10:57 - 02/01/2020
كورد لە كوێی پاراستی ژینگەكەیدایە؟
یەکێک لەپرسە گرنگەکانی رۆژ لەجیهاندا، پرسی ژینگەیە. لەبەرئەوەی ئەوبەڵاو کارەساتانەی کەبەهۆی مرۆڤەوە تووشی ژینگە هاتووە هەم ئاسایش و ئارامی لە مرۆڤ تێکداوەو هەم بووەتە هەڕەشە لەسەر تەندروستی و مانەوەی مرۆڤ. لەم پەیوەندییەدا کولتوور هۆکارێکی سەرەکی وشوێندانەرە لە رەفتاری تاکەکانی کۆمەڵداو ئەو رەفتارانەش کە تاک وکۆمەڵ بەرامبەر ژینگە ئەنجامی ئەدەن هەموو لە کولتوورەوە سەرچاوە ئەگرێت.
کولتوور هۆکاری سەرەکی وبزوێنەری پاراستنی ژینگەو گەشەسەندنی سەقامگیرە. بارودۆخی ژینگە کاتێ بەرەو باشی ئەڕوا کە لەنێوان ژینگەی سروشتی و کولتووری مرۆڤدا پەیوەندی هەبێت. پەیوەندی نێوان ئەم دوو چەمکە لەزۆر رووەوە گرنگە، چوونکە کاریگەرییەکانی کولتوور لەژێرکاریگەریی ژینگەدایە. ژینگە چوارچێوەیەکە بۆکولتوورو کولتووریش نەخشەیەکە لە پێداویستییە نەخشێنراوەکانی ژیان لەژینگەدا. کەوابوو ژینگە بەشێوەی جۆراوجۆر کاریگەرییلەسەر ئەزموون وبەهاکانی (کولتوور) تاک وکۆمەڵ هەیە.
کاکڵەی سەرەتای دروست بوونی کولتوور، پێداویستییەکانی مرۆڤ بووە بۆ ژیان ومانەوە، ئەم پیداویستیانەش لەسروشتدایە وکۆمەڵ بە شێوەی لێکچووو لەژینگەیەکی دیاریکراودا بۆمانەوەیان کەڵکیان لەو پێداویستیانە وەرگرتووەوبەمجۆرە کولتووری تایبەت بەخۆیان دروستکردوەو ئەو کولتوورەش بووەتە هۆی جیاوازی ئەوان ودەوروبەرەکەیان. لێرەوەیە کە ئەکرێ بوترێت سیفات وتایبەتمەندی هەرکولتوورو شارستانیەتێک، دیمەنێکە کە توانیویەتی بەژینگەی بدات.
مرۆڤ لەدووڕێیانێک دایە کە یان ئەبێت لەگەل دەسەڵاتێکی زۆر بەهێزتر لەخۆی سازش بکا یان وەک ئەوزیندەوەرانەی لەناوچوونە، لەناوبچێت
هەرئەم ژینگەیەی کە سەرچاوەی دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیانی مرۆڤە، رۆژ بەرۆژ لەلایەن مرۆڤەوە سیمای زیاتر پیس ئەبێ وروخساری زۆرتر ئەشێوێ و ناخی فرەتر وێران ئەکرێت. بەڵام ئەمە بەمانای ئەوە نیە کە مرۆڤ ئەتوانێت ئەم ژینگەو سەرزەوییە لەناو ببات، ئەگەر وایدابنین ئەمجۆرە مرۆڤەی کە دەسکەوت ودەسخستنی پیداویستییەکانی بووەتە هۆی لەناوچوونی ژینگە، چوار ملیۆن ساڵە زیان بەژینگەو زەوی ئەگەیەنێت، ئەوا زەوی تەمەنێکی زیاتر لە چوار ملیار ساڵی هەیە. یانێ تەمەن وتوانایی سروشت وزەوی گەلێک لەهی مرۆڤ زیاترە، کەوابوو سروشت توانای مانەوەونوێکردنەوەی خۆی هەیەو ئەوەی مەترسی لەسەرە خودی مرۆڤە. مرۆڤ لەدووڕێیانێک دایە کە یان ئەبێت لەگەل دەسەڵاتێکی زۆر بەهێزتر لەخۆی سازش بکا یان وەک ئەوزیندەوەرانەی لەناوچوونە، لەناوبچێت.
