01:27 - 20/12/2018

شەوی یەڵدا ئەو شەوەی مانگ و خۆر بەیەك دەگەن‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

شەوی یەڵدا (درێژترین شەو ساڵ)دەكەوێـتە كۆتا رۆژی وەرزی پایز و چوونە نێو (كورت ترین رۆژی ساڵ)كە یەكەم رۆژی زستانە، بەپێی بەراورد بە ساڵی زایینی دەكەوێتە شەوی (20لەسەر21ی12) ، ئەو میللەتانەی مەراسیمی شەوی یەڵدا ئەنجام دەدەن پشت بە ئەفسانەی(لەدایك بوون یان نوێ بوونەوەی خۆر) دەبەستن، بەپێی ئەو ئەفسانەیە خۆر لەماوەی ئەو ساڵەدا بڕستی لێبڕاوەو تیشك و توانای وزە بەخشینی كەمبۆەتەوە، بەڵام كە دەگاتە ترۆپكی دیارنەمان (درێژترین شەو- 14 كاتژمێر زیاترە- و كورتترین رۆژ -كەمترە لە -10 كاتژمێر)، ئیدی بڕیاری ئەوە دەدات جارێكی تر بگەڕێتەوە (یان لە دایك ببێتەوە)، هەر بۆیە لەوساتەوە رۆژەكان درێژتر .

چلەكان

شەوی یەڵدا بەیەكەم شەوی (چلەی گەورە) دادەنرێت، بەپێی سەرچاوەكان لە خۆرهەڵاتی كوردستان دوو چلە هەیە، چلەی گەورە كە لەیەكەم رۆژی زستانەوە دەست پێدەكات، دوای تەواو بوونی ئەو چل رۆژە، (چلەی بچووك) دەست پێدەكات كە بە هەردووكیان دەكاتە هەشتا رۆژی تەواو، لە هەندێك ساڵدا ئەگەر لە- دە- رۆژی كۆتایی زستان بەفرو كڕێوەو سەرما بگەڕێتەوە ئەوا پێی دەگوترێت (خاتوو زەمهەریر) و لە ناو زۆرینەی خەڵكی دا دەگوترێت زستان گەڕاوەتەوە.
 بۆ ئەو مەبەستە پەندێكی كوردی هەیە كە دەڵێت (ئەگەر رۆژێكم بمێنێ لە كارا، پێستەی بزن دەكەم بە دارا) واتە ئەوەندە سەرمای بەهێز دەبێت كە (بزن) نەتوانێت بەرگە بگرێت و ناچار سەریان ببڕن و پێستەكەیان بكەنن و بەمەبەستی وشك بوونەوە هەڵیبواسن.

هەرچەندە لای ئێرانییە كۆنەكانیش ساڵ كراوە بە –نۆ- وەرزەوە و هەر وەرزێكیش بریتی بووە لە (چلە)یەك. واتە (360) رۆژی تەواو كە دەكاتە ساڵێك. بەڵام دواجار ئەو بۆچوونە لە رێگەی زانستەوە نەسەلمێنراوە لەبەر ئەوەی ساڵ بریتیە لە 165 رۆژ و چەند كاتژمێرێك و دوای چەند ساڵێك یەك جار دەبێتە ساڵی پڕ كە 366  رۆژی تەواوە .
ئەوانەی باوەڕیان بە ئەفسانەی لەدایك بوونەوەی خۆر هەیە، پێیان وایە خۆر بە درێژایی ساڵ بە چوار قۆناغدا تێپەڕ دەكات، ئەوانیش بە پێی وەرزەكانی ساڵ دابەشكراون، خۆر لەسەرەتای وەرزی زستان دا لەدایك دەبێت و لە بەهاردا دەچێتە نێو قۆناغی گەنجێتی و لە هاوین دا كامڵ دەبێت و لە وەرزی پایزیش دا پیر دەبێت و لە كۆتا شەوی پایزدا دەمرێت و لەنیوە شەودا زیندوو دەبێتەوە یان (لەدایك دەبێتەوە) ، ئەوان پێیان وایە دەبێت لە دایكبونەوەی خۆر بەچاوی خۆیان ببینن بۆیە تا خۆر هەڵاتن ناخەون. 

