ڕاپۆرتی کوردستانی

04:31 - 15/01/2020

سیاسەتی پەرتكەوزاڵبەی عوسمانیەكان كوردی بە كوێ گەیاند؟‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

عوسمانیەكان ئاوێكیان ڕێژا تا ئێستاش بۆ كورد كۆناكرێتەوە، ئەوان هاتن خەڵكیان پەرتەوازەكرد، نەك هەر لە كوردستان بەڵكو لە وڵاتانی دیكەش خەڵكیان كرد بەگژیی یەكتریدا، تا وای لێهات پێكهاتەكانی هیچ وڵاتێك پێكەوە نەیاندەكراو لە پێناوی نزیك بوونەوە لە -بابی عالی- یەكتریان دەكوشت، كاتێكیش كۆتایی بە دەوڵەتی عوسمانی هات كورد هیچی بۆ نەمایەوە چوار پارچە خاكی سوتماك و گەلێكی دژ بەیەك و نەتەوەیەكی شەمزاو نەبێت.


عوسمانیەكان لەڕێگەی مەمالیك و دەسەڵاتدارانی ناوخۆییەوە حوكمی هەموو ئەو ناوچەو هەرێم و وڵاتانەیان كردووە كە كەوتبوونە سنووری دەسەڵاتەكەیانەوە، بەشێكیان بریتی بوون لە شام و حیجاز و ئەنادۆڵ و قوبرص و عێراق ، هەندێكجاریش پێیان دەگوترا (دیار) لە نموونەی (دیاریی شامی كە ناوچەكانی غەزەی ئێستا و تا نزیكی حەڵەبی سوریای  گرتوەتەوە، دیاریی میسریش سەرجەم ناوچەكانی ئەمڕۆی میسر بووە)، بۆ بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانەش نوێنەر یان جێگرێكی سوڵتانی دادەنراو هەموو دەسەڵاتەكانی پێدەبەخشرا، لە هەندێك ناوچەش نوێنەر دادەنران وەك نوێنەرەكانی دیمەشق و حەڵەب و حەما، بۆ شارە بچووكە سەربەخۆكانیش والییان داناوە. هەندێكجاریش كەسانێك هەبوون بە حوكمی پێگە كۆمەڵایەتیەكەیان دەسەڵاتیان پێدراوە با كەسانی لاوەكی و لە دەرەوی پەیكەری دەسەڵاتیشەوە بووبن.
 
بەو پێیەی كە سنووری دەسەڵاتی عوسمانیەكان فراوان بوو، چەندین میللەت و نەتەوەو گەلی تێدا بوون، لەوانەش تورك و عەرەب و كورد، سیاسەتی عوسمانیەكان لەبەرامبەر ئەو نەتەوانەدا ئاسایی بوو، بەمەرجێك لە سیاسەتی گشتی عوسمانیەكان تێنەپەڕیبێت، چوون ئەوان پێیان وابوو ئەگەر ئەو میللەتانە بە پێی بەرنامەی عوسمانیەكان بەڕێوە نەچن ئەوا دەبنە دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، هەربۆیە ڕێگەیان نەداوە بە دروستبوونی كیان و قەوارەی سەربەخۆ. یەكێكی دیكە لە كارەكانی دەوڵەتی عوسمانی لەگەڵ ئەو نەتەو جیاوازانە ئەوەبوو كە هێرش نەكەنە سەر یەكتریی و لە هەمان كاتیشدا پێكەوە تەباو یەك دەنگ نەبن، هەروەها گرەنتییەكیان دەویست كە سوارەو یەكەی سەربازییەكانی تایبەت بە دەوڵەتی عوسمانی هێرش نەكەنە سەر ئەو قەوارە عەشایەرییانەی كە هەبوون، هەربۆیە ئەو دەسەڵاتە ناوخۆییانە توانیبویان لە نێوان بڕیاری سەركردە عوسمانیەكان و بارە كۆمەڵایەتیەكەدا سوود وەربگرن و جێگەی خۆشیان بكەنەوە. بەڵام كاتێك دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانیەكان گەشتنە ناوچەكە ئیتر دۆخەكە گۆڕانی گەورەی بەسەردا هات.

