02:41 - 21/05/2019

گەرووی هورمز لە ڕوانگەی جوگرافیەوە تا ستراتیژیەتی ئابوری‌

گۆریان هەڵەبجەیی

گەروی هورموز بە فارسی (تنگە هرمز) و بە عەرەبیش (مضیق هرمز) ەیەكێكە لە گرنگترین ڕێڕەوە ئاوییەكانی جیهان كە زیاتر تایبەتە بە جوڵەی كەشتییەكان, ئەكەوێتە كەنداوی عەرەبی لە نێوان ئاوی كەنداوی عەرەبی لە لایەك وە ئاوی عومان و دەریای عەرەب و ئۆقیانوسی هیندی لەلایەكی تر, و یەكەم دەروازەی دەرییاییە بۆ عێڕاق و كوەیت و بەحرەین, لەلایەكییەوە باكوری ئێران (پارێزگای بەندەر عەباس) و لە باشوری عومان (پارێزگای مسندم) سەپەرشتی كەشتییە دەریاییەكان دەكات, بە پاساوی ئەوەی كە ڕیِگەوی كەشتییكان لە چوارچێوەی هەرێمی ئاوییەتی.
ناولێنانی هورمز: 
ناونراوە گەروی هورمز لەبەرئەوەی ئەكەوێتە ناوەندی دەڤەری هورمزی كۆن, كە بە ناوی (دەروازەی ڕۆژهەڵاتی ئەفسانەیی) بەناوبانگ بووە, و ناوەكەشی گەڕاوەتەوە بۆ ناولێنانی یەكێك لە پادشاكانی فارس بە ناوی هورمز, و هەروەها بۆ ناوی گەروی هورمز كە ئەكەوێتە كەناری (هەرێمی مەكران) ی سەر بە ئێران و وڵاتی فارسی جاران و ئەمڕۆش پێیدەوترێت دەربەندی دەریای ( میتاب) ی سەر بە ئێران.

یاسای نێودەوڵەتی:
لە ڕوی یاسای نێودەوڵەتییەوە ئەم دورگەیە بەشێكە لە بەرزە دەریایەكان , هەموو كەشتییەك مافی هەیە و ئازادە كە تێپەڕێت بە ناویدا , مادام زەرە نادات لەو وڵاتانەی كە دەكەونە سەر دورگەكە , یان بەریەككەوتنی نییە لەسەر سستم و ئاسایشی وڵاتەكانی كەنار.

لە 30 ئەبریلی 1982 یاسایەكی نێودەوڵەتی كاری لەسەر كراوە لەنێوان ئەو وڵاتانەدا كە دەكەونە سەر دەریا , گرنگترین بەندی ئەو ڕێككەوتنە بریتییە لە بەندی 38 كە بەم جۆرەیە : 

ڕێگە دەدرێت بە هەموو كەشتییەك گوزەر بكات لە تەنگە دەریایەكان لە ناویشیاندا گەروی هورمز كە بەبێ هیچ ڕێگرییەك تێپەڕبێت , ئەگەر چی ئەو كەشتییانە بازرگانی بن یان سەربازی .

لە كۆنگرەی یاسای دەریا لە ( جنێف ساڵی 1958 – 1960 ) ئێران هەوڵیدا لە كۆنفڕانسی یەكەم و دووەم دانیشتنێك بكەن لەسەر یاسای دەریای كە لەژێر ئاڵای وڵاتە یەكگرتووەكان بووە , ئێران بە مافی خۆی دەزانی سەرپەرشتی ڕێڕەوەكە بگرێتە ئەستۆ بە پاساوی ئەوەی هورمز دەكەوێتە ڕێڕەوی ئاوی ناوچەكانی ئەو, دیارە داواكارییەكەی ئێران لەلایەن سەرجەم بەشداربوان بەرپەرچ درایەوەو قبووڵ نەكرا .

و لە كۆنفرانسی یاسای دەریاوانی لە 30 ئەبریلی 1980 جارێكی تر ئێران پێشنییازی مافی سەرپەرشتیكردنی گەروی هورمزی كردەوە , جارێكی تر بە كۆی دەنگ داواكارییەكەی ئێران وەرنەگیرا , و بۆ جاری سێیەمیش بە هەمان شێوە تا ئەو كاتەی یاسای نێودەوڵەتی بۆ بەرگری لە دورگە دەریایەكان ساڵ 1982 دەرچوو .

كەنداوە نزیكەكان :
هەندێ كەنداوی بچوك كە ئاوەدانی تێدا نییە بەندە پێوەی گەورەترینیان بەندەری  قشمی ئێرانی وبەندەری  لارك و هورمز , سەرباری سێ گەروی تری كێشە لەسەر لە نێوان ئێران و ئیمارات (طنب الكبری , طنبالصغری , ابو موسی  .

