05:48 - 30/11/2019

ئیمپراتۆری عوسمانیی .. سەرهەڵدانی تورکیای نوێ‌

ئیسماعیل مەحمودی

ئیسماعیل مەحمودی

پوختەی توێژینەوە:
پرسی بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەیی و ئاینیی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، دیاردەیەکی نوێ و هاوردەکراو نییە. بەشێک لە مێژووی وڵاتانی ئەم ناوچەیە مێژووی توندوتێژی ئاینیی، مەزهەبیی و نەتەوەییە و هاوکات لە  گەڵ سەرهەڵدانی پرسی دوەڵەت-نەتەوە وەهمییەکان و پێناسەکردنی شوناسی ساختەکارانە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست، بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەیی و زمانیی بە بیانووی  یەکدەست سازیی، شێوازی نوێ بە خۆیەوە گرت و بە جەنگی نەرم و زۆرەملانەوە، سرێیەوەی کەمایەتییە مەزهەبی و زمانی و نەتەوەییەکان بوو بە ئەولەویەتی سیاسەتی هەندێ دەوڵەت-نەتەوەی تازە سەرهەڵداو و لە سەرووی ئەمانەوەی دەوڵەتی نوێ تورکیا.
سیاسەتمەدارانی تورکیای نوێ بە بیانووی دامەزرانی دەوڵەت-نەتەوەیەکی یەکدەست لە لایەکەوە و مەترسی لە دەسدانی پاشماوەی خاکی عوسمانیی لە لایەکی دیکەوە سیاسەتی یەکدەستکردنی زۆرملانەیان گرتە بەر و بەرهەمی  ئەم سیاسەتە، بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەیی و دەرنجام سڕینەوەی فیزیکی بوو کە پێدەچێ ئەم سیاسەتە هێشتا بەشێکبێ لە گوتاری زاڵی دەوڵەتی تورکیا.
ئەنجامی ئەم توێژینەوە پێشانی دەدات  پاش روخانی ئیمپراتۆری عوسمانیی، گوتاری سیاسەتمەدارانی تورکیای نوێ هۆکاری سەرەکی بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەییە. ئەم توێژێنەوە دەیەوێت پاش ئاماژەدان بە گوتارە شوناسیەکانی عوسمانیی، رۆڵی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتدارانی عوسمانیی و تورکیای نوێ لە سەرهەڵدان و بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەی و هەروەها هەبوونی وەک بەشێک لە بنەمای کۆماری تورکیا بخاتە بەرباس و بە واتایەک روونی بکاتەوە کە چۆن گوتاری سیاسەتمەداران و دەسەڵاتداران و تەنانەت رۆشنبیرانی ئەم وڵاتە لە بەرهەمهێنان و بەرهەمێنانەوەی توندوتێژی نەتەوەی و زمانی لە ئاست کورد کارێگەربووە
وشە سەرەکییەکان: تورکیا، سیاسەتمەداران ودەسەڵاتداران، بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەی، کورد
پێشەکی:
لە ساڵی ١٨٠٣ حاڵەت ئەفندی،نوێنەری عوسمانیی گەیشتە پاریس و پاریسیەکان بە ناوی نوێنەری تورکەوە پێشوازییان لێکرد، بەم هۆیەوە ئەفەندی زۆر توڕە بوو لە بەر ئەوەی لە ئەدەبیاتی سیاسی ئەو وڵاتەدا عوسمانیی وەک «دارولیسلام»،«مەمالیکی مەحرووسە» و «وڵاتی سوننەی عوسمانیی» دەناسرا  و وشەی «تورک» لە گوتاری سیاسی ئیمپراتۆر بەمانای شوان و گوندی و تەنانەت وەک سوکایەتی بەکار دەهێنرا(انتخابی، ١٣٩٠ : ٥٩) و زۆر جاریش وەک گاڵتە بۆ کەسێکی گەمژە و گەوج بەکار دەهات» (گوگالب،١٣٥١: ١٦)
دەستەواژەی وەک«خەلافەتی ئیسلامی»،«زمانی عوسمانیی» و«میللەتی ئیسلام»و «مەمەلەکەتی سوننەی عوسمانیی» لە تایبەتمەندییەکانی ناسنامەی ئیمپراتۆری عوسمانیی بوو کە  لە ئاست ئەویتری «سەفەوییە» و «فەرەنگ» خۆیان پێناسە دەکرد.
ئیمپراتۆر هەڵگری ژمارەیەکی بەرچاو لە نەتەوە، نەتەوە، زمان و مەزهەب و ئاینی جیاواز بوو و گرنگتر ئەوەی لەو وڵاتە کەمترین زانیاری سەبارەت بە زمان و رەچەڵەکی تورکی هەبوو و ئەگەرێش هەبوو کڕیار و لایەنگری نەبوو بۆ نموونە « وامبری » گەڕیدە و رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگی  هەنگاری و لە یەکەم دەسپێکەرانی گوتاری تورکگەرایی و ناسیۆنالیزمی تورکی لە کۆتایی سەدەی نۆزدە لەمبارەوە دەنووسێت: «وشەی «تورک لۆک» کە بە مانای تورکایەتیە، چل ساڵی پێش بە مانای سوکایەتی و جنێوبوو و هەرکات لە گەڵ چینی خوێنەواری عوسمانیی سەبارەت بە بایەخ و گرنگی تورک و فرەیی و گەوەرەیی تورک لە لێواری  چەمی «لینا» بۆ زریای «ئادێریاتیک» باسم دەکرد وڵامیان ئەوە بوو  تۆ خەریکی چیت؟دیارە  دەتەوێت ئێمە و قرقیزی و بیاباننیشینەکانی تاتار وەک یەک پێناسە بکەێت؟ من ئەو کاتەی خەریکی توێژێنەوە سەبارەت بە زاراوەکانی رۆژهەڵات بووم .... بێجگە چەند ئەفەنیەک کە شارەزای فەرهەنگی مەعنووی تورک بوون، ئیتر لە بازنەی جیاجیا خوێنەوارانی ئەستەمبوڵ کەسێکم نەدۆزییەوە کە شارەزای نەتەوە تورکبێت و سۆزی بۆ تورک هەبێ(انتخابی، ١٣٩٠ : ٦٠)
چەندین دەیە پاش گوزارشتی وامبری و چەندین گەڕیدەی دیکەی رۆژئاوایی سەبارەت بە نەبوونی سۆز و شارەزایی بۆ زمان و رەچەڵەک و نەتەوەی تورک لە نێوان دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی عوسمانیی، تەنانەت سوکایەتی بەرچاو بە وشەی تورک، تورکایەتی و ژیانەوەی سیمبۆلە تورکییەکان بوون بە گوتاری زاڵی سیاسەتمەداران و چینی تازە سەرهەڵداوی مونەوەرولفیکرانی عوسمانیی و بە واتاییەک لە کۆتایی سەدەی نۆزدە شایەتی وەرچەخانی سەیر لە  گۆڕانی شوناس و ناسانامەی عوسمانیی بۆ تورکی و تورانی دەبین.
 لەم گوتارەدا ئیتر تورک و توران دەبێ بە کەڵکەڵەی سەرەکی چینی تازەسەرهەڵداوی مونەوەرلفیکر و تەنانەت دەسەڵاتداران. هەر لەم ئاراستەیەوە لە یەکەم دەستووری سەردەمی مەشروتییەت١٨٧٦ بە ڕاشکاوی لە خاڵی ٦٨  پەسەندیان کرد«ئەو کەسانەی شارەزای زمانی تورکی نەبن لە مافی نوێنەراییەتی بێبەش دەکرێن» (انتخابی، ١٣٩٠ : ٦٠) ئەمە لە حاڵیکدابوو کە زۆربەی خەڵک و تەنانەت خەڵکی ئاسایی لە وشەی تورک سڵیان دەکردەوە. لەمبارەیەوە گەشتیارێکی ئینگلیزی سێ ساڵ پاش دەستووری مەشروتییەت و بەخشینی ناسنامەی تورکی بەو دەستوورە دەنووسێ:«ئەمڕۆکە وشەی تورک بە دەگمەن دەبیسترێ و فرەتر بۆ پێناسەی ئەو کەسانەی بەکاری دەهێنرێن کەوا لادیی و نەزانن»(انتخابی، ١٣٩٠ : ٥٩).
ئەم وێنایە لە تورک و ناسنامەی تورکی هەتا سەرەتای سەدەی٢٠ و سەرهەڵدانی مونەوەرانی نوێ عوسمانیی درێژەی هەبوو.(lewis,1961:333  )
بەم وەسفەوە پرسیاری سەرەکی ئەوەیە لەو ماوەیە چ قۆماو کە پرسی تورکایەتی و تورک گەرایی کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدە خاوەن کەمترین پێگە و بایەخ بوو لە لە سەرەتای سەدەی بیستەم بوو بە گوتاری زاڵی مونەوەرلفیکران و سیاسەتەمەداران و هەروەها تیۆردانەرانی کۆماری تورکیای و تەنانەت رەنگی رەگەزپەرستی بە خۆییەوە گرت و دروشمی وەک«یەک تورک بە رادەی هەموو جیهان بایەخی هەیە»( بیشکچی،١٣٧٨ : ١٣٦)«رەگەزی تورک داهێنەری مەزنترین هێزی کۆمەڵایەتییە»( بیشکچی،١٣٧٨ : ١٤)  و «تورک گەورەترین رووداوی مێژووی خولقاندووە و باوباپیرانی ئێمە دامەزرێنەری شارستانییەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن» (گوگالب،١٣٥١: ١٦) بوون بە گوتاری سەرەکی زۆربەی بیرمەندان و سیاسەتمەداران و هەروەها رۆشنبیران و دەسەڵاتدارانی تورک.