واتاكانی یەڵدا
بەپێی شارەزایانی زمان وشەی (یەڵدا) لە زمانی سریانی دا واتە (لە دایك بوون) و بەپێی هەندێك لە سەرچاوە سریانیەكانیش (مەسیح) لەو شەوەدا لەدایك بووە. هەندێكی تر دەڵێن وشەی یەڵدا بەمانای (سەركەوتن)ی رۆژ دێت بەسەر تاریكیدا و بەشێكیش بە كودەتای سروشت ناوی دێنن.. دەگوترێت لە ئاینی زەردەشتی دا كە بەمانای لەدایك بوونەوەی خۆر دێت- واتە لە دایك بوونەوەی –میترا-ی خواوەندەی خێرەو كۆتایی هاتنە بە ئەهریمەن (خواوەندی شەڕ و خراپە).
زەردەشتیەكان چەرەساتیان بەكار هێناوە لەو شەوەدا كە پێی گوتراوە (لۆرك) و لەسەر سفرەیەك دایان ناوە كە پێی گوتراوە (مەیزەد) و لەو شەودا لە خواوەندی میترا پاڕاونەتەوە كە كۆتایی بە ئەهریمەن بهێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا لە شەوو رۆژی یەڵدا دا بە هەموو شێوەیەك خوێن رشتن و سەربڕینی ئاژەڵەكان قەدەغەو حەرام كراوە.

ئەم شەوە لای گەلانی ژێر دەستەی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی لە ئێرانیەكانەوە وەریان گرتووەو ناویان لێناوە (جەژنی سارتون). بەپێی هەندێك سەرچاوەش (موغ)ەكان ئێشك (اعتكاف)یان گرتووە بۆ ماوەی چل رۆژو لەو شەودا كۆتاییان بەو پەرستشە هێناوەو كردوویانە بە جەژن.
لەم شەوەدا خێزانەكان لەدەوری یەكتری كۆدەبنەوەو ئەو شەوە ناخەون و پێكەوە زیندووی دەكەنەوەو تابەیانی (رۆژ بوونەوە) ئاگر دەگڕێنن (لەكۆندا ئاگر كراوەتەوەو لە ئێستەشدا مۆم بەكاردێنن)  و لە چواردەوری دا میوەو چەرەسات دەخۆن وبە ئاهەنگ و شادی دەیبەنە سەر، لە دێرین زەمانەوە دوو میوە خۆراكی سەرەكی ئەو شەوانە بوو ئەوانیش (شووتی) و (هەنار) بووە، خاڵی هاوبەشی (شووتی و هەنار) سووری رەنگەكەیانە، یاخود سووری رەنگی ئەو دوو میوەیە بۆ رەنگی سووری خۆر بەكار دێت كە زۆر بیری دەكەن و تامەزرۆی بینینی خۆرن ، بەپێی ئەفسانەكان  بێت رەنگی سوور بەختی باش دەهێنێت و ئومێد بەمرۆڤەكان دەبەخشێت كە پارێزراوبن لە نەخۆشی و ساڵەكەیان پڕبێت لە رزق و رۆزی.

كاریگەری كەلتووری

لەنێو خێزانە كلتورییەكان و ئەوانەی كە بایەخ بە زیندووكردنەوەی شەوی( یەڵدا ) دەدەن لەوڵاتی ئێران و ئەوانەی كە لەژێركاریگەری ئەو كلتوورەدان پێیان وایە دەبێت منداڵ و نەوەكان بچنەوە نێو ماڵی باوەگەورە و لەوێ بەتەمەنەكان شیعرەكانی (فیردەوسی) و (حافزی شیرازی) و پەندو حیكمەتەكانی نێو ئەو دیوانانە شی دەكەنەوە. ئەمەش بەو مانایە دێت كە خۆر وەك باپیران تەمەنیان كردوە و دەبێت بچنەوە لایان.

بەڵام بە تێپەڕبوونی كات گۆڕانكاری زۆر بەسەر مەراسیمەكەدا هاتووەو هەنووكە كەمتر خەڵك دەچنەوە سەر لایەنە مێژووییەكەی و هەكەس و خێزانێك بە جیاواز لەوانی دیكە ئەو مەراسیمە ئەنجام دەدەن.

