12:03 - 14/12/2019

كولتوور ڕوانگەیەكی مێژوویی و بەكاربردنێكی كۆمەڵایەتیانە‌

سەعید سەیدی

كاتێ قسە لە كولتوور ئەكەین ئەگەر تێگەیشتنێكی دروستمان لە كولتوور نەبێت تووشی هەڵە ئەبین. كاتێ باسی كولتووریشمان بۆ ئەكەن، جا چ كولتووری وڵاتێك بێت یان هی شارێك‌و كەسێك، بۆئەوەی دروست تێبگەین  ئەبێ بپرسین مەبەست لە كولتوور چیە؟ ئایا مەبەست مێژوو و شێعر‌و هونەرە؟ ئایا شێوازی هەڵسوكەوت‌و قسەكردن‌و خواردنە؟ ئایا مەبەست باوەڕی كۆمەڵگایە؟ ئایا قسە لە پابەندی بە یاساوە ئەكەن؟ مەبەست لەبەرچاوگرتنی بنەماكانی ئەخلاق‌و رەوشت بەرزییە؟ قسەلە توانایی‌و خوێندنەوەی تاكەكانە؟ ‌و..... لەراستیدا ئەمانە هەموو بەشێكن لە كولتوور.

كولتوور چیە؟
ئێدواردتایلێر: كولتوور سیستەمێكی ئاڵۆزە كە دانایی، باوەڕ، ئەخلاق، هونەر، یاسا، عادەت‌و هەموو تواناییەكی تر لە خۆ ئەگرێت‌و بە دەسكەوتی مرۆڤ دائەنرێت.

گی رووشە: كۆمەڵەیەكی یەكانگیر‌و لێكدانەبڕاوە لە شێوازی بیركردنەوە‌و هەست‌و كردار كە كۆمەڵێك فێری ئەبن‌و هاوبەشە لە نێوانیاندا ‌و لە بەكارهێنانیدا دەرئەكەوێت كە جیاوازن لە كەسانی تر.

رۆبێرت برستد: كولتوور بە تەواوی ئەو پێكهاتەی ئەوترێت كە پێكهێنەرەكانی ئەو شتانەیە كە ئێمە وەك تاكێكی كۆمەڵگا ئەنجامی ئەدەین، بیری لێ ئەكەینەوە یان خۆمان بە خاوەنی ئەزانین.

لەكۆمەڵناسی كلاسیكدا كولتوور وەك دامەزراوە، یان كردە‌و چالاكی لەبەر چاو ئەگیرێت كە پەیوەستە بە سیستەمێكی رێساكراوی گەورەترەوەوە و دۆركایم‌و پارسۆنز نوێنەرایەتی ئەم روانگەیە ئەكەن. پارسۆنز پێی وایە كولتوور یەكێك لە چواردامەزراوەكانی كۆمەڵگایە. 

وە لە كۆتاییدا، كولتوور لەمانایەكی سادە‌و ئەمڕۆییدا بەو شتەی ئەوترێت كە خەڵك ژیانی پێئەكات.

كولتوور لە تێپەڕینی رۆژگاردا:
بە پێی لێكۆڵینەوەكانی "برۆكێر‌و كلۆكۆن" لەپەرتووكی " كولتوور، پێداچوونەوەیەكی رەخنەگرانە بەسەر چەمك‌و پێناسەكاندا"   نزیكەی 164 پێناسە بۆ كولتوور كراوە كە لە "رەفتاری فێربوونەوە" بگرە تا " خەیاڵ " ‌و " كاردانەوەی دەروونی" لە خۆئەگرێت. بە پێی ئەم توێژینەوانە لە رۆژگارێكەوە كە " تایلێر" – مرۆڤناسی بریتانی لە ساڵی 1871دا  پێناسەی خۆی لە كولتوور خستەروو تا 32 ساڵ دواتر هیچ كەس بیری لە پێناسەیەكی تر بۆ كولتوور نەكردەوە‌و تا ساڵی 1920 واتا پاش تێپەڕبوونی شەش سەدە تەنیا شەش پێناسەی تری بۆ كرا. بەڵام لەساڵی 1920 بە دوا هەوڵێكی زۆر بۆ شرۆڤە‌و باسكردنی كولتوور درا كە ئەمەش تا رادەیەك پەیوەندی بە مرۆڤناسییەوە هەبوو.

