01:56 - 04/12/2019

(1-3)نهێنی چەكە قەدەغەكراوەكانی عێراق لە یاداشتەكانی موحەمەد بەرادەعی دا‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

یەكێك لەو بیانووانەی كە بۆ عێراقی سەردەمی سەدام حسین ئامادەكرابوو تا هێرشی بكرێتەسەرو ئاڵوگۆڕ بە سیستەمەكەی بكرێت، هەبوونی چەندین كارگەی پیتاندنی یۆرانێۆم و دروستكردنی چەكە قەدەغەكراوە نێودەوڵەتیەكان بوو، هەرچەندە پرۆژەی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ مەبەستی ئاشتیش بەكاردێت و لە بواری پیشەسازیی و پزیشكیدا ڕۆڵی گەورەیان هەیە، بەڵام ئەو بەڵگانەی دەستی دەزگا هەواڵگرییەگانی ئەمەریكاو تیمی پشكنینی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكەوت شتێكی دیكەیان دەگوت، هەرچەندە حكومەتی عێراقی پێشوو هەرگیز نەیگووتووە ئێمە چەك یان كارگەی پیتاندنی یۆرانیۆممان نیەو بەردەوام دەیانگوون بۆ مەبەستی ئاشتی بەكاری دەهێنین و لە یاسا نێو دەوڵەتییەكان دەرنەچووین، بەڵام ڕاپۆرتی پشكنینەكانی دوای 1991 تا سەرەتای 2003 وایان نەدەگوت.

پیتاندنی یۆرانیۆم پرۆسەیەكی زانستییە لە گۆڕینی مادەكانی نێو سروشت، لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی دیكەو لە ئەنجامدا بەرهەمێك دێتە كایەوە ئەگەر لەدەستێكی پاك و هەست بە بەرپرسیارێتی و یاساییدا نەبێت كارەساتی لێدەكەوێـتەوە، چوون بە تەقاندنەوەی یەكێك لەو بۆمبانە یان بە تاقیكردنەوەی یەكێك لەو دەستكەوتانە ژیانی ملیۆنەهاكەس دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی بۆ نەوەكانی داهاتووش دەبێـتە كێشە.

بۆ ئەوەی وێنای ڕاستەقینەی بەكار هێنانی ئەو چەكانەمان بێتەبەرچاو دەكرێت سەیرێكی وێنەكانی هەردوو شاری هێرۆشیماو ناكازاكی یابان 1945 و شارەكانی هەڵەبجەو سەردەشت و گوندی سێ و سێنان لەكوردستان 1988 و شاری فاوی عێراق 1988 بێنینەوە بەرچاوی خۆمان، چوون لە هەریەكێك لەو شوێنانەدا بەرهەمی ئەو چەكە قەدەغەكراوانە دەبینرێت.

هەرچەندە ئەو چەكانەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی قەدەغەكراون نابێت بەكاربهێنرێت و ئەگەر دروستیش بكرێت دەبێت لە بواری ئاشتیدا بەكاربهێنرێت، بەڵام مەخابن تا ئێستا چەند جارێك بەكارهێنراون و كارەساتی مرۆییان لێكەوتوەتەوە، نەتەوە یەكگرتوەكان كە كاری ئەو سەرپەرشتیكردنی ئاسایش و هاوكاریی دۆستانەی نێوان نەتەوەكانەو لە ئەنجامی خەمساردی كۆمەڵەی گەلان –عصبە الامم- هاتە كایەوە كە نەیتوانی ڕێگری لە ڕودانی جەنگی جیهانی دووەم بكات، بەڵام دوای چەندین ساڵ لە دروستبوونی ئەو ڕێكخراوە هێشتا پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ و تاوانەكانی جەنگ بەردەوامن، ئەوەی جێگەی سەرنجە نەتەوە یەكگرتوەكان ئەنجوومەنێكی تایبەتی هەیە بۆ بەدواداچوون و سەرپەرشتیكردن و سزادانی ئەو وڵاتانەی دەیانەوێت ئەو چەكانە دەستبخەن كە لە سەرئاستی نێودەوڵەتی قەدەغەكراون و دیارترین كەسی موسڵمانی عەرەب سەرۆكی ئەنجوومەنەكە بۆماوەیەكی زۆر سەرۆكی ئەنجومەنەكەی كردووە خەڵكی وڵاتی میسرەو ناوی موحەمەد بەرادەعییە.