بەڵام مرۆڤ بێ گوێدان بەم راستییانە خەریکی تێکدانی ژینگەیە وئێستا پرسیار ئەوەیە کە وەک رۆسۆ ئەپرسێت ئایا ئەم تێکدان ووێرانکردنە ئەنجامی نەزانینە یان ئەنجامی پەیوەندییەکی کۆمەڵایەتی کە کردەی دیاریکراوی لێدەوەشێتەوە؟ روونە کە بەزۆری زانین نابێتە هۆی ئەنجام نەدانی کارێک، بۆ نموونە زۆربەی ئەوکەسانەی کە جگەرە ئەکێشن ئەزانن جگەرەکێشان زیان بەتەندروستی ئەگەیەنێت کەچی دەستی لێ هەڵناگرن. یانێ ئەم پرسە رەهەندی کۆمەڵایەتیشی هەیە.
کاتێ کەسێک بوتڵی ئاوەکەی پاش خواردنەوە لەجامی سەیارەکەیەوە فڕێ ئەداتە کەنار جادەکە یان پاش سەیران پاشماوەی خواردنەکەی کۆناکاتەوەو لەژینگەدا بە جێی دێڵێت، ئەم رەفتارەی ئەو هەم رەگی لەخۆپەرستی دایە و هەم باس لە ئیشتیای تاک ئەکات بۆ بەکارهێنان کە دوو نموونەن لە باوەڕی کولتووری ولەناو کۆمەڵگای ئێمەشدا هەیە. ئەوکەسەی کە تەنها بیرلەخۆی وبەرژەوەندییەکانی ئەکاتەوەو گرنگی بەژینگەو کەسانی دەوروبەری نادات، هەم وەک پەتایەک وایە بۆ ژینگەو هەم هیچ بەرپرسایەتی ودەروەستییەک بەرامبەر ژینگە قەبووڵ ناکات. روانگەی بەکارهێنەرانەیش وەک خۆپەرستی تاکەکان زیان بە ژینگە ئەگەیەنێت، و میدیاکانیش لەرێگەی رێکلامەوە یارمەتی ئەم روانگەی مەکدۆناڵیزە بوونە ئەدا و خەڵک بۆ بەکارهێنانی زیاتر هان ئەدات.
رەنگە بکرێ دەیان هۆکار بۆپاراستن یان زیان گەیاندن بە ژینگە دەسنیشان بکرێ بەڵام هیچ کامیان بەقەی پێکهاتەی کولتووری کۆمەڵگا گرنگ نین. چوونکە کولتوورو ژینگە دوو پرسی لێک ئاڵاون ولێک جیا ناکرێنەوە. کولتوورهۆکارێکی دوولایەنە، هەم ئەتوانێ هۆکاربێت بۆ پاراستنی ژینگە و هەم بۆ زیان گەیاندن بەژینگە. ئاشکرایەبەشێک لەو هۆکارە کولتووریانەی کە کاریگەرییان لەسەر ژینگە هەیەئەمانەن:دیدو روانینی مرۆڤ بۆ سروشت، گەشەی پیشەسازی وتەکنەلۆجی، پەروەردە، هەستی بەرپرسایەتی بەرامبەربە ژینگە، کەمتەرخەمی ونەبوونی هۆگری بەرامبەرلێکۆڵینەوە لە گرفت وچارەسەرەکانی ژینگە، کەمبوونی زانیاری پێویست سەبارەت بەژینگەو هتد.
