06:02 - 15/06/2019
خۆرهەڵاتی ناوین و گریمانەی دابەشبونێكی نوێ
رێككەوتنی (سایكس بیكۆ) نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بە جۆرێك دیاریكرد، چەند نەتەوەیەك بەر جەبری بەرژەوەندی زلهێزەكان كەوتن.
هەڵوەشاندنەوەی ئەم رێككەوتنە و لاكردنەوە لەو گەلانەی بندەستی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیەن، تەنهاو تەنها بەدروستبوونی كێشە بۆ بەرژەوەندی ئەو زلهێزانە دەبێت كەخۆیان ئەندازیاری ئەو دابه‌شكردنه‌ن، یان لەبەرئەنجامی گۆڕانكارییەكاندا باڵانسی هێز دەگۆڕێت و داڕشتنەوەی نوێ دەبێتە زەرورەتی مێژوویی .
زیاتر لە 100 ساڵە ئەم نەخشە شوومە بووەتە هۆكاری چەوساندنەوە و پەراوێزخستنی ملیۆنان كەس كە (بوون) و (ماك)یان پەیوەستە بە جۆری نەتەوە و ئایین و هەڵكەوتەی جوگرافییانەوە.
ئه‌گەر خوێندنەوەیەكی سەرەتایی بۆ ئەم مێژووە بكەیت، ملیۆنان كەس لە سایەیدا زریكەو ناڵەیانە و تراژیدیایەكی بەردەوام و بێهیواییەكی فراوان هەیە .
دوابەدوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979دا و ڕووخانی ڕژێمی شاهەنشایی، پلانداڕێژەر و سیاسه‌توان و بیرمەندەكانی ئەمریكاو ئیسرائیل كەوتنە دیاریكردن و پێشنیازكردنی رێككەوتن و نەخشەی نوێ بۆ ناوچەكە، بەڵام بەهۆی ئەوەی ڕێككەوتنەكە سنورێكی ئێجگار گەورەو فراوانی هەیە و چەندین ملیۆن مرۆڤ و پانتاییه‌كی فراوان و مێژوو و فەرهەنگ و كلتورو ئایین و ئاینزای جیاوازله‌خۆده‌گرێت، نەلە كاتێكی دیاریكراودا ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی هەیە، نەهێزێكیش هەیە بەدروستیی روانینی خۆی بكاتە ڕێبەر و داڕێژەری پرۆسەكە، چونكە تەونه‌كە هێندە په‌رشوبڵاوە پێویستی بەوەیە سوود لە كات و شوێن و گۆڕانكارییە سیاسیەكانوەربگریت .
ئەمە لە كاتێكدایە نەخشەكە بۆ هەلومەرجی ئەوسا جۆرێك بووە لە سازان، بەڵام سازانێك وەك پێویست بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و ئیسرائیلی لەبەرچاونەگرتووە ، له‌به‌رئه‌وه لە ئێستادا و لە واقیعدا بووەتە بەشێكی گەورە لە كێشمانكێشە سیاسی و ئابووریی و نەتەوەییەكان.
تا كۆتایی هەشتاكان لە ناوەندە هەرە هەستیارەكاندا نەبێت، باس و خواس لە نیگەرانی ئەمریكاو زلهێزەكان بەرامبەر ئەم نەخشەیه نه‌كراوه، وەك ئەوەی ئێستا شەقام و میدیا و سەرجەم ناوەندەكان باسی له‌باره‌وه دەكەن.
سەیركەن سایكس بیكۆ ئەو وڵاتانەی بەش بەش كرد كە لە ڕۆژهەڵاتی عەرەبیدا لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیادا مابوونەوە، لە هەمان بەرئەنجامیشدا بەڵێننامەی به‌لفۆڕ دروستبوونی دەوڵەتێكی یەهودی بۆ جووەكان دەستەبەركرد، ئەوەش هێزە لۆكاڵەكانی ناوچەكەی نیگەرانكرد كە تائێستاش دەرهاویشتەكانی بەردەوامن.