موحەمەد بەرادەعی ناوی تەواوی محمد مصطفی البرادعی یەو 1942 لە وڵاتی میصر لەدایك بووە، باوكی سەرۆكی پارێزەرانی میسربووە، ساڵی 1962 كۆلێژی یاسای لەزانكۆی قاهیرە تەواوكردووە، لەگەڵ عایدە كاشف ساڵی 1975 هاوسەرگیریی كردوەو وەك بەرادەعی خۆی باسی دەكات زۆرینەی كارەكانی بە پرس و ڕاوێژ بووە لەگەڵ هاوسەرەكەی، عایدە هەڵگری بڕوانامەی ماستەرەو لە بواری پەروەدەداو مامۆستای باخچەیەكی ساوایانە لە ڤییەنا، گەرچی تەمەنی هەڵكشاوە و دیبلۆماتكارێكی كۆتایی نەوەدەكانە بەڵام لە دوا گۆڕانكارییەكانی وڵاتی میسر لە دوای بەهاری عەرەبی زۆرێك لە شرۆڤەكاران و خەڵكی ئەو وڵاتەش زیاتر چاویان لەسەر ئەو بوو كەشتی نائارامی وڵاتەكەیان بۆ بگەیەنێتە كەنارەكانی ئارامی، بەڵام سەرجەم مناڵەكانی ناڕازیی بوون خۆی لەو كێشمەكێشەوە بئاڵێنێت كە لە دروستكردنیدا دەستی ئەوانی تێدا نیە، كاتێكیش پێیان گوتووە ئەترسین لە بەشداریی كردنت، بەرادەعی گوتوویەتی ئەگەر بترسایەین ئەبوو لەماڵ نەیەینە دەرەوە.

لەیلای كچی یاساناسەو مستەفای كوڕیشی ئەندازیاری دەنگە و بەڕێوەبەری تەلەفویۆنێكی ناوخۆییە لە شاری لەندەنی بەریتانی. لە ساڵی 1962 ەوە وەك نوێنەری وڵاتی میسر چووەتە نەتەوەیەكگرتووەكان، ساڵی 1974 دكتۆرای لەیاسای نێودەوڵەتیەكاندا لە نیۆرك بەدەست هێناوە، ساڵی 1980 بووەتە یەرپرسی دامەزراوەی ڕاهێنان و لێكۆڵینەوە لە نەتەوەیەكگرتووەكان، تا 1987 مامۆستای یاسای نێودەوڵەتی بووە لەزانكۆكانی نیویۆرك،  پاشان لەنەتەوە یەكگرتوەكان لەبواری دروستكردنی زەمینەی ئاشتی نێودەوڵەتی كاری كردووە. لە ساڵی 1985 ەوە چووەتە نێو ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتوەكان، لە ساڵی 1997 لە كۆی 34 ئەندامی ئەو ئەنجوومەنە بە دەنگی 33 كەسیان بووە سەرۆكی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتوەكان و تا 2009 بەردەوام بووە لە كاركردن.

دوای ئەوەی محمد مورسی لە كودەتایەكدا وەلانرا، وەك جێگری سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە بۆ سەرپەرشتیاری سیاسەت و پەیوەندییەكانی دەرەوە دیایكرا، بەڵام دواتر دەستی لەكاركێشایەوەو نەچووە ناو ئەو كێشانەوە.