کۆمەڵگای جیهانی لەرووی تیۆرییەوە لەوبڕوایەدایە کە پاراستنی ژینگە بەندە بەپاراستنی کولتوورەکانەوە
لەپاش سەرهەڵدانی پیشەسازی رەفتاری مرۆڤ لەگەل سروشتدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، ئەگینا پێش لەوسەردەمەو لەچاخی کشتوکاڵداو لەژێررووناکی کولتووری ئەوقۆناغەدا مرۆڤ لەجۆرێک هاوگوزەرانی لەگەل ژینگەدا بووە و خۆی وەک بەشێک لەسروشت لەبەرچاوگرتووەو هەوڵیداوە هاوسەنگی لەچواردەوری خۆیدا بپارێزێت. بەڵام لەسەردەمی پیشەسازی ودواتردا روانگەی کولتووری نوێ پێشوازی لەهەرجۆرە گۆڕانێک ئەکردو سەرئەنجام بە کەڵکوەرگرتن لەهێزی پیشەسازی وتەکنەلۆجی دەستی دایە گۆڕانی ژینگەو ئیستا ئیتر ژینگە گیری کردوە بەدەست بەرزەفڕی وحەزی تێرنەبووی مرۆڤەوە.رەنگە بۆچوون لەم بارەوە وابێت کە پیشەسازی وسەرهەڵدان وپەرەسەندنی تەکنەلۆجی بۆ دابین بوونی پێداویستییەکانی مرۆڤ وخۆشگوزەرانی خەڵک شتێکی پێویستە، کەوایە، بەڵام ژیرانەو بەبەرنامە کەڵکوەرگرتن لەسروشت وپاراستنی هاوسەنگی پێویستییەکی بنچینەییەو جیهانیش هەستی بەم پێویستییە کردوە و سەرهەڵدانی بزاڤ ورێکخراوەسەوزەکان لەم پێناوەدایە.
کۆمەڵگای جیهانی لەرووی تیۆرییەوە لەوبڕوایەدایە کە پاراستنی ژینگە بەندە بەپاراستنی کولتوورەکانەوە، هەروەک لە پەیماننامەی ٢٠٠٥ی پاریس دا جەختی لەسەر کراوە کە بۆ گەشەسەندنێکی سەقامگیرو پاراستنی ژینگە، ئەبێ فرەچەشنی کولتوورەکانیش بپارێزرێت. واتا ئەگەر نەتەوەیەک یان کولتوورێک بەوقەناعەتەی گەیشت کە هەوڵێکی جیهانی بۆ پاراستنی کولتوورەکەی هەیە، ئەوا ئەویش ئامادەیە لەرەوتێکی جیهانیدا پاراستنی ژینگە بکات بەپرسی خۆی. یانێ گرنگیدان بەژینگەو پاراستنی بووە بە بەرژەوەندییەکی مرۆیی و ئامانجێکی هاوبەشی دانیشتووانی سەرزەوی کەئەکرێ لێک نزیک بوونەوەی سیاسی وسازانی ئابووری وداننان بەمافەکانیشی لێبکەوێتەوە. ئاخرهەوڵدان بۆ پاراستنی ئاو وهەواوخاک وژینگە کاتێ ماناو پشتگیری پەیدا ئەکا کە کەرامەت وماف وزمان وکولتووری مرۆڤەکان وەک پێکهێنەرێکی ژینگە لەبەرچاو گیرابێت.
کاتێک رەفتاروتایبەتماندییەکانی تاک وکۆمەڵ هۆکاری سەرەکین لەپاراستن ووێرانکردنی ژینگەداو ئەم تایبەتمەندیانەش شوناس پێکدێنن، بۆبەرچاوروونی زیاتر لەم بارەوە پەیوەندی شوناس و ژینگەش ئەخرێتە روو.