ڕەهەندە جوگرافییەكانی :
پانی گەروی 50 كیلۆمەترە ( 34 كیلۆمەتری دەكەوێتە تەنگەبەریی ) و قوڵیەكەشی تەنها (60) مەترە , وە پانی چونە ناوەوە و دەرەوەی دوو میلی دەریاییە كە دەكاتە 10 كیلۆمەتر و نیو , ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت , بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە , و 40% ی نەوتی گوازراوەی جیهان دەكەوێتە گەروی هورمزەوە.

چاو تێبڕینە مێژوییەكان :
لەبەر هەڵكەوتە ستراتیژییەكەی گەروی هورمز نەیتوانیوە لە چاوتێبڕینی مێژوی و كێبڕكێی وڵاتە زلهێزەكان بۆ دەستبەسەرداگرتنی بێخەم بێت یان رزگاری بێت .

هەر لە سەدەی حەوتی پێش زاین ڕۆڵێكی گرنگی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لە پشكە بازرگانییە نێودەوڵەتیكان بینیووە , یەكەمجار چووەتتە ژێر داگیركاری پرتوگالییەكان , پاشان زۆربەی وڵاتە ئەوروپییەكان بەتایبەت بەرتانیا بۆ بڵاوەپێكردنی كۆمپانیە ڕۆژئاواییە كێبڕكێكارەكان و ئارامییەكەشی گەڕاوەتەوە لەگەڵ بوونی چەتە دەرییایەكان.

گەروی باب السلام بە دەروازەی ئاشتی ستراتیژی دادەنێت , وە ڕێگایەكی سەرەكییە بۆ هیندستان , و ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆ ڕۆڵی هەبووە لە كاروباری ئەو وڵاتانەی دەكەونە سنورەكەی ئەمەش بۆ زامنكردنی گەیاندنی شتومەكە گرنگەكان.

داگیركاری بەسەریدا ڕۆڵی هەبووە و فەرەنسییەكان و هۆڵەندییەكان بۆ چەند ساڵێك كێبركێ كاربوون لەسەری , ئەمە سەرباری بەڕیكەوتنی لەگەڵ پرتوگالییەكان, لە سەرەتای ساڵی 1588 پاش جەنگی ئارمادا و پاش گەشەی كۆمپانیای ڕۆژهەڵاتی هیند بەریتانیا دەستبەسەرداگرتنی ئەم ناوچەی بۆ خۆی مسۆگەركرد . ڕۆژێك نەبووە تێپەڕبوونی گەشتی دەریای ببێتە هۆی ڕێكەوتنە ناوچە نێودەوڵەتییەكان , گەشتی دەریای ئەم دورگەیە لە دەرگەی باب السلام ملكەچ بووە بۆ سیستمی ترانزێت كە مەرجەكانی خۆی بەسەر كەشتییەكاندا ناسەپێنیت مادام تێپەڕبوونی خێرای هەیە بەبێ ئەوەی هیچ هەڕەشەیەكی ئەو وڵاتانی لەسەر بێت, بەڵكو كەشتییەكان ملكەچی ئەو سیستمانەیە كە بریاری لەسەر دراوە لە  رێكخراوی دەرییای راوێژكارە حكومییە هاوبەشەكان. 

گەروی هورمز یەكێكە لە (دە) دورگە ناودارەكان كە زیاتر گرنگییان هەیە لەلایەن هەموو وڵاتانەوە , كە خۆی پێكهاتووە لە 120 دورگە, دابەشدەبن بەسەر ئاو و كەنار و دەوروبەرەكاندا , ئەو دورگانەش بریتین لە گەروی فلۆریدا, دوفر , ساجیدات مۆزەمبیق , باب المندب , مەلگە , لۆمبۆرگ, لۆزۆرگ, پۆسفۆر, دەردەنیل  و هورمز, زانراوە ئەم دورگانە گرنگی ستراتیژی سیاسی و ئابورییان لە ئاستی جیهاندا هەیە.

ئاماری گواستنەوە :
بە پێی زانیاریە كارگێرییەكانی وزەی ئەمریكی لە ساڵی 2011 لە ڕۆژێكدا 14 كەشتی نەوت هەڵگر لە كەنداوی عەرەبی لە ڕێگەی ئەو دورگەیەوە گوازراوەتەوە كە 17.000.000 بەرمیلی هەڵگرتووە ( 2.700.000)بەرمیل  لە نەوتی خاو گوازراوەتەوە, ئەم ئامارەش لە 35% بارهەڵگری نەوتی دەرییاییە لە جیهان, و 20% ی نەوتی دەستاودەستە لە جیهان, و راپۆرتەكەش ڕونیكردۆتەوە كە زیار 85% هەناردەی نەوتی خاو بۆ بازارەكانی ئاسیا ڕۆشتووە لەگەڵ یابان, هیند و باشوری چین.