ئەم گوتارە رەگەزپەرەستانە تا ئەو رادەیە گشتگیر بوو  کە سیاسەتمەدار و رۆشنبیرانی تورک بەو پەری بێشەرمیەوە بیرۆکەی وەدەرنان، کۆچی زۆرەملانە و سرێنەوەی کەمایەتییەکانی وەک ئەرمەن و ئاسوری و یۆنانی و کوردیان بەرزکردوە و «گوگالب» تیۆردارێژی ناسیۆنالیزمی رەگەزپەرستانەی تورانیزم بە ڕاشکاوانە و بێشەرمانە نووسی:«تواندنەوە و تەنانەت دەرکردنی کەمایەتییەکان لە تورکیا، دەرفەت بۆ گەشەکردنی فەرهەنگی تورکی دەڕەخسێنێ ».(لنگرودی، ١٣٩٢ : ١٠٤٥) ئەم گوتارە رەگەزپەرستانە گەیشتە ئەو رادەیە کە لە مەودای ساڵەکانی  ١٩٨٤ -١٩٨١  لە گرتووخانەکانی دیاربەکر چل کەس کە ئامادەنەبوون بڵێن من شانازی دەکەم لەبەر ئەوەی تورکم و لە سەر شوناسی خۆیان جەختیان دەکردەوە، لەژێر ئەشکەنجەدا گیانیان لە دەستدا ( بیشکچی،١٣٧٨ : ١٢٠)
بە رەچاوکردن و سەرنجدانی مێژووی تورکیا دەکرێت بانگەشەی ئەوە بکەین پرسی توندوتێژی و بڵاوکردنەوەی توندوتێژی و ئاسیمیلەکردنی زۆرەملانە، بوەتە بەشێک لە میراتی جیانەکراوەی رەگەزپەرست و پان تورکیزم و پان تورانیزمەکانی کۆماری تورکیا.
پێدەچێ قەیرانی ناسنامە، ناکارامەیی لە بەرێوەبردنی وڵات، گرێ روخانی ئیمپراتۆر و دابەشبوونی،وانەکانی رۆژهەڵاتناسان و مەترسی دابەشکردنی فرەتری پاشماوەی عوسمانیی لە سەرهەڵدان و بەهێزکردن گوتاری توندوتێژی نەتەوەی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتدارانی تورکیا رۆڵی سەرەکییان هەبێت.
وەرچەرخانی گوتار وسەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی رادیکاڵ
«ئێمە پیاوێکی لە رادەبەر نەخۆشمان لە سەر دەستدایە ، راشکاوانە بڵێم نەهامەتیەکی گەورەیە ئەگەر ئەم نەخۆشە پێش ئەوەی  چارەسەری بکەین  لە کیس بچێ»نیکولای یەکەم بۆ سێر هیملتۆن  (انتخابی، ١٣٩٠ : ٩٠)
یەکەم عەشیرەتی گەورەی تورک بە نێوی «سەلجووقییەکان»ی سەر بە تورکانی ئوغوز،  بە بیانووی دۆزێنەوەی لەوەڕگا و سەغڵەتی باری ژیانیان، ڕوویان لە خوراسان کرد. ئەرسەلان جازب فەرماندەی سوپای غەزنەوی پێشنیازیکرد پاشای غەزنەوی، سەرجەم سەلجووقییەکان قەڵاچۆ بکات یان قامکیان ببڕێ تا چیتر توانای تیرهاوێشتنیان نەمێنێ(نیشابووری، ١٣٣٢ : ١١)
مەحموود غەزنەوی، ئەرسەلان جازبی بە دڵرەقی تاوانبار کرد و ڕێگەی بە نیشتەجێبوونی سەلجووقیەکان لە چەند شار و ناوچەی خوراسان دا و لە سەردەمی مەسعوودی کوڕی مەحمود کەوتنە شەڕ و ئاژاوەگێڕی و لە ئەنجامدا توانیان لە شەڕی چارەنووسسازی دەندانقان لە ساڵی١٠٤٠ شکست بە غەزنەوییەکان بهێنن(بیهقی،١٣٨٧ : ٦٤٣-٦٠٩ ) و لە «نیشابوور»ی سەر بە خوراسان، یەکەم حکومەتی بە ڕەچەڵەک تورکی سەلجووقی لە سەر دەستی «تۆغرۆل» دامەزرێنن. ئەمە سەرەتای بە تورککردنی ناوچە فارسنشین و کوردنشینەکانی وڵاتی ئێران و دامەزراندنی دەسەڵاتی تورک و تەنانەت دەسەڵاتگرتن بەسەر بەغدا لە ساڵی ١٠٥٥ وەک ناوەندی دەسەڵاتی خەلیفەبوو (بنداری اصفهانی، ٢٥٣٦ : ٥٠-٤٦)
تورکمەنە سەلجووقییەکان شارەزای بەڕێوەبردنی ڕێوڕەسمی حکومەتداری نەبوون بۆیە دەسەڵاتی سیاسی و بە واتایەک بەشی قەڵەم ڕادەستی خوراسانییەکان و لە سەرووی هەموویانەوە «نیزامولمولک» کرا.
خواجە نیزامولمولک لە هاتنی بە لێشاو و پەیتا پەیتای تورکەکانی سەر بە عەشیرەتی ئوغوز هەستی بە مەترسیکرد و بە ناچاری بەشێکیانی هان دا ڕوو لە ئەنادۆڵ واتە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆری ڕۆم بکەن و لە ئاکامدا لە شەڕی چارەنووسسازی مەلازگرت لە ساڵی ١٠٧١ شکستیان بە ڕۆمی مەسیحی هێنا.
مەلازگرت سەرەتای بە تورککردنی ئەنادۆڵ واتە بەشی ڕۆژهەڵاتی ئیمپراتۆری مەسیحی بوو. لە ئەنادۆڵی یەکەم حکومەتی تورکی سەر بە عەشرەتی سەلجووقی بە نێوی سەلجووقییەکانی ڕۆم دامەزرا ١٠٧٧ و تا سەردەمی هاتنی مەغۆلەکان درێژەی کێشا و بە هاتنی مەغۆلەکان، دەسەڵاتی سەلجووقییەکان لە ئەنادۆڵی کۆتایی پێهات. (‌اقسرایی،١٣٦٢ : ٤٨-١٢٨ )
پاش مەغۆلەکان چەندین تایفەی سەر بە عەشیرەتی ئوغوز لە ناوچەی ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ، چەندین دەسەڵاتی خۆجێییان دامەزراند و لە ڕێزی ئەمانە دەسەڵاتی عوسمانیی یان «عوسمانلی» بوو کە لە سەردەستی «غازی عوسمان» و دواتر «ئورخانی کوڕی غازی عوسمان» لە ساڵی ١٢٨٠ دامەزرا و بەرە بەرە توانی بەرەو ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵی جووڵە بکات و لە سەردەمی سوڵتان محەمەدی فاتیح بە گرتنی «کونستانیتن شار» واتە ناوەندی دووەمی دەسەڵاتی جیهانی مەسیحی لە ساڵی١٤٥٣ یەکێک لە مەزنترین ڕووداوەکانی مێژووی جیهان خولقێندرا و بوار بۆ بە ئیمپراتۆرکردنی دەسەڵاتی عوسمانیییەکان ساز کرا. (استانفورد جی،١٣٧٠ :١١٠/١)
بە گشتی دەسەڵاتی عوسمانیی لە نێوان ساڵانی ١٢٨٠-١٤٥١ لە سەردەستی عوسمانی غازی، ئورخان، مورادی یەکەم، بایزی یەکەم، محەمەدی یەکەم و سوڵتان مورادی دووهەم دامەزرا و سەقامی گرت و لە نێوان ساڵانی ١٥٦٦-١٤٥٣ واتە لە گرتنی ئیستەنبوڵەوە بۆ گرتنی بەشێک لە ئەوروپا و سەرجەم وڵاتە عەرەبیەکان لە سەردەستی سوڵتان محەمەدی فاتیح (١٤٨١-١٤٥١). سوڵتان بایزی دووەم(١٥١٢-١٤٨١) سوڵتان سەلیمی یەکەم(١٥٢٠-١٥١٢) و سوڵتان سلێمانی یەکەم(١٥٦٦-١٥٢٠) دەسەڵاتی عوسمانیی بوو بە یەکێک لە بەهێزترین و بەربڵاوترین ئیمپراتۆرییەکانی جیهان لە سەدەی شانزەهەمدا (حضرتی،١٣٨٩ :١٠٢)
سەرهەڵدانی ئەورووپای مودێڕن و شکستهێنانی عوسمانیی لە چەندین شەڕی گرنگ لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوایی لە نیوەی دووهەمی سەدەی شانزەو سەرەتای سەدەی حەڤدوە، کە بە چەکی مودێڕن و نوێ بەهێزکرابوون سەرەتای هەرەسهێنانی ئیمپراتۆری عوسمانیی و مەترسی ڕووخانی دەسەڵاتی خەلیفە وەک ناوەندی سەرەکی جیهانی ئیسلامی سوننە بوو.