لە سەدەی 16وە تا سەدەی 19، كولتوور بەمانای پەروەردەكردنی ئەقڵ‌و هۆشی مرۆڤ  بەكارئەبرا. و لە سەدەی 19وە ئەم زاراوەیە بە مانای چاكسازی ‌و بەرەو باش چوونی كۆمەڵگا جێی خۆی كردەوەو لە مانایەكی بەرینتردا پێشكەوتنی ژیرانەی كۆمەڵگا‌و شارستانیەتی لە خۆگرت‌و بەرەبەرە وایلێهات كە نەك كۆششی ژیرانە بەڵكوو تەواوی شێوازی ژیانی كۆمەڵگایشی لەخۆ گرت. كەواتە تێپەڕبوونی زەمان‌و رۆژگار پوختەیی‌و فرە رەهەندی بۆ كولتوور بەدواوە بوو. 

هۆكاری بەربڵاوی‌و ئاڵۆزی زاراوەی كولتوور:
بوونی ماناۆ پێناسەی زۆر بۆ كولتوور هۆكار‌و پاساوی زۆری لە پشتە كە تەنیا ئاماژە نین بۆ دەوڵەمەندی، بەربڵاوی‌و ئاڵۆزی ئەم چەمكە، بەڵكوو رەنگدانەوەی راستییەكان‌و باوەڕ‌و زۆر شتی تریشە. دید‌و فەلسەفە‌و خواست‌و روانین لە گۆشەنیگای ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمەڵایەتی‌و....وە لەم بارەوە بێ ئەنجام نیە.

هەڵبەت جیاوازی لە تێگەیشتن، پێناسە‌وسنووربەندی چەمكی كولتوور، رەنگدانەوەی جیاوازییە لە دید‌و حەز‌و جیهانبینی‌و...دا.

رایمۆند ویلیامز ئەڵێت:هۆكاری ئەم ئاڵۆزییە ئەوەیە كە ئەم زاراوەیە ئەشێ لە چەندین بواری فیكری‌و سیستەمی بیركردنەوەی جیاواز‌و جۆراوجۆردا بۆ باسكردن‌و خستنەرووی گەلێ چەمكی گرنگی دیكە كەڵكی لێ وەربگیرێت. 

بیرمەندی وایش هەیە (بارۆفسكی) كە باوەڕی وایە هەوڵدان بۆ پێناسەی زاراوەی ئاڵۆزی كولتوور بێ ئاكامە‌و وەك ئەوە وایە كە بتەوێ بە چنگ هەوا بگری. ئالۆزی‌و فرە پێناسەیی‌و رەهەند جیاوازی كولتوور وامان لێ ئەكات كە ئەو پەندەی نیچە بە جیدی وەرگرین كە ئەڵێت هەرشتێ  مێژووی هەبێت بە دروستی پێناسە ناكرێت. هەرچەند لە چەمكی مێژوویی كولتووردا، كولتوور‌و مێژوو لێك جیا ناكرێنەوە‌و بە دوو رووی دراوێك دائەنرێن‌و ئەتوانرێت بوترێت هەموو كولتوورێك مێژووییە‌و هەموو مێژوویەكیش كولتوورە. ئاخر هەموو كۆمەڵگایەك روو‌و رەهەندە فرە جۆرەكانی ژیانی مرۆیی لە مێژوودا ئەزموون كردوە‌و هەر سەردەمێك بەشی خۆی لێ زیاد كردوە‌و بەم مێژووەش وتراوە كولتوور، یانێ‌ كولتوور ئەنجامی تێگەیشتنی هەموو گەل‌و نەتەوەیەكە لە ژیانی خۆی بە درێژایی رۆژگار. 

كولتوور چ سادە بێت‌و چ ئاڵۆز، ئێمە لەگەل سیستەمێكی بەربڵاو بەرەو رووین كە خاوەن  بەشی ماددی‌و مەعنەوییە. مرۆڤ بە یارمەتی ئەم سیستەمەئەتوانێت ئەو گرفت‌و كێشە دیار‌و تایبەتانەی كە دێنە سەر رێگای چارەسەر بكات. لە راستیدا كێشە‌و گرفتەكانیش لەو راستییەوە سەرچاوە ئەگرن كە مرۆڤ خاوەنی جەستە‌و بەشێكی ماددییە كە گیرۆدەی پێداویستی جەستەیی‌و سروشتی جۆراوجۆرە‌و لە ژینگەیەكدا ئەژی كە هەم باشترین هاوڕێیە، چوونكە پێداویستی پێویست بۆكار‌و چالاكییەكانی دابین ئەكا‌و هەم دوژمنێكی مەترسیدار، چوونكە زۆرێك لە هێزە نەیارەكانی ئەوی لە خۆدا راگرتووە. مرۆڤیش وەك خالقی كولتوور هۆگرییەكی تایبەت‌و پەیوەندییەكی توند‌و تۆلی لەگەل مەخلۆقەكەی خۆیدا هەیە‌و لە راستیدا مرۆڤ كولتوور دروست ئەكا‌و كولتووریش پەڕ‌وباڵی مرۆیی زیاتر ئەبەخشێت بە مرۆڤ ‌و بوون‌و ژیانی بەرهەمدار ئەكات.