پێشكۆتایی پەنجاكان، جەنگی جیهانیی دووەم كۆتاییهات و سەرجەم وڵاتانی ناوچەكەو جیهان دەست وپەنجەیان لەگەڵ بەركەوتەكانی سایكس بیكۆ نەرمكرد، بەڵام لە سەردەمی جیمی كارتەر، سه‌رۆكی پێشووتری ئه‌مریكا لە ساڵی 1977 بۆ 1981 دەسپێكێكی تر هاتەئاراوه، ئیسرائیل و ئەمریكا وەك پێویست خوازیاری پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان نەبوون لە ناوچەكەدا، تا لە كۆتاییدا ( برنارد لویس*)، ڕۆژهەڵاتناسی ئەمریكی، كە لە ڕەچەڵەكدا جوویه‌كی بەریتانیە، گۆمە مەنگەكەی شڵەقاند و بووە ڕاوێژكاری وەزیری بەرگریی ئەمریكا بۆ كاروباری ڕۆهەڵاتی ناوەڕاست و لەوێوە پلان بۆ گۆڕنكاریی لە زیهنیەتی سیاسی ئەمریكاو ئیسرائیل دروست بوو و خاڵی دەستپێك رێڕەوی گرت .
هاوكات كورد و عەرەب و فەلەستینی و ئێرانیەكان كەوتنە جەنگێكی بێئامان، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ناوەندەكانی پلاندانان بكەونە خۆو ئەو ئەگەرانەی لێی نیگەران بوونحسابیان بۆ بكات و قۆناغەكە لە ئاگربڕەوە بەرە و بنبڕكردنی ئاگر هەنگاوی نا (بە تایبەت ئیسرائیل)، له‌به‌رئه‌وه پرۆژەكەی برنارد زیاتر شەرعیەتی وەرگرت، كە خۆی لەوەدا دەبینیەوە سەرجەم یەكە دەستورییەكانی وڵاتانی عەرەبی ئیسلامی هەڵبوەشێنەوە و بۆ چەند كانتۆن و هەرێمێكی جیاجیادابەشبكرێن.
برنارد بە نەخشە وردەكاریی پرۆژەكەی بۆ ئەمریكی و ئیسرائیلییەكان ڕوونكردەوە و پێكهاتە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئایینیەكانی تێدا دیاریكرد و پرۆژەكەی ڕاده‌ستی ( بریجنسكی) كرد، ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئه‌مریكا لە سەردەمی كارتەردا. ئەمه ڕێخۆشكەربوو بۆ هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی كەنداو لە نێوان عێراق و ئێراندا، بۆ ئەوەی ئەمریكا بتوانێت هەڵە سنوورییه‌كانی سایكس پیكۆ ڕاستبكاتەوە، كە لە كۆتاییدا بەجۆرێك بێت لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاوئیسرائیلدا یه‌كبگرێته‌وه.
ساڵی (1983) كۆنگرێسی ئەمریكا لە دانیشتنێكی نهێنیدا و بەكۆی دەنگ پرۆژەكەی پەسەندكرد و خستیە ئەجێندای كارەكانی ئەمریكاوه، چەقی پرۆژەكەی برنارد لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كه وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی خەڵكێكی(دواكەوتووو دەمارگیر و بێسەروبه‌ره‌ن)و ناكرێت ببنە مرۆڤی هاوچەرخ و ئاوێتەی كایە سیاسی و مەعریفی و ئابوورییەكانی جیهان بكرێن .
بۆ ئەمەش پێویستە بە جۆرێك لەجۆرەكان ئه‌و وڵاتانه داگیربكرێنەوە و ئایین و كه‌لتور و زمانیان بەجۆرێك لێبكرێت لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی خۆیانداتەبابێت، بۆ ئەمەش ئەمریكا پێویستە سوود لە ئەزموونی فەرەنسا و بەریتانیا لە ناوچەكەدا وەربگرێت.
لە پرۆژەكەدا هاتووە، نابێت ئەمریكا گوێ لە نیگەرانی و ئازار و مەینەتی خەڵكی ناوچەكە بگرێت، دەكرێت لەبری ئه‌وه‌لەسەر پەیڕەوە دیموكراسی و ئاكارە مەدەنیەكان ڕابهێنرێن،كە خاڵی هاوسەنگە لە نێوان بەرژەوەندی گشت لایەنەكان.فۆرمەڵەی جوگرافی پرۆژەكە دابەشبوونی باشووری ئەفریقایە بۆ حەوت دەوڵەت، دابەشبوونی میسرە بۆ پێنج دەوڵەت، لەو نێوەندەشدا كێشەی فەلەستین چارەسەردەبێت، دیارە ئوردن و حیجازیش ده‌ستوه‌ردانیان پێدەكرێت .