 بە گشتی شکستی سەربازی لە ئاست نەمسا و روسیا و قبووڵکردنی سێ گرێبەستی «کارۆلووتێس» (١٦٩٩)، «پاسارووێتس» (١٧١٨ ) و «کوچۆک کینارچە» (١٧٦٨)، کۆتایی سەردەمی زێڕینی «فتوحات» و داگیرکەری ئیمپراتۆر بوو، بە واتاییەک سەپاندنی ئەم سێ گرێبەستە لە لایەکەوە سەرەتای قبووڵکردنی هەژموونی ڕۆژئاوای مودێرن لە لایەن دەزگای خەلافەتەوە بوو.(حضرتی،١٣٨٩:٢٠٤)
لە لایەکی دیکەوە سەرەتای دەستتێوردانی رۆژئاوا و قەیرانی بەرێوەبەردنی وڵات و هەروەها قەیرانی شوناس بوو.بۆ پێشگرتن بەم مەترسیە واتە مەترسی لە دەستدانی ئیمپراتۆر، جیا لە چاکسازییی هەوڵی گوتارسازیی و وەرچەرخانی چوارگوتاری سەرەکی بوو کە لێرەدا ئاماژەیان پێ دەکرێت.
 گوتاری عوسمانییخوازی:
جیا لە شکستی قورسی عوسمانیی لە رۆژئاوا، کێشەی بەرێوەبردنی وڵات هاوکات لە گەڵ سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم لە نێوان نەتەوەکانی ئیمپراتۆر وەک یۆنانیەکان لە ساڵی ١٨٢٥ سربەکان لە ساڵی ١٨٣٤و دواتر بولگاریا و ئەرمەنیەکان، پرسیاری سەرەکی«چۆن دەکرێت لەم دوخەدا ئەم ئیمپراتۆر رزگار بکەین؟»(انتخابی،١٣٩٠ : ٦١)
وەک تارمایی مێشکی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتدارانی عوسمانیی تەنییەوە. وڵامی ئەم پرسیارە لە پێناو پاراستن و رزگارکردنی ئیمپراتۆر، خەونی بەرجەستەکردن و گشتگیری گوتاری عوسمانییگەرایی بوو.
 دەسەڵاتداران و بەرپرسانی ئیمپراتۆر بۆ پێشگرتن لە جیابوونەوەی کەماییەتیە ئاینەیەکانی وڵات، ئەولەیەتیان بە گوتاری یەکریزی دانیشتووانی عوسمانیی واتە گوتاری عوسمانییخوازیدا و لەم ئاراستەیە، سوڵتان عەبدولمەجیدی یەکەم (١٨٦١-١٨٣٩) بە دەرکردنی فەرمانی چاکسازییی کە بە «سەردەمی تەنزیمات» پێناسە کراوە (١٨٧٦-١٨٣٩) گوتاری عوسمانییخوازی بەرزکردەوە.
مستەفا پاشای سەدری ئەعزەم لە ڕۆژی ٣ی نوڤەمبەری ساڵی(١٨٣٥) یەکەم هەڵمەتی چاکسازییی لەژێر ناوویشانی «خەتی شەریفی گوڵخانە » راگەیاند و بەپێی ئەم فەرمانە هەموو دانیشتووانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیی وەک هاووڵاتی خاوەن مافی یەکسان، پێناسەکران و لێرەوە یەکەم هەنگاو بۆ تێپەربوون لە چەمکی رەعییەتەوە بۆ هاووڵاتی. هەروەها بۆ بە فەرمی ناسینی مافی ئەو کەمایەتیانەی وەک یۆنانی و بولگاری و بە گشتی مەسیحیەکان کە بە تەمای جیابوونەوە بوون نرا.
لە هەڵمەتی دووهەمی چاکسازیی لەژێر ناونیشانی «خەتی هومایوونی»، ئازادیی ئاینی و یەکسانی لە ئاست دەوڵەت بۆ سەرجەم دانیشتووانی عوسمانیی دابینکرا (جی شاو، ١٣٧٠ : ١١٦/٢) و گیان و سامانی دانیشتووانی عوسمانیی بە هەر ئاینەکەوە گرەنتی کرا و یەکسانی سەرجەم دانیشتوانی عوسمانیی لە ئاست یاسادا بە فەرمی پەسەند کرا.
هەروەها رێگە بۆ ئامادەبوونی مەسیحیەکان لە دەسەڵاتی ئیداری و ئەرتەشی ئیمپراتۆر ئامادەکرا  (Berkes,1988 :144-5) و بە واتایەک چەمکی هاووڵاتی سەپێندرا و شێوازی یاسایی بە خۆیەوە گرت (Karpat,1982 :163)
مەبەست لە  زاڵکردنی گوتاری عوسمانییخوازی، هەروەها کە پیشتر ئاماژەمان پێدا لە ئەساسەدا بۆ ڕواندنەوەی نیگەرانی چۆنیەتی رزگارکردنی ئەم وڵاتە لە دابەشبوون و بە واتاییەک قەیرانی شوناس بوو.
 ئەم گوتارە لەبەر دەستێوردانی دەرکی، بڵاوبوونەوەی شەپۆلی ناسیۆنالیزم لە نێوان نەتەوەکانی ئیمپراتۆر و ویست بۆ دەربازبوون لەژێر دەسەڵاتی خەلیفە و گرنگ تر لە هەمووی نەبوونی ئیرادەی چارەسەرکردنی قەیرانی بەرێوەبردنی وڵات،  نەیتوانی ببێتە گوتاری زاڵی سەرجەم ئیمپراتۆر و کەوتە ژێر هەژموونی گوتاری ئیسلامخوازییەوە.

گوتاری پان ئیسلامیزم:
چەندین دەیە پاش هەوڵی لایەنگران و تیۆردارێژەرانی گوتاری عوسمانییگەرایی و ناکارامە بوونی ئەم گوتارە، سوڵتان و دەسەڵاتدارانی ناچار بە وەرچەرخان لە گوتاری عوسمانییخوازیە بۆ پان ئیسلامیزم لە پێناو پاراستنی پاشماوەی ئیمپراتۆر کرد.
 پاش جیابوونەوەی یۆنان و بولگاریا و سربیا و بە واتاییەک بەشی هەر زۆری مەسیحیەکانی ئێمپراتۆریا، ئامانجی سەرەکی ئەم گوتارە پاراستنی عەرەب و خاکی عەرەب لە چوارچیوەی دەسەڵاتی سوڵتاندا بوو .
لێرەوە دەستەواژەی وەک «سەڵتەنەتی سوننەی عوسمانیی» و «خەلافەتی مەزنی ئیسلامی» جێگەی  خاڵی «یەکسانی دانیشتووانی عوسمانیی» لە دستووری عوسمانیی ( ١٨٧٦) گرتەوە و سەرەتای دەسەڵاتی سوڵتان عەبدولعەزیز دەکرێت وەک سەرەتای گوتاری ئیسلامخوازی پێناسە بکرێت. (انتخابی،١٣٩٠ :65 )
ئاماژەکردن بە دوو دەستەواژەی «سەڵتەنەتی سوننەی عوسمانیی» و «خەلافەتی مەزنی ئیسلامی» لە دەستووری عوسمانیی پێشاندەری وەرچەرخانی گوتاریی و سەرهەڵدانی گوتارێکی نوێ لە ئیمپراتۆردا بوو.هەڵبەت ئەم وەرچەرخانە گوتارییە لە بەر هۆکاری وەک جیابوونەوەی کەمایەتییە مەسیحەکان لە بازنەی دەسەڵاتی عوسمانیی و هەروەها سەرهەڵدانی دەنگۆی ناسیۆنالیزمی عەرەبی و گشتگیری و بەرجەستەبوونی ویست بۆ جیابوونەوە، رێگەی بۆ دەربازبوون لە گوتاری پان عوسمانیی خوازی خۆشکرد . لە سەردەمی سوڵتان عوبدولمەجیدی دووەم (١٩٠٩ – ١٨٧٦ ) پاش جیابوونەوەی یۆنان و سربیستان و بولگاریا و هەروەها هەوڵی بێوچانی ئینگلیز و مونەوەرانی عەرەب  بۆ جیابوونەوە و مەترسی ناسیۆنالیزمی عەرەبی، هەوڵ بۆ زاڵکردنی گوتاری پان ئیسلامیزم بوو بە ئەولەویەتی سیاسەتی ئیستەنبوڵ .