خاڵی جەوهەری لە هەموو پێناسەكاندا ئەوەیە كە كولتوور دەسكرد‌و دەسكەوتی مرۆڤە‌و پەروەردە ئەكرێ‌و وەك میراتێكی جڤاكی لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر ئەگوازرێتەوە. لەم رەوتە مێژووییەدا هەموو نەوەیەك كولتووری خۆی فێر ئەبێت‌و بەو گۆڕانەوە كە لە سەردەمی خۆیدا پێكهاتووە فێری نەسڵی دوای خۆی ئەكات. هەڵبەت تا كاتێكە هۆكارەكانی گۆڕانی كولتوور بە هێز نەبن، تاكەكانی كۆمەڵ لەبەرامبەر گۆڕانی كولتوورەوە پێداگری‌و دژایەتی ئەكەن. بۆنموونە، هەموو كولتوورێك شێوازی جل‌وبەرگ پۆشینی تایبەت بە خۆی هەیە‌و تەنها كاتێ ئەم شێوازە گۆڕان بەسەریا دێت كە بكەوێتە ژێر كاریگەریی نوێخوازی كولتوورییەوە‌و لە لایەن زۆرینەی كۆمەڵگاوە قەبووڵ بكرێت. 

بەم حاڵەش ئەمە ئەوە ئەسەلمێنێت كە هەموو جەماعەت‌و جڤاكێك كولتووری تایبەت بەخۆیان هەیە. هەر ئەو كولتوورەشە كە سنوورەكانی كۆمەڵگایەك ‌و بیر‌و باوەڕی خەڵكەكەی دیاری ئەكا‌و شوناسیان پێ ئەبەخشێت . (هەرچەند رەنگە ئەو كولتوورە لە لایەن كۆمەڵگایەكی گەورەتر یان پێشكەوتووەوە بە چاوێكی تر سەیر بكرێن.)

رەهەندەكانی كولتوور:
لە دیدی فەلسەفییەوە كە ئەمڕۆ دەورێكی وردتر‌و بایەخی زیاتر‌و مانایەكی قووڵتر بە كولتوور ئەبەخشێت، كولتوور دوو رێچكەی هەیە كە بە مادی‌و مەعنەوەیی ناو ئەبرێن. رەهەندی ماددی كولتوور باس لە ئاست‌و رادەی تواناییەكانی مرۆڤ ئەكات لە پەیوەندی لەگەل هێز‌و هۆكارە سروشتییەكاندا. باس لەتێگەیشتنی قوول لەسروشت‌و كۆمەڵگا‌و دیدئاوەڵایی‌و بیری پێشكەوتنخوازانە‌و زانست‌و دانایی مرۆڤ ئەكات. گرنگترین هێما‌و نیشانەكانی كولتووری ماددی ئامراز‌و كەرەستەكانی كارە. بەڵام كولتووری مەعنەوی دەسكەوتەكانی كۆمەڵگا لە بواری ئەخلاق، هونەر، زانست‌و فەلسەفە لە خۆ ئەگرێت. كولتووری مەعنەوی باس لە بیر‌و ڕای سیاسی‌و پێشكەوتنی سیاسی‌و پەیوەندی یاسایی نیوان مرۆڤەكان ئەكات.