شوناس میراتێکی پڕ بایەخە بۆ پاراستنی ژینگەو کوردیش بەفیداکاریی ئەم بایەخەی پاراستووە
شوناس دەوری گرنگ وکاریگەری هەیە لە پرسی ژینگەدا، جا چ شوناسی تاک بێت یان شوناسی نەتەوەیی و جیهانی. مەبەست لەشوناسی جیهانی لەم بارەوە ئەوەیە کە تاک بەرامبەر بە مرۆڤ و زیندەوەران وژیان لەسەر زەوی هەستیار بێت.و مەبەست لەشوناسی نەتەوەییش ئەوەیە کە مرۆڤ نیشتیمانەکەی خۆی خۆش بوێ وپشتیوانی لێ بکات. ئێمە ئەزانین لە جیهانی پڕلەشەڕو داگیرکاریدا ئەم چەمکانە بەئاسانی سازش ناکەن ورێناکەون، بەتایبەت بەهۆی ئەزموونی داگیرکاری وشەڕەوە دابڕانێکی گەورە لەناو گەل ونەتەوەکانی جیهاندا هەیەو رەنگە قسەکردن لەشوناسی جیهانی بۆپرسی ژینگە تۆزێ بێ مانا بێت.
بەڵام سەبارەت بەشوناسی نەتەوەییش بۆ ئێمەی کورد کەهەوڵدان بۆ وێرانکردن ولەناوبردنی ئەم شوناسەمان ئەدرێت، نەک هەر ئەم شوناسەمان نەیتوانیوە ژینگەمان بپارێزێت بەڵکوو پرسی شوناس وژینگەی لای ئێمەی ئاڵۆزتر کردوە. لەبەر ئەوەی ئەو هۆکاروجۆگرافیایەی کە شوناس بەئێمەی کورد ئەبەخشێت، بێ ویستی خۆمان دابەشکراوەو چواردەسەڵاتی بەدەر لە ئیرادەو شوناسی خۆمان بەسەریا حاکمەو کورد وەک کرێچییەک لەسەر خاکەکەی خۆی دائەنێت ولەشەڕی هەمەلایەنە دایە لەگەلی. کەوابوو ئەمە یەکێک لەهۆکارەکانی پرسی ژینگەیە لای ئێمەی کورد .
روونە کە نیشتمان وەک ژینگەیەک بەهەموو پێکهێنەرەکانیەوە، پێکهێنەری کولتوورەکانە و هەستی هاوپەیوەندی و هۆگری بۆ شوێنی لەدایک بوون وژیان کەلە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر ئەگوازرێتەوە میراتێکی پڕ بایەخە بۆ پاراستنی ژینگەو کوردیش بەفیداکاری ئەم بایەخەی پاراستووە. بەڵام لە پێناو پاراستنی ژینگەدا ئەتوانێت گرنگیدان بەژینگە بکاتە نیشانەیەک بۆ زیندووراگرتنی شوناس وکولتووری خۆی وسەرخستنی ئیرادەو ئامانجەنەتەوەییەکانی.
ئەزموون و مێژوو ئەوە نیشان ئەدات کە هیچ کۆمەڵ وقەوم ونەتەوەیەک بێ کولتوور و بێ کۆمەڵێک رەسم ویاساوباوەڕو.... کەبەدرێژایی مێژوو بەدەستی هێناوە ناتوانێت بوون ومانەوەی خۆی بپارێزێت وبەئاسانی لە رووبەروو بوونەوە لەگەل کولتوورەکانی دیکەدا تووشی پووکانەوەو لەناوچوون ئەبێت، هەڵبەت بۆ پاراستنی ئەم کۆمەڵە بەهاو باوەڕانەی کە کولتووری پیدەوترێت، پێش هەموو شتێ پیویستە - ژینگە – واتە بەستێنی ئەم بەهاو باوەڕانە گرنگی پێبدرێت و بپارێزرێت. ئەم ئامانجەش کاتێ بەدی دێت کە ئەخلاقی تایبەت بەژینگە لەهەمووتەمەن و چین وتوێژێکی کۆمەڵگادا پێکبێت.