سوڵتان عەبدولمەجیدی دووەم بە باشی ئاگاداری دۆخی ئیمپراتۆر بوو. بۆیە لەوپەڕی مەترسی و نیگەرانی و ناتەوانایی ئیعترافی کرد:«نەهامەتی و چارەڕەشی ئیمە لەوەدایە ئیمپراتۆریەکەمان یەکدەست نییە»(F.Georfen,2003;320 )
ئەم نیگەرانیەی سوڵتان  جیا لەوەی ئاگاداری  خەساری سەرەکی ئیمپراتۆر بوو، تەنیا هەوڵ بۆ رزگارکردنی  وڵات لەڕێی گوتاری ئیسلامخوازی بوو کە دەکرا سەرجەم دانیشتوانی بە تورک و عەرەب و کوردەوە رازی بکات.
سەرەڕای هەوڵ بۆ پاراستنی خەلافەت لە پێناو کۆکردنەوەی سەرجەم دانیشتووانی ئیمپراتۆر لەڕێی بەهێزکردنی گوتاری ئیسلامخوازی، سەرەتای دەیەی( ١٨٨٠) هاوکات بوو لە گەڵ هەوڵی جدی مونەوەروانی عەرەب بۆ دەربازبوون لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیی لەژێر ئایدیولۆژیای ناسیۆنالیزمی عەرەبی بە یارمەتی و هاندانی ئینگلیزەکان F.Georfen,2003;195)).
  رەوتی رووداوەکان پیشانی دا  گوتاری یەکڕیزی ئیسلامی و گوتاری پان ئیسلامیزمی سوڵتان لە ئاست ناسیۆنالیزمی عەرەب لەو کاتە پرە لە سۆز بۆ ژیانەوەی شوناس و سەرهەڵدانی ویست بۆ سازکردنی دەوڵەت-نەتەوە کەم هێزتربوو.
 لێرەوە دەتوانین بڵێین یەکدەست نەبوونی ئیمپراتۆر، بڵاوبوونەوەی شەپولی ناسیۆنالیزمی عەرەبی، هەوڵی وڵاتانی رۆژئاوایی بۆ لاوازکردنی دەسەڵاتی عوسمانیی و هەروەها سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی تورانی هۆکاری سەرەکی ناکارامەکردنی گوتاری پان ئیسلامیزم  و زاڵبوونی گوتاری پان تورانیزم  لە باتی گوتاری ئیسلامخوازی سوڵتان بوو.
گوتاری پان تورانیزم:
هەر ئەو شتەی شێوەی تورکی هەیە جوان و سەرنجڕاکێشە و هەر شتێ وا رەنگی عوسمانیی هەیە خوێنتاڵ و ناحەزە (گوکالب، 1351 :15 ) 
نیشتمانی تورکەکان، تورکیا نییە/ تورکستانیش نییە/ زۆر بەربڵاوترە/ ناوچەیەکی بەربڵاو و ئەبەدییە بە ناوی توران  (انتخابی،١٣٩٠ :٦٣ ) 
ئەم قسەیەی گوگالب لە تێوردارێژەرانی گوتاری تورانیزم و تورکیزم، جیا لەوەی پیشاندەری ئەو راستیە بوو کە لە نێوان مونەوەرانی عوسمانیی، ویست و خولیا بۆدەربازبوون لە گوتاری عوسمانییخوازی و ئیسلام گەرایی روو لە زیادبوون و بەهێزبوون بووم ئاماژەیەکی سەرەکی بۆ سەرهەڵدانی کێشەی بنەمایی  لە بەرێوەبەردنی ئیمپراتۆر و ناتوانایی گوتاری  ئیسلامخوازی و عوسمانیی گەرایی بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی شوناس بوو.
 شکستی یەک لە دوای یەکی عوسمانیی لە بواری سەربازیی، قەیرانی شوناس، قەیرانی بنەمایی بەرێوەبردنی وڵات، بۆچوونی رۆژهەڵاتناسانەی تورانیخوازەکان، شۆڕشی تورکە لاوەکان لە ساڵی١٩٠٨ گرێی لە دەستدانی بەشێکی خاکی ئیمپراتۆر، ئامادەبوونی رۆشنبیرانی ئاسیای ناوەندی و بە واتاییەک ناوچەی تورانی مێژوویی و هەروەها نوستالیژیای پەیوەستکردنی نیشتمانی توران بە عوسمانییەوە،  لە ریزی سەرەکیترین هۆکارەکانی سەرهەڵدانی بۆچوونی تورانیخوازی و دەرنجام گوتاری پان تورانیزم بوو.
لێرەوە دەکرێت بڵێین پان تورانیزم لە لایەکەوە بەرهەمی وەهمی توران خوازکان بۆ دامەزراندنی ئیمپراتۆریەکی بەربڵاوتر و لە لایەکی دیکەوە ئەنجامی گرێ دابەشبوون و لاوازی ئیمپراتۆری عوسمانیی بوو.
 بڵاوبوونەوە بەرهەمی رۆژهەڵاتناسانی وەک ئارتور لاملی(١٨٢٣)، وامبری(١٩١٣) و بورژکی لێهەستانی و هەروەها چەندین کەسی دیکە لە سەرەتای سەدەی بیستەم، رێگەیان خۆشکرد بۆ ئەوەی مونەوەرانی عوسمانیی کە لە ئیسلامگەرایی و عوسمانییخوازی نائومێدبوو بوون، روو لە توران بکەنەوە و بە جدی دەسبکەن بە خوێندنەوە و بیرکردنەوە لەسەر زمان و فەرهەنگی تورکی و تورانی. تەنانەت بگەنە ئاستی توران پەرستی، هەر لەم ئاراستەیە بورژکی کە بە قسەی خۆی شوناسی تورکی قبوڵکردبوو بە ڕاشکاوانە دەیگوت:«نەتەوەی تورک نەتەوەیەکی ئاسایی نییە»( Kushner,1977:44)
بە شوێنکەتوویی لەم چەشنە دروشمانە، دروشمی « ئیمە تورانین و زمانیشمان تورانیە » بۆ ماوەیەک بوو بە دروشمی زۆربەی مونەوەرانی عوسمانیی، هەروەها کەسانی وەک یوسف ئاقچوورا، ئەحمەد ئوغڵو و ئیمساعیل کاسپرێنسیکی کە هاوکات لە گەڵ شۆڕشی تورکەلاوەکان لە ساڵی١٠٩٨ لە ئاسیای ناوەندییەوە روویان لە ئیستەنبوڵ کرد، چەندین ئەنجومەنی تورانیخوازی وەک نیشتمانی تورک(١٩٠٨) و ژووری تورک یان(١٩١٢) دامەزراند.
لایەنگرانی گوتاری پانتورانیزم جیا لە جەختکردنەوە سەر زمان و فەرهەنگی تورانی و گەڕانەوە بۆ رابردووی پرشکۆی خۆیان، دەیانویست قەیرانی شوناسی عوسمانیی چارەسەر بکەن و هەروەها نیشتمانی پێشوو و بەربڵاوی توران پەیوەست بکەنە پاشماوەی ئیمپراتۆر و نوستالیژیا و خەون و وەهمی یەکپارچەکردنی هەموو تورک جێبەجێ بکەن.
جیا لەوەی وەهمی بوون و هەروەها رادیکاڵبوونی ئەم گوتارە یەکێک لە هۆکارەکانی ڕاکێشانی عوسمانیی بۆ جەنگی یەکەم جیهانی بە خەیاڵیی پەیوەستکردنی ئاسیای ناوەند واتە پاشماوەی نیشتمانی تورانی کۆن بە عوسمانییەوە بوو. زاڵبوونی گوتاری پانتورکیزم و دامەزرانی کۆماری تورکیا بەرهەمی سەرەکی ئەم گوتارە بوو.
پان تورکیزم و توندوتیژی نەتەوەیی:
ئەی منداڵی داهاتووی تورک هێزی نهێنی تۆ شوناس و رەسەنایەتی رەگەزی تۆیە..ئەی نەتەوەی تورک تۆ نە تەنیا لە پاڵەوانیەتی و جەنگاوەری، بەڵکوو لە ئەندیشە و شارستانییەت، شەرەف و شانازی مرۆڤاییەتیت (بیشکچی،١٣٨١ :١٥ )
ئەحمەد فەرید لە ئەندامانی ئەنجومەنی پانتورانیزمی «ژووری تورک» لە ساڵی ١٩١٤ واتە دووساڵ پاش دامەزرانی ناوەند نووسی: « دەوڵەتی داهاتووی تورک دەبێ ئەنادۆڵ وەک نیشتمانی خۆی هەڵببژێرێت» و لەم پێناوەدا «مستەفا کەمال» دامەزرێنەری کۆماری تورکیا رایگەیاند: « ئێمە دەبێ لە سیاسەتدا واقیعگەرابین ئێمە نابێت بیر لە خەونی دوور و بەرزەفرانەمان بکەینەوە، ئێمە خۆمان واپیشان نادەین دەتوانین  ئەو شتانە بە دەست بێنین. باشترە لە باتی شوێنکەوتنی ئەو ئاواتانەی کە ناکرێت بە دەستیان بێنین بازنەی ئاسایی و سروشتی و شەرعی خۆمان دەستنیشان بکەین»(انتخابی،١٣٩٠ :٥-٨٤ )  
ئەم قسانە بە مانای کۆتایی گوتاری پانتورانیزم و پێویستی تێپەربوون لەو گوتارە بوو و خاڵی گرنگتر  ئەوە بوو لە گوتاری نوێ واتە گوتاری پان تورکیزم، کوردستان وەک نیشتمانی سەرەکی و شەرعی تورک  پێناسەکرا.