كولتووری مەعنەوی دەسكەوتەكانی كۆمەڵگا لە بواری ئەخلاق، هونەر، زانست‌و فەلسەفە لە خۆ ئەگرێت. كولتووری مەعنەوی باس لە بیر‌و ڕای سیاسی‌و پێشكەوتنی سیاسی‌و پەیوەندی یاسایی نیوان مرۆڤەكان ئەكات

تێگەیشتنی گشتی خەڵك لە كولتوور:
زۆربەی خەڵك كاتێك ئەیانەوێت باس لە كولتوور بكەن یان نموونەیەكی بۆ باسبكەن،  بە زۆری باس لە رێوڕەسم‌و بۆنەكۆمەڵایەتییەكان ‌و هەڵسوكەوت‌و رەفتارەكانی تاك ئەكەن. زۆر سەرنجی بیر‌و باوەڕەكان، حەز‌و دید‌و روانگەكان نادەن. هەرچەند ئەو شتانەی كە ئەبینرێ ‌و  وەك پێوەر‌و پێوانە لەبەر چاو ئەگیرێت هەمان رەفتار‌و داب‌و نەریتەكانە كە بەشێوەی تاك ‌و كۆمەڵ لە كولتووری كۆمەڵگادا بەرچاو ئەكەوێت، بەڵام كولتوور بەشی دیكەیشی هەیە كە رەنگە كەمتر ببینرێت، وەك حەز‌و باوەڕ.
 
كولتووری خەڵك:
"ئاسابێرگر" پێی وایە كە بە ئاسانی ناكرێ كولتوری خەڵك پێناسە بكرێت. هەندێ‌ كەس وەك كولتووری كەسانی ئاسایی پێناسەی ئەكەن. بێرگر بۆخۆی ئەڵێت كولتووری خەڵك ئەو كولتوورەیە كە لە رێگای راگەیەنەگشتییەكانەوە دەگوازرێتەوە‌و بەهۆی بەشێكی زۆر لە خەڵكەوە بە شێوەیەكی بەردەوام بە كار ئەهێنرێت. فیلمەسینەماییەكان، بەرنامەرادیۆییەكان، یارییەكانی كەمپیۆتەر، مۆسیقای جۆراوجۆر، رۆژنامە‌و گۆڤارەكان، خواردن ‌و....بە پێكهێنەرو توخمەكانی كولتووری خەڵك دائەنرێت. بەگشتی ئەكرێ بوترێت كولتووری خەڵك بریتییەلە داهێنانەكانی دەسكردی مرۆڤ كە بە شێوەیەكی گشتی خەڵك بە گشتی كەڵكی لێ وەر ئەگرێت. جا ئەم داهێنان‌و دەسكردانە باوەڕ‌و عادەت‌و ئەفسانە بێت یان شێعر‌و چیرۆك‌و گۆرانی. 

پێویستە ئەوە روون بێتەوە كە كولتووری خەڵك چەمكێكی جیاوازە لە كولتووری قەوم و نەتەوەو نوخبەكان. شارەزایان پێیان وایە كە كولتووری نوخبە‌و نەتەوە، لە ناو خەڵكەوە سەر هەڵ ئەدا‌و لە دایك ئەبێت. بەڵام كولتووری خەڵك لەسەر بنەمای ئابووری‌و بازرگانی پێكدێ‌و بە سەر كۆمەڵگادا ئەسەپێت. ئەم كولتوورە بە پێچەوانەی كولتووری نوخبە‌و نەتەوە رەنگدانەوەی راستەقینەی ئەزموونەكانی خەڵك نیە. هیوادارم ئەم چەمكانە لە داهاتوودا زیاتر روون ببێتەوە.

باسكردن لەم بەشەی كولتوور ڕا‌و روانگەی جیاوازی لێكەوتووەتەوە، بۆئەوەی لەم بۆچوونانە ئاگادار بین لێرەدا تیۆر‌و روانگەكان لە سێ دەستەدا كۆ ئەبێتەوە‌و ئەخرێتەروو. 

مرۆڤەكان هەم كولتووری خۆیان دروست ئەكەن‌و هەم بە هۆی كولتوورەوە دروست ئەبن. 

روانگەی یەكەم پێی وایە كە ئەم كولتوورە بە هۆی كاڵا‌وكولتووری سەرمایەدارییەوە دروست ئەبێت‌و بە مەبەستی سوودوەرگرتن‌و فریودان بەسەر خەڵكدا ئەسەپێت. ئەم روانگەیە كولتووری خەڵك وەك چوارچێوە‌و قاڵبێك ئەبینێت. قوتابخانەی فرانكفۆرت پاڵپشتی ئەم روانگەیە ئەكەن.