ئێستا زۆرینەی خەڵك دەچنە دەرەوە بۆ هۆڵ و كافتریاكان و لە دەرەوەی خێزانەكان ئەنجامی دەدەن. هەندێكی تریش خەریكی (قاوەگرتنەوە) دەبن، بەڵام ئەوەی كە هەموان پێكەوە دەبەستێتەوە بریتیە لە زیندووكردنەوەی ئەو شەوە.

بۆچی وەكو جەژن سەیری دەكەن؟
هەر لەسەردەمە كۆنەكانەوە كە خەڵكی لەژیانێكی سروشتی و سەرەتاییدا بوون تا ئێستە سودی جۆراوجۆر لە خۆر بینراوەو زۆرینەی گەلانی پێشووش وەك گەرم كەرەوەو رووناكی بەخش لە -خۆر-یان روانیوەو لەو روانگەشەوە هەندێكیان وایان زانیوە خۆر (خودایە)و پەرستوویانە، هەربۆیە بەشێك لە هۆكاری بڵاوبوونەوەی زیندوو راگرتنی شەوی یەڵدا پەیوەندی بە روانگەی –ئاینیی مرۆڤ- ەوە هەیەو لەبەر ئەوەی ماوەی دیار نەمانی خۆر زۆرترین كات بووە و لەدوای ئەو شەوەوە بەرەو كەم بوونەوە دەچێت هەر بۆیە وەك بۆنە(جەژن)ێك وەری دەگرن.. 
لە بەشێكی تری ئەفسانەی شەوی یەڵدا دا هاتووە كە خۆرو مانگ عاشقی یەك بوون و هەمیشە بەداوی ژوان دا دەگەڕێن و بۆ دواجار لە شەوی (یەڵدا)دا یەك دەگرن و ، ئەو شەوەی كە خۆر ومانگ بەیەك دەگەن دەبێت خۆشی و شادی بگێڕرێت..

بەڵام ئەوەی جیگەی سەرنجە ئەوەیە لە دێر زەمانەدا كاتژمێر یان هیچ ئامێرێكی دیاریكردنی كەش و هەواو ئاراستەكانی باو گۆڕانكاریەكانی سروشت لە ئارادا نەبووە، بەڵام بەهۆی چاودێریكردنی جموجوڵەكانی خۆرو مانگ و ئەستێرەكان لە لایەن كەسانی بەئەزموون و شارەزای سەردەمی خۆیان توانیویانە ئەزموونی زۆر كۆبكەنەوەو لەو رێگەیەشەوە گۆڕانكارییە سروشتیەكان بزانن،یەكێك لەوانەش دیاریكردنی ئەو شەوەیە..
شارەزایان باس لەوە دەكەن هەندێك لە گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و لەناویشیاندا ئێرانیەكان ئەوەندی بایەخیان بە (شەوی یەڵدا) داوە ئەوەندە بایەخیان بە جەژنەكانی ئیسلام (رەمەزان و قوربان) نەداوە.. زۆرینەی سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن بەهۆی دەسەڵاتی ئیمپراتۆرەكانی ئێرانیەكانەوە بەتایبەتی (ساسانیەكان) كلتووری فارسی یاخود (ئێرانی) گوازراوەتەوە بۆ ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتیاندا بوون، یەكێك لەو شتانەش مەراسیمی شەوی یەڵدایە.

شەوی یەڵدا و نالی 
شەوی یەڵدا لەنێو ئەدەبیات دا جێگەی خۆی كردوەتەوەو بە دەیان شیعرو گۆرانی لەو بارەیەوە هەیە، لەنێو شیعری كوردیدا نموونە زۆرن و دیارترینیان شیعرە بەناوبانگەكەی (نالی) یە كە جۆرێك لەو ئەفسانانەی لە پێشەوە باسكران لە خۆ گرتووە كاتێك دەڵێت:
شەوی یەڵدایە یا دەیجورە ئەمشەو
كە دیدەم دور لە تۆ بێ نورە ئەمشەو
دڵم وەك حاكمی مەعزولە قوربان
خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزورە ئەمشەو
ئەم شیعرەش لەلایەن چەندین هونەرمەندی گۆرانی بێژەوە كراوەتە گۆرانی و وەك بەشێك لە پاراستنی كلتووری شەوی یەڵدا رۆڵی سەرەكیی هەیە.