شیاوی وەبیرهێنانەوەیە  پاش جەنگی جیهانی یەکەم و شکستی عوسمانیی،دوڵەتە رۆژئاواییەکان بە پێ گرێبەستی سایکس-پیکۆ لە ساڵی ١٩١٨ بریاری دابەشکردنی ئیمپراتۆری عوسمانییان دا و هاوکات پلانی چواردە خاڵی «ودرۆ وێڵسن»،سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، بۆ دابەشکردنی ئیمپراتۆر لە سەر بنەمای مافی دامەزرانی دەوڵەت بۆ نەتەوەکانی عوسمانیی و گرێبەستی لۆزان و ئامادەبوونی یۆنانیەکان لە ئانادۆڵی رۆژهەڵات، پاشماوەی عوسمانیی خستە مەترسیەوە و ئەگەری دابەشکردنی دووبارە، ناسیۆنالیستەکانی تەواو ئازار دا.
ئەم رووداوانە رێگەی بۆ سەرهەڵدانی مستەفا کەمال ئەتاتورک وەک ئەفسەرێکی ناسیۆنالیزم سازکرد.
مستەفا کەمال ئاگاداری ئەم راستییە بوو کە ئەگەری دووبارەی بەدەستهێنانەوەی وڵاتانی عەرەبی نییە و تەنانەت ئەگەری دابەشبوونی زۆرتی هەیە، لەمڕوەووە دوو کاری گرتەبەر یەکەم وەدەرنانی یۆنانیەکان بە یارمەتی کورد و دووەم بەتاڵکردنی دەزگای خەلافەت و دامەزرانی دەوڵەت-نەتەوەی تورک لە سەر بنەمای یەکدەستسازیی .
ئەتاتورک پاش شکستهێنان بە یۆنانیەکان لە ئەزمیر و وەدەر نانیان. خۆی وەک پاڵەوانێک نیشاندا و هێدی هێدی هەنگاوی سەرەکی بۆ بەتاڵکردنی خەلافەت هەڵگرت و دەرنجام لە رۆژی ٢٩ ئۆکتۆبەری ١٩٢٣ بوو بە سەرۆک کۆمار و لە مارسی ١٩٢٤ خەلافەتی وەک تەنیا سەرچەشنی برایەتی تورک و کورد بەتاڵ کردەوە.
لەپێناو یەکدەستکردنی وڵات و هەروەها بە رۆژئاواییکردنی تورکیای نوێ هەنگاوی سەرەکی هەڵگرت و ناسیۆنالیزمی تورکی وەک ئایدیولۆژیای دەوڵەتی نوێ هەڵبژارد و لە پێناو شوناس سازی دەستی بە ساختەکاری و سڕینەوە کرد.
پان تورکیزم  مستەفا کەمالی پێشوو و ئاتاتورکی سەرۆک کۆماری تورکیای نوێ، رازی سەرکەوتنی تورکیای نوێ  بە یەکدەستکردنی وڵات دەزانی و لەم پێناوەدا بۆ تورکیای مستەفا کەمال، کورد کێشەی سەرەکی بوو کە ئەتاتورک لەوپەری بێشەرمی وەک «بلۆق و بەربەستی بەختەوەری تورک» پێناسەی دەکرد و لەم روەووە و بەئەوپەری توندوتێژی کەوتە پەلاماری کورد.
 سڕێنەوەی وقەدەغەکردنی سیمبوڵ، ناوی کوردی، ناوی شارەکانی کوردستان، هەروەها قەدەغەکردنی زمانی کوردی و پەلاماری توندی ئەوکەسانەی کەمترین بەرگریان دەکرد لە ریزی یەکەم هەنگاوەکانی سیاسەتی یەکدەستسازی و بڵاوکردنەوەی توندوتێژی  نەتەوەی تورکیای نوێ ئەتاتورک لە ئاست کورددا بوو،
بڵاوکردنەوەی گوتاری توندوتێژی نەتەوەی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتدارانی تورک:
پرسی کورد زۆرتر لەوەی ئیمە بۆی دەچین لێرە گرنگی هەیە، نە وەک ئەرمەن دەتوانن کورد بسڕنەوە نە وەک یۆنانی کۆچیان پێ بکەن...کوردجەماوەری زۆری هەیە و ریگەچارەی نییە..فروغی( بیات،١٣٧٤: ٨٥ )
کورد بەپێی رێکەوتنی سیڤەر و پلانی چواردە ئەسڵی وێڵسن، مافی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی لە تورک بەدەس هێنابوو. بۆیە مستەفا کەمال  بە قسەی باق وبریق  قسەی خەڵەتینەری وەکو :«ئێمە لە دێرزەمانەوە لە ئەمەگی کورد بەئاگاین. کورد هەمیشە بۆ تورک هاورێ پر بایەخ بوونە و دەکرێت بڵێن کورد و تورک یەک نەتەوەن» (مک داول، ١٣٨٠ : ٣٢٩)  کوردی  فریوداو و هاودەنگی خۆی کرد و تەنانەت لە سەر پێشنیازی ئەو، پارلەمان بریاری دا ناوچەکوردنیشینەکان خودموختاریان پێ ببخشرێت( مک داول، ١٣٨٠ :٣٢٩ )
کورد بێجگە لە قسەی خەڵەتێنەر، هەر لە سەرەتاوە فریوی مستەفا کەمالی خوارد کە کوردستانی وەک بەشێک لە «ژینگەی شەرعی» تورک پێناسە کردبوو، هەروەها لە خاڵیکی وردی قسەکانی بیریان نەکردوە کە بە ڕاشکاوی  سیاسەتی یەکدەستکردنی رایگەیاندبوو:«نێوان ئێمە و کورد جیاوازییەک بوونی نییە، ئێمە پیکەوە وڵاتێک رێبەری دەکەین  بە ناوی ی تورکیا، تورکیا وڵاتی سەرجەم ئەو کەسانەیە خۆیان بە تورک دەزانن»(مک داول،١٣٨٠ : ١٢٦) بەم شێوازە، مستەفا کەمال لە هەنگاوی یەکەم سیاسەتی هاودەنگی لەگەڵ کوردی بۆ لە ناوبردنی ئەرمەنی و یۆنانی و تەنانەت ئیتالی هەڵبژارد و لە هەنگاوی دووەم سیاسیەتی توانەوە و سڕینەوەی کوردی بۆ یەکدەسکردنی دەڵەت-نەتەوەکەی دەسپێکرد.
مستەفا کەماڵ پاش گەیشتن بە ئامانجی سەرەکی و سەرەتایی خۆی واتە وەدەرنانی یۆنانییەکان لە رێگەی کوردەوە، بە کەنسڵکردنی بریارنامەی سیڤەر و سەپاندنی رێکەوتنامەی لۆزان و دەرنجام راگەیاندنی کۆماری تورکیا و بەتاڵکردنی خەلافەت.