كوه‌یت و قەتەرو بەحرەین و سوڵتاننشینی عوممان و یەمەن و ئیمارات لە نەخشەكەدا هەڵده‌وەشێنرێنەوە و لە جێگایاندا سێ دەوڵەتی تر دروستده‌كرێن، هەروەها عێراق دابه‌شده‌كرێت بۆ سێ دەوڵەت، بەسرە ناوەندی شیعەكان بێت و بەغدا ناوەندی سوننەكان بێت و دەوڵەتی سێیەمیش بۆ كورد ده‌بێت، سوریاش ده‌كرێتە چوار دەوڵەت،پرۆژەكە لوبنانیش دەگرێتەوە و ئێران و پاكستان و ئەفغانستانیش دەبنە چەند دەوڵەتێكی تر، لەتوركیاش دەوڵەتێك بۆكورد دروستده‌كرێت .
ئه‌گەر بەوردیی سەیری ئەم پرۆژەیە بكرێت قەبارەیەكی فراوان و دوور مەودا و سەرسوڕهێنەری هەیە، بەڵام لەبەر ڕۆشنایی ڕووداوەكان و دەرهاویشتەكانیان و هەندێك لێدوانی نوێدائه‌گه‌ر هه‌یه پرۆژەكە گۆڕانكاریی بەسەردابێت، چونكە پێدەچێت ئەمریكا هەوڵی نوێكردنه‌وه‌ی نەخشەڕێگاكە بدات، بە جۆرێك لەگەڵ هەلومەرجە ناوخۆیی و جیهانییه‌كاندا بگونجێت.
لێره‌داچەند پرسیارێك دێنه پێشه‌وه:كێبڕكێی ئەمریكاو ڕووسیا لە چدۆخێكدا ده‌بن؟ باڵانسی هێز لەم ناوچەیەدا چی لێهاتووە؟ ئێران و توركیا لە چ وێستگەیه‌كی كێبڕكێكاندان؟ ئەگەر توركیا مامەڵە سەربازییەكانی لەگەڵ ڕووسیادا ڕاگرت بۆچوونەكان بە چ ئاراستەیەك دەگۆڕێن؟
پێویستە ئەوەمان لە بەرچاوبێت لای ڕووسەكان نەخشەی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێده‌نگیی كراوه و لەگەڵ دنیایەك تێبینیدا بە بەرئەنجامەكان ڕازین، ئەوە ئەمریكاو ئیسرائیلن بەرژەوەندییەكانیان لەئاست پاراستنی ئاسایشی نەتەوەییاندا نییەو لێی نیگەرانن.
پرسیارە بابەتییەكە ئەوەیە، ئایا پراكتیزەبوونی ئەم پرۆژەیە، لە هەشتاكانەوە تا ئێستا، هێشتا سەرەتاكانی دەستیپێنەكردووە؟ بە درووستی نەك دەستیپێكردووە، به‌ڵكو ڕێڕەویشی گرتووە. نیگەرانی وڵاتانی ناوچەكە و تاوتوێكردنی و لێدوانی جیاجیا و دانانی هێڵی سوور لای ڕووسەكان و چڕبوونەوەی بەرەی نیگەرانییەكان بەرئەنجامی ئەو ڕێڕەوگرتنه‌یه، تەنانەت لەوڵاتێكی وەك توركیا فیلمی(دۆڵی گورگەكان) بەشێكە لەو وێنە ڕوونەی كه زۆر لایەن لە پراكتیزەبوونی ئەو پرۆژەیەزەرەرمەندە .
هاوكات بەرپرسەباڵاكانی ئەمریكا و ئیسرائیل، هەم وەك لێدوان هەم وەك خستنەڕووی پرۆژەی نوێتر،به‌بێ سڵه‌مینه‌وه باسی دەكەن، له‌خۆیدا سەرباری پرۆژەكەی برنارد، بوونی پرۆژەی تر بەڵگەیە لەسەر ڕەزامەندی و باشی پرۆژەكە،تەنانەت ئه‌گەر بە وردیی لێی بڕوانین پرۆژە نوێكان لۆژیكیانەتر دەبینرێن و بۆ هەلومەرجەكە لەبارتر و شیاوترن .
ڕایس دەڵێت: بە دڵنیاییەوە پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی نوێ بەئەنجام دەگات، هاوكات بە گۆچانی سیحریشی دەزانێت بۆ چارەسەركردنی كێشە درێژخایەنەكان.