بەپێی هەندێك لە سەرچاوەكان لە ڕووی مەزهەبییەوە شێعەیەو هاوسەرەكەشی لە بنەڕەتدا ئێرانییەو شێعەمەزهەبە، كاتێكیش لە نوێژی جەژنی ڕەمەزانێك لە ناو دانیشگای ئەزهەردا وێنەیەكی بڵاوبوویەوە كە دەستی نەگرتبوو (وەك شێعەكان نوێژی دەكرد) و لەنێو سۆشیاڵ میدیا دەنگی دایەوە ئەویش لە وەڵامدا گوتی بۆ من جیاوازییەكیان نیە، من بە ڕەچەڵەك سونیم و بەبیروباوەڕ شێعەم.

رۆژنامەی (یدیعوت احرونوت)ی ئیسرائیلی لە ڕاپۆرتێكیدا باس لەوە دەكات كەبەرادەعی شێعەیەكی ئێرانیەوە كار بۆ دەزگا هەواڵگیریەكانی ئێران دەكات، بەو پێیەی ناوبراو ئەوەندەی لەسەر عێراقی دەنوسی و بەدواداچوونی بۆ دۆسیەی ئەتۆمی عێراق هەبووە ، نیو ئەوەندە لەسەر ئێران نایەتە دەنگ و قسەی لەبارەوە ناكات و كار ئاسانییان بۆ دەكات، ئەمەریكیەكانیش بەرادەعی یان وەك كەسێكی ترسنۆك و لاواز ناوبردووە بەتایبەتی لە بەرامبەر كۆریای باكوور و ئێراندا، ئەمە لە كاتێكدا كە ئەوانیش بە سیخوڕی راستەوخۆی ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا ناویان بردووە.

بەرادەعی بەڕەگەز عەرەب و بە بڕوانامە دكتۆر و گەورەبوونی لە ئەمەریكا و بە بیروباوەڕ شێعە، هەربۆیە زۆرینەی گومانەكانی لە دەوری خۆی خڕ كردوەتەوە. بەڵام وەك خۆی دەڵێت هەموو رۆژێك كە گەڕامەوە ماڵەوە هەست دەكەم ویژدانی خۆمم ئاسوودە كردووەو خەڵكیش چی دەڵێن بابیڵێن و لەلۆمەی لۆمەكارانیش باكم نیە. ئەو بۆ وەڵامی تۆمەتەكان لە گرتەیەكی تەلەفزیۆنیدا گوتویەتی من كەسێكی یاساییم و بەرپرسیارێتیم هەیە، نامەوێ بچمە ژێر باری قسەی ئەو سەربازە شێتانەی كە بەڵگەیان بدەم بەدەستەوە تا هێرش بكەنە سەر ئێران، ئەو لە درێژەی قسەكانیدا لە 2009 دا گوتویەتی ئەگەر بە بیانووی چەكی نەوەوەی هێرش بكرێتە سەر ئێران من دەست لە كار دەكێشمەوە. چوون باوەڕم وایە ئەو كارە نەك چارەسەری كێشەناكات بەڵكو ناوچەكە دەكات بە یەك پارچە ئاگر!

بەرادەعی 12  بڕوانامەی دكتۆرای فەخری لە زانكۆ بەناوبانگەكانی جیهان بەدەستهێناوەو خاوەنی چەندین ڕێزلێنانی جیهانییەو دیارترینیان ساڵی 2005 خەڵاتی نۆبڵی بۆ ئاشتی بەدەستهێناوە، ناوبراو 1991ەوە تا 2003 و كۆتایی هاتنی ڕژێمی عێراق چەندینجار سەردانی عێراقی كردووە، كتێبێكی 205 لاپەڕەیی لەبارەی ئەو ڕۆژانەوە نوسییوە بەناوی (زمن الخداع- سەردەمی خەڵەتاندن )، لەو كتێبەدا جگە لە بواری زانستی چۆنیەتی پیتاندنی یۆرانێۆم و بەدەستهێنانی، لە ڕووی مێژوویی و دبلۆماسیشەوە بایەخی خۆی هەیە چەندین نهێنی سەردەمی گەڕان و پشكنینەكانی ئەو بوارەی ئاشكرا كردووە.