سەرجەم بەڵێنەکانی لە گەڵ کورد پێشێلکرد و سیاسەتی یەکدەستسازیی دەسپێکرد و یەک ساڵ پاش راگەیاندنی کۆماری تورکیای نوێ، زمانی کوردی قەدەغە کرد و کوردی وەک «بلۆق و بەربەستی بەختەوەری پێناسەی کرد» (انتخابی، ١٣٩٢ :١٠٢ ) و بە ڕاشکاوانە کوردستانی وەک نیشتمانی هەتاهەتایی تورک دەستنیشانکرد و گرینگتر ئەوەی بەوپەڕی بێشەرمی لە کورد، ویستی خۆی وەک تورک پێناسە بکات  و بە واتایەک ویستی وەک زیاگوگالب ئەو سوکایەتیە قبوڵ بکات و بڵێت : «من تەنانەت ئەگەریش بۆم روون ببێتەوە کە باووباپیرم لە ناوچەی کورد و عەرەبەوە هاتوون دیسانەوە لە تورکبوونی خۆم کەمترین گومان ناکەم»(راندل، ١٣٨٠:  ٣٤٦)
سیاسەتی هاوتاسازی و یەکدەستکردنی توندوتیژانەی دەسەڵاتدارانی تورکیا گەیشتە ئەو ئاستەی کە لە ساڵی١٩٢٤ بە فەرمی رایانگەیاند:« تەنیا نەتەوەی تورک لەم وڵاتە مافی نەتەوەیی و نەتەوەی هەیە و هیچ کەسی دیکە خاوەن ئەو مافە نییە »(رندل،١٣٨٠ : ٣٣٧ )
 وڵامی کورد لەو کاتەدا، سەرهەڵدانی سێ شۆڕشی شێخ سەعید (١٩٢٥)، ئارارات ( ١٩٣٠ ) و راپەرینی دێرسیم لە نێوان ساڵەکان٣٨-١٩٣٦  بوو کە لەوپەری دڕندایەتی و خوێنمژی سەرکوتکرا و بە وتەی رۆژنامەکان «دێرسیم لە گەڵ خاک یەکسان کرا »(راندل،١٣٨٠ : ٣٣٧) و بە شانازییەوە نووسیان:« لەو جێگەیە سەرەنیزەی تورک هەبێ پرسی کورد  نییە»(مک داول، ١٣٨٠ : ٣٤٨ )
سەیرتر ئەوەی «سەبیحە گوگجەن» ئەو کچەی کە ئەتاتورک وەک کچی خۆی قبوڵی ردبوو، پەنجا ساڵ پاش ئەو کارەساتە نووسی:« ئەم کارە بۆ پێشتیوانی لە زیندوومانەوەی کۆماری لاوی تورکیا پێویست بوو» (رندل،١٣٨٠ : ٣٣٧ )
ئەم شۆڕشانە بیانوویەک بۆ توندوتیژی زۆرتر وبەربڵاوتر و هەروەها کۆچدانی زۆرەملانە ونبوون و ونکردنی ژنانی گەنج و کوشتار لەو ئاستەی کە کارەساتی ئەرمەنییەکانی زیندوو دەکردە(مک داول، ١٣٨٠ : ٣٢٩ )
هاوکات لە گەڵ سیاسەتی سەربازی کۆماری تورکیا، سیاسەتمەدار و چاپەمەنی و میدیاکانیش دەستیان کرد بە پاساوی ئەم کارە نەشیاو و قیزەونانە و هەر لەم پێناوەدا، تەوفیق روشدی سیراج ئوغلو لە پێناو پاساوی سیاسەتی لەنێوبردنی کورد نووسی:« ئاستی فەرهەنگی کورد تا رادەیەک نزمە و مێشکیان تا رادەیەک دواکەوتووە کە ناتوانن لە کۆمەڵگەی تورکیا جێگەیان ببێتەوە..ئەمانە دەمردن..لەبەر ئەوەی لە بواری ئابووری و لە رەکابەریەتی لە گەڵ تورکی خاوەن فەرهەنگ و شارەستانیەت توانیایان  نیە..ئەو بەشەیان وا  بۆیان دەکرێت با کۆچ بکەن بۆ عێراق  ئێران و ئەوانی دیکەیان کە شیاوی ژیان نین لێرە با لە نێوبچن»(مک داول، ١٣٨٠ : ٣٨٤ )
پاش سێ شۆڕشی کورد، سیاسەتی یەکدەستیکردنی زۆرەملانە بە شێوازی بەربلاو لە لایان سیاسەتمەدار و ئەرتەشەوە کەوتە بواری جێبەجێکردن و پاش قەدەغەکردنی سەرجەم نیشانەکانی کوردبوون و کۆچپێدانی کورد بەرەو رۆژهەڵاتی تورکیا. سیاسەتی بەتورکی کردنی کوردستان لە ساڵی (١٩٣٠) لە ئاستێکی بەربڵاو و توندوتێژانە دەستی پیکرد. بۆزکۆت وەزیرد داد لە باتی پاراستنی مافی کورد نووسی:« دۆست و دوژمن دەبێت بزانن ئاغەی ئەم وڵاتە تەنیا تورکە..ئەو کەسانەی خوێنی پیرۆز و خاوێنی تورک لە گیانیاندا بوونی نیە تەنیا یەک رێگەیان هەیە ئەویش نەوکەری و کویلایەتیە»( کنداڵ، ١٣٧٩ : ١١٣) و هاوکات دروشمی «یەک تورک بایەخی هەموو دونیای هەیە» و «چ  شەرەف و سەربەرزییەکی مەزنە کەسێک بتوانێت خۆی بە تورک بزانێت»( کنداڵ، ١٣٧٩ : ١١٧) بوو بە بەشێک لە گوتاری دەزگای زۆرەملانەی مستەفا کەمال و لایەنگرانی کۆماری تورکیا بۆ مسۆکەرکردنی دەوڵەت-نەتەوەکەیان لە سەر بنەمای بڵاوکردنەوەی توندوتێژی.
شیاوی وەبیرهێنانەوەیە هاوکات لە گەڵ سیاسەتی زۆرەملانەی یەکدەستکردنی کۆماری تورکیا. دەزگای ئایدیوولۆژیای پان تورکیزمی مستەفا کەمال لە پێناو شوناس سازی دەستی بە دامەزرانی کومییتە و کونگرەی مێژوویی و زمانی کرد. دامەزرانی «یانەی تورک» ، بەرێوەبردنی شەش کونگرە لە نێوان ساڵەکانی( ١٩٣٦-١٩٣٢) دامەزرانی کومیتەی توێژینەوەی مێژووی تورک، بەرێوەبردنی یەکەم کونگرەی مێژووی تورک لە ساڵی (١٩٣٢) و بەرێوەبردنی دوو کونگرەی زمانی تورک لە ساڵەکانی(٤-١٩٣٢) ( بیشکچی،١٣٨١ : ١٩ -١١١) لە ریزی بەرچاوترین ساختەکارییەکانی مەکینەی ئایدیولۆژیای پان تورکیزمی رادیکاڵ بوو کە بەرهەمی بە گەورەنیشاندان و گەورەنواندن و بەتورکی کردنی سەرجەم دەسکەوتەکانی کۆمەڵکگی ئینسانی لە پێناو شوناس سازی بوو بۆ نموونە لێرەدا ئاماژەدەکەین بە هەندێ ساختەکاری ئەم دەزگایانە لە پیناو شوناس سازی.
 گرینگترین باس و دەرکەوتەکانی یانەی تورک: تورک شارستانییەتە.تورک مێژووە... یەکەم نەتەوەی خاوەن شارستانیەتی دونیا تورکن کە وڵاتی سەرەتاییان ئاڵتای و ئاسیای ناوەندیە، یەکەم نیشتەجێ و خاوەن ئانادۆڵ ئەو تورکانەن کە رەگەزیان دەگەرێتەوە بۆ هیتیەکان(بیشکچی،١٣٨١ : 6 )  تایبەتمەندی و توانایی تورک ، ریشەی قووڵی رەگەزی هەیە، تورک هاوتا لە گەڵ بەشێک لە میژووی مرۆڤ پێوەندی بە رەگەزی ئێمەوە هەیە..رەگەزی تورک بەدیهێنەری مەزنترین هێزی کۆمەڵایەتیە...مەزنترین رووداوی مێژوو تورک خولقاندوویەتی(بیشکچی،١٣٨١ : ٤-١٣)
 گرنگترین باسە و دەرکەوتەکانی کونگرەی کومیتەی توێژینەوە مێژووی تورک: ئەم راستییە سەلمێنراوە ئەوانەی خوێنی تورکی لە رەگیاندایە گەوهەریان تاک و بێ هاوتایە و نابێت کەس گومان لەمەدا بکات حەقیقەت بەس لای ئێمەیە. ( بیشکچی،١٣٨١ : ٣٢)  مێژووی نەتەوەیی ئیمە نە تەنیا بۆ ئیمە شانازی هیناوە بەڵکوو بەغرور و دەمارگرژترین نەتەوەکانی لە ئاست شارستانییەتی مەزنی ئیمە ناچار بە رێزگرتنی کردوە( بیشکچی،١٣٨١ : ٣٧)
هەر لەم نێواندا «ئاری ئەنگین» ئەندامی کومیتەی توێژینەوەی مێژوو لە کونگرەی دووەمی مێژووی تورک لە پەراوێزەوە نووسی:« لە ئیستادا ئەرکی ئیمە ئەوەیە کە ئەوان بکەێ٦نە تورک و بیان توێنینەوە...بوومەلەرزە دەرفەتێکی گونجاوی هێناوە بۆ ئەوەی کورد لە یەک جیا بکەینەوە» ( بیشکچی،١٣٨١ : ٣٨)
دەرکەوتەکانی کونگرەی دووەم: یەکێک لە ژنانی پێغمبەر تورک بووە، تەنیا مناڵی پێغمبەر لە ژنێکی تورکی بووە..ژنی برایمی پێغمبەر تورک بووە... پێغمبەر بە زمانی تورکی نامەی نووسیوە...لە قورئان وشەی تورکی هاتووە...سەرجەم وڵاتەکان تورکن( بیشکچی،١٣٨١ : ٧١)
کونگرەی زمانی تورک: زمانی تورک سەرچاوەی سەرجەم زمانەکانی دونیا و هەروەها زمانەکانی هیند و ئوروپایی و حامی و سامییە.. تیۆری زمانی خۆر( بیشکچی،١٣٨١ : ١٠١-٩٧)
تیۆری «مێژوویی تورک» و «زمانی خۆر» دوو چەمکی تەواو ساختەکراوی کونگرەکانی پان تورکیستەکان لە پێناو شوناس سازی و شوناس بەخشی و بە تورکی کردنی شارستانییەت و میژوو و سەرجەم دەسکەوتەکانی شارستانیەتی جیهان بوو کە لەم پێناوەدا زمانی تورکی وەک یەکەم زمان و پربایەخترین زمان و رەگەزی تورک وەک سەرەتای مێژوو و کۆنترین رەگەز و نەتەوەی دونیا پێناسەکرا..