ته‌مموزی 2006 له گۆڤارێكی سەربازیی ئەمریكیدا (ڕاڵف بیترێز) كەكۆلۆنێڵێكی سەربازیی خانەنشینە لە ئەكادیمیای پێشووی جەنگی ئەمریكا، نوسینێكی بەناونیشانی(سنوری خوێن)وه بڵاوكردووەتەوە كە بەشێكە لەكتێبە بەناوبانگەكەی بەناونیشانی( هەرگیز واز لەشەڕ مەهێنن)و تیایدا ڕاپۆرتێكی چڕوپڕ لەسەر كێشە كەڵەكەبووەكانی ڕۆژهەڵاتی ناویندەخوێنینەوە، بیترێزلەپێناو ڕۆژهەڵاتی ناوینی ئەمریكیدا ( ڕۆژهه‌ڵاتی نوێیان رۆژهه‌ڵاتی گەورە ) نەخشەیەكی دیاریكردووە كەنەخشەی سەدساڵەی سایكس پیكۆ لەنێوان فەرەنساو بەریتانیادا دادەڕێژێتەوه.
لەلایەكی ترەوە جارید كۆشنەر، گه‌وره ڕاوێژكاری كۆشكی سپی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ ئیڤانكای هاوسه‌ریلە 19ی ئازاری 2019دانەخشەیەكی تری لەچواچێوەی كتێبێكی 300 لاپەڕه‌ییدا خستووەتە ڕوو، ناوه‌ڕۆكی پرۆژەكە گۆڕینەوەی خاكە لەنێوان دەوڵەتەكانی ئەم ناوچەیەدا، بۆ نمونە تیایدا ئاماژه به‌وه‌دراوه كه ئوردن دەست لەهەندێك لەخاكەكەی هەڵبگرێت بۆ فەلەستین و لەبەرامبەردا لەسعودیەی وەربگرێتەوە .
هاوكات جۆرێكی تر لەدروستبوونی دەوڵەت بۆ كورد هەیە، كەجیاوەزە لەوەی تەنها باشووری كوردستان بگرێتەوە، بەڵكو نەخشەكە پەیوەستە بەكوردستانی گەورەوە، ئەمەش بۆ ئەوەی لە نێوان سەنتەری ئێران و توركیادا دەوڵەتێكی بەهێز بۆ كورد دروستبكرێت به‌جۆرێك توانای خۆبەڕێوەبەریی و مانەوەی هەبێت و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاو ئیسرائیل بپارێزێت، لە هەمان پرۆژەدا هاتووە، بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی نیگەرانیی سوننەكان،تاوه‌كو له نێوان سێ دەوڵەتی بەهێزدا كە كورد یەكێكیانە، دەوڵەتێكی بچوك و قەڵەمڕەوییه‌كی لاواز هەبێت بۆ سوننەكان، پێویستە سوریا دەستبه‌رداری بەشێك لە خاكەكەی ببێت و بیداتە سوننەی عێراق، لە بەرامبەردا بڕی ئەو خاكە لە لوبنان وەربگرێتەوە. بۆ راگرتنی هه‌ژموونی لوبنان بەرامبەر ئەو خاكەی لە دەستیدەدات، دەوڵەتێك بۆ لوبنانیەكان دروستدەكرێت كە پێی دەوترێت (لوبنانی گەورە)، پێدەچێت بەرامبەر بەو خاكەی لەدەستی دەدات ئه‌مه‌زیاتر گوزارشتێكی تەشریفی بێت، بۆ زامنكردنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، لەتەنیشت ڕوسیای ئه‌تۆمیدا ئێران و پاكستان و ئەفغانستانیش گۆڕانكارییان بەسەردادێت ، توركەكانیش لەهەموو لایەك زیاتر بەڕونی و بەئاشكرا هەم نیگەرانن و هەم دژایەتی پرۆژەكە دەكەن، ئەوەتا (چاوشئۆغلۆ) لە ئاژانسی ئەنادۆڵدادەڵێت: هەندێك لایەن –بێ ئه‌وه‌ی ناویان بهێنێت- دەیانەوێت نەخشەی سەد ساڵەی سایكس پیكۆ بشێوێنن و بە جۆرێكیتر دایبڕێژنه‌وه، ئەزموونی باكووری عێراق و باكووری سوریاش بەشێكن لەو سیناریۆیە .
*برنارد لویس (1916-2018) هاوڵاتیه‌كیبه‌ریتانی-ئەمریكیە و ئه‌ندامی(ئەكادیمیای بەریتانی و ئەكادیمیای ئەمریكی و كۆمەڵگەی ئەمریكی بۆ فەلسەفە)بووه. ساڵی 1982 ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئه‌مریكی پێدراوه، كاریگەریی لە سەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا هەبووە، پێداگریی زۆریلەسەر بەهێزكردنی پەیوەندی ڕۆژئاواو توركیا و ئیسرائیل كردووه، بە ئەندازیاری دابەشكردنی رۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست دادەنرێت.