ڕاپۆرتی ساڵی 2007 لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی ستراتیژی نێودەوڵەتی هاتووە كە ڕۆژانە 170000.000 بەرمیل لە كەنداو دەرچووە , بەڵام نەوتی تێپەریو نزیكەی 40% بووە لە دەستاودەستكردنی نەوتی جیهان.

جێگرەوەی باركردن و داگرتن پاش داخستنی:
لە حوزەیرانی 2012 شانشینی سعودیە كردنەوەی بۆرییە نەوتییەكانی عێراقی گەراندەوە كە بە وڵاتەكەیدا تێپەڕ دەبوو (ئای پی ئێس ئەی) , كە ساڵی 2001 لە عێراق هەناردە كرابوو و گوازرابوونەوە بۆ مینای دەریای سووری شانشینی سعودییە , و توانای (1.66ملیۆن ) بەرمیلی هەیە لە ڕۆژێكدا.

لە حوزەیرانی 2012 ولاتی ئیمارات دەستی كرد بە بەكارهێنانی بۆری نەوتی ( حبشان- الفجیرە الجدیدە) لە كێڵگەی حەبشان لە ابوزەبی بۆ وێستگەی نەوتی فجیرە لە كەنداوی عەمان كە, بە دیاریكراوی بە گەروی هورمز تێپەر دەبێت.

پرۆژەكە لەلایەن كۆمپانیایەكی هیندی جێبەجێكرا و توانایەكی بەهێزی هەبووكە بریتیبوو لە 2.000.000 بەرمیل ڕۆژانە كە سێ ئەوەندەی نەوتی ئیماراتە لە ساڵی 2012 دا, هەروەها ئیمارات كاردەكات بۆ قەبارەی هەڵگرتن و گەشەكردن لە دەرەوەی الفجیرە .

لە گوتارێكی ( فورین بولیسی )دا لە حوزەیرانی 2012 ئێران گەروی هورمزی بە ئیمبراتۆرێتی عوسمانی و ( دەردەنیل) بەراورد كردبوو كە خاڵی خنكانی بارە ڕووسییەكانە لە دانەوێڵە لە سەدەی ڕابردوودا, و ئاماژە بەوە دەكات ئەو پشێوییانەی ڕوو لە گەروی هورمز دەكات ئەوانەی كە ئێستا گرنگی بە بارەكانی كەنداوی فارس دەدەن بەدوای جێگرەوەی ترەوەن و ئاماژە بەوە دەكات شانشینی سعودییە بیر لە هێڵی بۆری نەوتی نوێ دەكاتەوە بەرەو سەڵتەنی عومان و یەمەن . عێراقیش دەگەڕێتەوە بۆ زیندووكرنەوەی هێڵی بۆرییەكانی لەگەڵ سوریا كە ڕێگایەكی نوێیە بۆ گواستنەوەی نەوت بەرەو دەریای ناوەراست, لۆفت ئاماژە بەوە دەكات كە دابەزینی جوڵەكان لە گەروی هورمز ڕێگا خۆشدەكات بۆ ڕۆژئاوا بۆ بوژانەوە و دۆزینەوەی تر, بە ئامانجی لەچوارچێوە دانی ئێران.

گرنگییەكەی پاش نەوت :
لەگەڵ دۆزینەوەی نەوت گرنگی گەروی باب السلام زیادیكرد ئەوەش لەبەر گرنگی یەدەگی نەوت لە ناوچەكە .

لە ڕابردودا كێبركێ سیاسییەكان بووە هۆی ئەوەی كەمكردنەوەی گرنگی بەم ناوچەیە وە گرنگییان بە بۆری نەوت دا, بەڵام هەر وڵاتەو لە سنورێكی كەمدا مایەوە, بەتایبەت بۆ هاوردەكردنی خزمەتگوزارییەكان و تەكنەلۆژیا و چەكی سەربازیی, هەر بۆیە دورگەكە وەك ڕەهەندێكی ستراتیژی لە نێوان وڵاتانی زلهێز مایەوە.

یەكێتی سۆڤێتی جاران هەوڵیدا بگاتە ئەم دورگەیە ئەوەش بەدەستهێنانی ئامانجەكانی كە یەكیك لەوانە دەستبەسەراگرتنی ناوچەكەیە, لەكاتێكدا ئەمریكا هەوڵیدا كەشتییەكانی بگاتە ئاوی ئۆقیانوسی هیندی و كەنداوی عەرەب, بۆ ئەمەش پەیوەندی سیاسی و ئابوری و سەربازی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە دروستكرد بۆ زامنی گەشتن بە بیرە نەوتەكان و چاودێرییان بكات, ئەوەش لە گەروی باب السلام كە بە بەشَك لە ئاسایشی نیشتمانی دادەنا, ئەمەش بە پاساوی ئەوەی ئازادی گەشتەكان گرنگی نێودەوڵەتی هەیە و ڕێگایەكی گرنگی گەشتنی نەوتی جیهانە