ئەم دەرکەوتانە و بە واتایەک ئەم چەمکە ساختەکراوانە لە پێناو پەردەهەڵدانەوە و نووسینەوەی مێژوو و رابردووی تورک نەبوو بەڵکوو لە پێناو ئەم دروشمەی ئاتاتورک بوو کە ئاراستەی یەکەم کونگرەی تورک کرا:« ئەی نەتەوەی تورک، تۆ نە تەنیا لە پاڵەوانیەتی و جەنگاوەری بەڵکوو لە ئەندیشە و شارستانییەت،  شەرافەتی مرۆڤایەتییت.تۆ شیاوی سەرکردایەتی سەرجەم شارستانییەتی جهیانی»( بیشکچی،١٣٨١ : ١٥)
بەم وەسفەوە ئاساییە کە لایەنگران و تیۆردارێژەرانی ساختەکردنی شوناسی تورکی بگەنە ئەو قەناعتەی : هەموو کەسێک تورکە و  هەموو بە تورک بوونی خۆی شانازی دەکات و نەتەوەیەک بە نێوی کورد و زمانێک بە نێوی کورد بوونی نیە( بیشکچی،١٣٨١ : ١٢٢) و بە واتاییەک ئاسایی بوو کە گوتاری توندوتێژی نەتەوەی سیاسەتمەداران و دەسەڵاتداران و رۆشنبیرانی تورک زاڵ و گشتگیربکرێت.
گوتاری دژەکورد و سیاسەتی یەکدەستکردنی زۆرەملانە و پر لە توندو تێژی مەکینەی ساختەکاری دەزگای ئایدیولۆژیای کەمالیزم، شێوازی فرمی بە خۆیەوە گرت و بۆ نموونە «جەمال گورسێل» لە ساڵی( ١٩٦٠ ) واتە سێ دەیە پاش قسەکانی ئاتاتورک لە شاری دیاربکری کوردان رایگەیاند:« من کورد نابینم ئەگەر چاوتان بە کوردێ  کەوت تف بکەنە نێوچاوانی» و هەروەها لە دریژەی قسەکانی گووتی: «ئەگەر ئەو تورکە کەژیانە هێوەر نەبنەوە ئەرتەش لە بۆمبارانی گوند و شارەکانیان سڵ ناکات و لە گەڵ خاک یەکسانیان دەکات و حەمامی خوێن رێدەخات بە شێوەیەک خۆیان و خاکیان نوزمی خوین بن»( کندال، ١٣٧٩ : ١٢٨)
 هاوکات لە گەڵ سیاسەتمەداران، رۆشنبیران و رۆژنامەنووسانیش لەژێرکاریگەری ئەم گوتارە کەوتنە بڵاوکردنەوە توندوتێژی،«نەهال ئەتسز» لە پان تورکەکانی بازنەی ئەرگەنەکۆن لە رۆژنامە رادیکاڵی «ئەتوکن» نووسی:« ئەگەر کورد دەیەوێت بە زمانی سەرەتایی و وەحشیانەی خۆی قسەبکات کە سەرجەم وشەکانی ناگاتە چوار پێنچ هەزار وشە ئەگەر دەیانەوێت وڵاتی خۆیان دامەزرینن و دەیانەوێت شتانێ بڵاو بکەنەوە دەی با بچن لە شوێنی دیکە ئەو کارە بکەن، ئیمەی تورک بۆ ئەم خاکە خوێنمان داوە گورجی و ئەرمن و یوناینمان لە نێوبردوە بۆ کوێ دەچن با بچن ( کندال، ١٣٧٩ : ١٤٤)
چوارد ساڵ پاش قسە بێشەرمەکانی گورسێل، «دەمیرەڵ» پاش گەیشتن بە سەرۆک کۆماری، بە ڕاشکاوانە باسی لە بەتورکی کردنی ناوچە هاوبەشەکان کرد ( مک داول، ١٣٨٠ : 666 )و لە شاری ماردین وەک سەرۆکەکانی پێشوو هەڕەشەی کرد:« ئەو کەسەی هەستی تورکی نیە و هەست ناکات تورکە و هەست بە بەختەوەریی ناکات ئازادە ئەم وڵاتە جێ بهێڵت و سنوورەکانی ئیمە کراوەیە» ( کندال، ١٣٧٩ : ١٥٥) و ئەویش ئەمەی سەلماند هیچ سیاسەتمەدارێکی تورک نایەوێت بە هیمنی لە گەڵ کورد بجۆڵێت ( مک داول، ١٣٨٠ : 6٧٠ )
ئەم سیاسەتە دژەکورد و  گرژێخوازانەی سیاسەتمەدارانی تورکیا، زەمینەی بۆ زبری و توند وتێژی رووتی سەرکردە سەربازییەکان لە ئاست کورد ئامادەکرد . سەربازەکانی ئەرتەش بە کاریگەری لە گوتاری توندوتێژی سیاسەتمەدارەکان، دەستیان بە توندوتێژی زۆر بێشرمانە و نامرۆییانە کرد  بۆ نموونە لە کوردستان «گوریسیان ئەبەستە ئەندامی زاوزێ پیاوەکان و ژنانیان هان ئەدا ئەو گوریسە بگرنە دەست و بە شەقامەکانا پیاوەکانیان بە رووتی بگەرێنن( کندال، ١٣٧٩ : ١٤٧) زۆر جاریش کەسانی بێ تاوانیان ناچار دەکرد ئیعتراف بکەن  کە سەدان کەسیان کوشتووە لە بەر ئەوەی ژن و خوشکەکانیان دەهێنا و لە بەرچاویان رووتیان دەکردنەوە و دەسدرێژینان دەکردە سەریان( مک داول، ١٣٨٠ : 6٦٦ )
ئەم سیاسەتە ئەوندە گشتگیر بوو تەنانەت ئەو کوردانەی کەوا  لەبەر هێرشی سەدام (١٩٨٩) پەنایان بە برا وخوشکانیان لە کوردستانی تورکیا بردبوو ئەوانیشی گرتەوە. بۆ نموونە رۆژنامەکان بە شوێنکەوتوویی سیاسەتمەدارەکان نووسیان:« ئەوانەی لە عیراق گەیشتوونەتە ئێرە بونەتە مایەی ئازار و پێویستە بە زوترین کات بگەرێندرێنەوە »( بیشکچی،١٣٨١ : ١٢٤) و لەوپەری دڕندایەتی لە کەمپی «کیزیل تەپە» نانی ژەهراویان دا بە ٥٠٠ ئاوارەی کورد ( بیشکچی،١٣٨١ : ١٣٥)ئەمە لە حاڵێکدابوو لە بەرامبەردا ئەو تورکانەی وا لە وڵاتی بولغارستان وەدەرکرابوون رۆژنامەکان نووسیان:«تەنانەت یەک ملیۆن ئینسانی هاورەگەزی خۆمان دەپاریزین و پەنا دەدەین..تورکیا وڵاتیکی گەورە و دەوڵەمەندە»( بیشکچی،١٣٨١ : ١٢٥)
ئەم چەشنە توندوتێژی و دڕنداییەتیە ئەوندە بەربڵاو و بە سیستەمی کرابوو کە بیشکچی، نووسەری بەرەگەز تورک و لایەنگری مافی کوردی ناچار بە هاوار و ئیعترافی ئاوەهاکرد:« رەهەندەکانی ستەم و پێشلکاری لە کوردستان گەیشتووتە ئاسمان. ئەو کاتەی گوندەکان بۆمباران دەکرێن ، لاو و پیرەپیاوان دەدەنە پاڵ دیوار و لە لایەکی دیکەوە ژنان و منداڵان ریز ئەکەن و لەبەر چاوی منداڵان باوک و باپیریان رووتی رووت دەکەنەوە و سوکایەتی و ئەشکەنجەی لە رادەبەردەیان پێ دەکەن ..منداڵەکان دەترسن، هاوار دەکەن و دەگرین .. سەربازەکان  بە قۆناخە تفەنگ بێ دەنگیان دەکەن و بە ژنان دەڵین حەرامزادەکانیان بێ دەنگ بکەن و بە قژەوە لە سەر زەوی رایاندەکێشن و لە بەرچاوی پیاوەکانیان دەستی و پێیان دەبسنەوە و ئەشکەنجەیان دەکەن، هەمووی ئەمانە بەشێکن لە سیاسەتی رژیم ( بیشکچی،١٣٨١ : ٤٩)
ئەم چەشنە توندوتێژیە کە بە سیستەمی کراوە بەرهەمی بۆچوون وسیاسەتی یەکدەست سازی و ئاسیملەکردنی گوتاری پان تورکیزمە  کە لەو بڕوایەدایە : «هەرکەس بیەوێت بڵێت من کوردم تووشی تاوان بووە و ئەم تاوانە ئەوندە قیزەونە کە شیاوی ئەشکەنجە و مەرگە»( کندال، ١٣٧٩ : ١٣٩) دەکرێت بڵێین هەر بەو شیوازەی قوربانی یەکەمی گوتاری پان ئیسلامیزم ئەرمەنییەکان بوون قوربانی یەکەمی گوتاری پان تورکیزمیش پاش دەرکردن و کۆچ پێدانی یۆنانییەکان، کورد واتە خەڵی خۆجەیی ئەو وڵاتە بوون.