بەرادەعی لەو كتێبەدا باس لەوە دەكات كاتێك سەردانی عێراقیان كردووە لە هەموو سەردانێكدا بەرپرسانی عێراقی فێڵیان لێكردوون و هەموو جارێكیش لەبەریان پاڕاونەتەوە كە هاوكارییان بكەن و لە ڕاپۆرتەكانیاندا خاترییان بگرن و بەشێویەك بینووسن كە زیانیان بەرنەكەوێت ، بەڵام ئەو دەڵێت من كارم بەسەر لایەنی زانستییەوە هەبووەو نەچوومەتە ناو بواری سیاسی و هەواڵگریی و بەكاری خۆمم نەزانیوە، بەڵام ئەوەی نەشاردوەتەوە كە ئاگای لە ڕاپۆرتی هەواڵگریی ئەمەریكیەكان بووە لەسەر چۆنیەتی پەیداكردن و پیتاندنی یۆرنێۆم و شوێنەكانیان، بۆ نموونە باسی چەند جێگەیەك دەكات لە عێراق كە زۆرینەی خەڵكی عێراقی نەیانزانیوە ئەو شوێنانە چی تێدا دەكرێت، لەوانەش (طارمیە) كە دەكەوێتە 50 كیلۆمەتری باكووری بەغداد و باشووری پارێزگای سەڵاحەدین و توەیسەی 20 كیلۆمەتری باشووری بەغداد. كاتێك ڕاپۆرتە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكاو وێنەی مانگە دەستكردە سیخوڕییەكانیان باسیان لە جموجوڵی عێراقیەكان دەكرد گومانی زیاتر بۆ لیژنە پشكنینی نەتەوە یەكگرتوەكان دروست دەبوو. هەر بۆیە لەرۆژی 8 حوزەیرانی 1981 هێزە ئاسمانیەكانی ئیسرائیل لە نێوانی سنووری ئاسمانیی ئەردەن و سعودیەوە هێرشیان كردە سەر كارگەگانی بەرهەم هێنانی ئەتۆمی و لەناویان بردو تا ڕادارو سیستەمی بەرگریی عێراق فریا كەوتن فڕۆكەكان گەڕانەوە .

بەرادەعی دەڵێت عامر السعدی نوێنەری عێراق لە كۆتا دانیشتنماندا( كە ئەو ناوی ناو كۆتا نانخواردنی ئێوارە) لە سەرەتای ساڵی  2003 كە بۆنان خواردن بانگهێشتی كردبووین، بە ئاشكرا لەسەر سفرە جەنجاڵە پڕ لە خواردنەكە  پێی دەگوتین هاوكاریمان بكەن هاوكاریتان دەكەین، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی گومان پەیدا بكەین و پێمان وابێت كە عێراق شتێكی هەیەو دەیشارێتەوە.  

لە بەشەكانی تری ئەم بابەتەدا وردەكاریی زیاتری دۆسیەی ئەتۆمی عێراق لەسەردەمی سەدام حسین دا دەخەینە ڕوو، لە كاتێكدا كۆڵن پاوڵ وەزیری بەرگری ئەمەریكا پێداگریی لەسەر هەبوونی دەكردو عێراقیەكانیش ڕەتیان دەكردەوە، لەهەمان كاتیشدا ساڵی 2003 هات و شتێكی ئەوتۆ نەدۆزرایەوە كە ببێتە بەڵگەی یەكلاكەرەوە، بەڵام شارەزایانی بوارەكە دەڵێن بەشێك لە تیشكە زیانبەخشەكانی چەكە قەدەغەكراوەكان لە ناوچەی جۆراوجۆری ئاوەدانی عێراق هەن ..

بۆ بەدواداچوونی ئەو بابەتانە خوێنەری بەشەكان دیكەی ئەم ڕاپۆرتەبن