روانگەی دووەم پێچەوانەی بۆچوونەكانی سەرەوە، پێی وایە كە كولتووری خەڵك هەڵقوڵاوی ناخی كۆمەڵگا‌و دەنگ‌و هاواری راستەقینەی خەڵك‌و چینی كرێكار‌و گەلێ وردەكولتووری رەسەنی دیكەیە. ئەم روانگەیە كولتووری خەڵك بە جۆرێ كردە ‌و چالاكی خەڵك ئەزانێت.روانگەی سێیەم پێی وایە كە كولتووری خەڵك ئەنجامی سازشی دوو روانگەكەی لای سەرەوەیە. توێژەرانی شوێنكەوتووی ئەم رێچكەیە سەرنجی چۆنیەتی دروست بوونی ئەم كولتوورە ئەدەن ‌و لەوە ورد ئەبنەوە كە چۆن كاڵاكانی سەرمایەداری كولتووری خەڵك دروست ئەكا‌و پەیوەندی نێوان ئەم هۆ‌و بەرهۆیە بە پەیوەندییەكی پڕ مشت‌و مڕ ئەزانن. ئانتۆنیۆ گرامشی پشتگیری ئەم روانگەیە ئەكا‌و كارێل ماركسیش بۆ یەكەم جار ئەم روانگەیەی خستەروو كە " مرۆڤەكان هەم كولتووری خۆیان دروست ئەكەن‌و هەم بە هۆی كولتوورەوە دروست ئەبن. 

بەشێك لە رەخنەگرانی چەمكی كولتووری خەڵك پێیان وایە كە لەم كولتوورەدا شوێنیك بۆ ململانێ‌و راكێشانی بیر‌وفیكری خەڵك نیە ‌و ئەم كولتوورە پێی باشە لە ئارامشی خەیاڵكردندا بخەوێت تا خۆی لەقەرەی راستییەكان بدات. چوون نزیك بوونەوە لە راستییەكان بیركردنەوە‌و تێفكرینی ئەوێ كە ئەم كولتوورە خۆی لێ بەدوور ئەگرێ‌و بە دوای كاردانەوەی هەستیارانە‌و دوور لە بیر‌و ئاوەزەوەیە. ئەوان پێیان وایە كە ئەم كولتوورە دونیای راستەقینە بەشێوەیەكی زۆر سادە ئەبینێ ‌و سەرپۆش لەسەر گرفت‌و كێشەكان دائەنێت.

هەندێ لە كاناڵەكانی راگەیاندن هەواڵەكانیان بەیەك شێواز‌و لە چوارچێوەیەكدا دائەڕێژن‌و تەنها جێگۆڕكێ‌ لە ریزبەندی هەواڵەكانا ئەكەن

هەروەها ئەم كولتوورە بەدوای یەكسان سازییەوەیە‌و لەگەل كولتووری نوخبە‌و نەتەویش لەشەڕ‌و ململانێدایە‌و ماناكانیش لەم كولتوورەدا بەهۆی بەكارهێنەكانەوە بەرهەمدێت.  رەخنەگران پێیان وایە لەم كولتوورەدا ئازادی‌و بیركردنەوەی مرۆڤەكان گۆشتی دەم تۆپی راگەیەنەگشتییەكانن‌و ئەمان هیواكانی خەڵك بەلاڕێدا ئەبەن‌و پێداویستییەراستەقینەكانیان ئەشێوێنن. ئەوان پێیان وایە لەم كولتوورەدا بەرهەمەكولتوورییەكان لەیەك ئەچن‌و تەنیا لەهەندێ شتی وردا لێك جیاوازن. بۆنموونە هەندێ لە گۆرانییەكان لە رووی چوارچێوە‌و ماناوە لەیەك ئەچن، هەندێ لە كاناڵەكانی راگەیاندن هەواڵەكانیان بەیەك شێواز‌و لە چوارچێوەیەكدا دائەڕێژن‌و تەنها جێگۆڕكێ‌ لە ریزبەندی هەواڵەكانا ئەكەن. هەڵبەت بەشێك لە بیرمەندانی ئەم بوارە ئەو رەخنانەی كەلە كولتووری خەڵك ئەگیرێت قەبووڵ ناكەن. بۆنموونە ئەوان پێیان وایە كە خەڵك وەك كەسانێ كە بەكارهێنن‌و پەیامەكان وەرئەگرن هێندەش خەمسارد‌و بێ لایەن نین‌وسنووری نێوان كولتوورەكانیش بە ناروون ئەزانن.