گوتاری بڵاوکردنەوەی توندوتێژی نەتەوەی سیاسەتمەدارانی تورکیا ئەوندە بەربڵاو و گشتگیر بوو کە کۆمەڵگە ئیتر بە راستی قبووڵی کردبوو «یەک تورک بە رادەی هەموو جیهان بایەخی هەیە» و دیارە ئەم گوتارە ناتوانێت هیچ ئەویترێ قبووڵ بکات و دژاییەتی ئەویتر زورەملانە بوو بە بەشێکی جیانەکراوە لە گوتاری ئەو کۆمەڵگەیە ئەو گوتارەی کەوا بەرهەمی ٣١٠٠٠٠ قوربانی لە نێوان ساڵەکانی ( ١٩٨٤- ١٩٩٩ ) و هەروەها تێچووی قورسی مادی نزیکی ١٦٠ ملیار دلاربوو .
ئەم گوتارەی نە تەنیا نەبووە هۆی یەکدەستکردنی وڵات بەڵکوو بوە بە هۆی قوڵکردنی کینە و بوغز و دژاییەتی لە رادەبەری دوو نەتەوەی سەرەکی ئەو وڵاتە واتە کورد و تورک لە ئاست یەکتری و دوور نیە لە درێژخایەن و جەختکردن لە سەر ئەم گوتارە شایەتی دابەشبوونی  پاشماوەی عوسمانیی لە نزیک یان دووردا ببین.
ئەنجام:
 ئانکارا رەنگە بتوانێت زەریا وشک بکات بەڵام ناتوانێ ماسی بگرێت. یاشار کەمال(رندل،١٣٨٠:٣٢٥)
 لە سەرەتای سەدەی بیستەم وشەی تورک کە سوووکایەتی بوو و بۆ پێناسەی ئینسانی بێ ئەدەب  و گەمژە بەکار دەهێنرا و نوێنەری عوسمانیی لە بەر ئەوەی وەک «نوێنەری تورک» پێناسەیان کردبوو توڕە بووبوو بەڵام پاش یەک سەدە تورک وەک بنەمای شارستانییەت و زمانی خۆر و دامەرزرێنەری سەرجەم دەسکەوتەکانی کۆمەلگەی مرۆیی پێناسەکرا و ئاوەها نیشاندرا کە یەک تورک بە رادەی هەموو جیهان بایەخی هەیە و وەرجەرخانی ئەم گوتارە شوناسخوازانە بەرهەمی قەیرانی قووڵ لە ئیمپراتۆر  و بە واتایەک وڵامێک بۆ ئەم دوو پرسیارە سەرەکییە بوو.  چۆن ئەکرێت ئەم دەسەڵاتە رزگار بکرێت؟ چۆن دەکرێت ئەم ئیمپراتۆرییە یەکدەست بکرێت؟
دوو گوتاری عوسمانیی گەرایی وئیسلام خوازی لە پێناو پاراستنی سەرجەم نەتەوەکانی ئیمپرتۆریا بوو، گوتاری پان تورانیزمیش وەهمی پەیوەستکردنی تورکی قەفقاز و قەرەبووی جیابوونەوەی مەسیحەکان بوو کە هیچکامیان نەیتوانی ئیمپراتۆر نە یەکدەست بکەن نە بیپارێزن.
گوتاری پان تورکیزم وەک دواین گوتار. دامەزرانی دەوڵەت- نەتەوەی تورک بەرهەمی بوو بەس لە ڕوانگەی دامەزرێنەرانی دەوڵە-نەتەوەی تورکیا، کورد واتە «بلۆق و بەربەستی بەختەوەری»کێشەی سەرەکی بوو.
لێرەوە لە پاڵ ساختەکاری و مێژووساختەکردن لە پێناو نەتەوەسازی تورکی، سیاسەتی یەکدەست کردنی نەرم و زۆرەملانەش بوو بە ئەولەویەتی ناسیۆنالیزمی تورکی و  هەروەها بەتورکی کردنی کورد بوو بە بەشی سەرەکی سیاسەتی فەرەنگی و سیاسی دەسەڵاتداران و سیاسەتمەداران و رۆشنبیرانی تورکیای نوێ.
گوتاری دامەزرینەرانی تورکیای نوێ هاتەریب بوو لە گەڵ سوکایەتی، توانەوە وسرێنەوەی کورد و هەڵبەت ئەنجامی بەرهەمهێنان و بەرهەمێهنانەوەی توندوتێژی نەتەوەی و بە گوتارکردنی لە ئاست تورکیای نوێ
پێدەچیت هەر بەو جۆرەی کەوا گوتارەکانی پێشوو لە ئاست بیرۆکەی رزگاری و یەکدەست سازی ئیمپراتۆر سەرکەوتوونەبوون گوتاری پان تورکیزمیش کە لە سەر بنەمای بڵاوکردنەوەی توندوتێژی و سرێنەوەی نەتەوەی و زمانی دامەزاراوە وڵام ناداتەوە و پێداگری و جەختکردنەوە لە سەری دوور نیە لە دەرنجامدا شەڕیکی تەواو بەربڵاو و تەنانەت جیابوونەوەی کورد لە تورکیا ئەنجامی بێت.
 تورک دەبێت ئەمە قبوڵ بکات دروشمی«تورک شارستانیەتە»، «یەک تورک بە رادەی هەموو جیهان بایەخی هەیە» و « کورد بلۆق و بەربەستی بەختەوەریە »وەهم و ئەپەری سوکایەتی و بەرهەمی جگە روخانی ئیمپراتۆر و ئیستاش ئەگەری بەرەوە شەڕ بردنی ئەو وڵاتە هیچ ئاکامی دیکەیە نەبووە.
قسەی کۆتایی ئەم توێژینەوە ئەوەیە، بەرهەم و ئەنجامی گوتاری سیاسەتمەدارانی کۆماری تازەدامەزراوی تورکیا، بڵاوکردنەوەی توندو تیژی نەتەوەی و بە سیستەمکردنی دژاییەتی و جەنگی نەتەوەی بوو کە تێچووی رادەبەدەر و ئەستەمی مادی و ئینسانی بۆ هەردوولا بەرهەم هێناوە و تێپەربوون لەم دوخە پر لە مەترسیە وازهێنان لە بۆچوون و بیرۆکە دژەئینسانی وەک سڕێنەوە، یەکدەستکردن، بەپەروایزخستن، سوکایەتی و بڵاوکردنەوەی توندوتێژی کەمالیزمانەیە.
سەرچاوەکان:
احمد یاقی، اسماعیل(1388 ) دولت عثمانی، ترجمه رسول جعفریان، تهران:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
اقسرایی، محمود(1362 ) تاریخ سلاجقه، تصحیح ع. توران،تهران:اساطیر
انتخابی،نادر(1390 ) ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه، تهران: نگاره آفتاب
انتخابی، نادر( 1392 ) دین، دولت و تجدد در ترکیه، تهران:هرمس.
بنداری اصفهانی(2536 )، تاریخ سلسله سلجوقی: زبده النصر و نخبه العصر، ترجمه م.جلیلی،تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
برویین سن، مارتین(1379 ) جامعه شناسی مردم کرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران:پانیذ
بیهقی، ابوالفضل(1378 ) تاریخ بهقی، به تصحیح علی اکبر فیاض،تهران:هرمس.
ساریخان، علی (1393 ) شناخت مساله کرد در ترکیه، ترجمه آزاد حاجی آقایی، تهران: پانیذ
شکریاوغلو، هانی(1395 ) سقوط امپراتوری و تولد جمهوری،ترجمه رضا جوادی، تهران:لوح فکر.
لوئیس، برنارد(1386 ) خاورمیانه، ترجمه حسن کامشاد، تهران: نی.
نیشابوری، ظهیرالدین(1332 )سلجوقنامه، تهران:کلاله خاور.
کردی:
چه م ، مونزور(2013 )  ئەمە لە دەرسێم  روویدا، وەرگیرانی ئەحمەد مەحەمەد ئیسماعیل، هەولێر؛ خانەی موکریانی
لاتین:
Bernard,Lewis,(1961 ) The Emergence of Modern Turkey.londan.Oxford University press.
Niyazi Berkes (1988),The Development of Secularism in Turkey,New York:Routelged.
D.Kushner(1977)The Rise of Turkish Nationalism.1876-1908,Londan,Frank Cass.