لە دژی پەرەسەندنی هەر هەستێكی یەكگرتن لە نێوان كورد یاخود هەر روحێكی نەتەوەیی لای كورد وەستانەوە

وەك مێژوونوسان باسی دەكەن كاتێك سوڵتان سەلیمی یەكەم هاتە سەر كورسی دەسەڵات بۆ بەڕێوەبردنی وڵاتی میسر خایر بەگ و بۆ شامیش جان بردی غەزالی دانا، لە لایەن خەڵكەوە ئەو دوو بەرپرسە نوێیە نەك هەر خۆشەویست نەبوون بەڵكو بە خۆفرۆش و خراپەكار بەناوبانگ بوون. بەڵام كاتێك سوڵتان سلێمانی قانوونی دەبێـتە دەسەڵاتدار جان بردی بە هەلی دەزانێت و وێڕای سوكایەتی بە سوڵتانە نوێیەكە بڕیاریدا سەربەخۆیی خۆی ڕابگەیەنێت بەڵام سولەیمانی قانوونی سەربازەكانی ناردە سەری و فەرمانی پێكردن كە سەری ببڕن و سەرەكەی ببەنەوە بۆ ئەستەنبوڵ. هەرچی میسریشە لەدوای خایر بەگ ئەحمەد بەگی چەركەسی چووە شوێنەكەی و دواتر بەهۆی كارە خراپەكانیەوە لە لایەن عوسمانیەكانەوە كوژرا.
 
لەداوی ئەو ڕوداوانەوە عوسمانیەكان كەوتنە جێیەجێكردنی سیاسەتی دوولایەنەو دروستكردنی ناكۆكی، بۆ ئەوەی هیچ كۆمەڵگەیەك یەك دەنگ و یەك ڕەنگ نەبێت لە بەرامبەریان ، عوسمانیەكان زۆر بە ئاسانی توانیان كورد پەرتەوازە بكەن، ئەوەی نەیانتوانی لە ئیران لەگەڵ فارسەكان بیكەن، لەگەڵ كورد كردیان. هەموو سوڵتانەكانی عوسمانی كاریان بۆ ئەوە كردووە كە كورد شەڕی خۆبەخۆ بكات، بۆ ئەو مەبەستە بە ئاسانی دەستیانگرت بەسەر تەكیە و خانەقا و شێخانی تەریقەت و گەشەیان پێدان لە دژی پەرەسەندنی هەر هەستێكی یەكگرتن لە نێوان كورد یاخود هەر روحێكی نەتەوەیی لای كورد.
عوسمانیەاكان میرە كوردەكانیان تیرۆر دەكرد یان ئەوەتا بە پارە دەیان كڕین. سوارەی حەمیدیەیان دامەزراند و بەریاندایە گیانی كورد هەرچەندە بەشێكی زۆری ئەو سوپایەش لە سەرۆك عەشیرەت و سەربازە كوردەكانیش پێكهاتبوون، ئەو سوپایە بێ لێپرسینەوە خەریكی قەتل و عام كردنی كورد بوون. ژمارەیان لە ١٠٠ یەكە -مەفرەزە- پێكهاتبوو لە بنەماڵەی كوردە داداشەكانی ئەرزڕووم بوون.
 
ئەمە جگە لەو سوپا تایبەتەی كە پێیان دەگوترا –یەنیچەرییەكان- كە ئەوانە منداڵی ئەو مەسیحیانە بوون کە لە شەڕ لەگەڵ عوسمانیدا دەکوژران، کاتێك عوسمانی ئەم منداڵانەیان دەبردە لای بنەماڵە توركەكان و لەوێ ئەم منداڵانە بە موسوڵمانی گەورە دەبوون و دواتریش بە باشترین پەروەردە و ئیمکانات پێ دەگەیشتن و دەبوونە ئەندامی دەوڵەتی عوسمانی و لە سەر خزمەتكردن بە سوڵتانەكان ڕادەهێنران.
لازاریـف دەڵێت : هەروەك جاران لەنێو كوردەكان تەبایی و یەك ڕیزی نەتەوەیی بوونی نەبوو، كاریگەری زۆریان نەبوو لەسەر هەڵوێستی ڕاستەقینەیان لە كوردستان. وەباس لەوەش دەكات هەندێك لەسەركردە و كۆمەڵگاكان كاریگەری دەرەكییان لەسەر بووە، ناكۆكی هەبووە لەنێوانیاندا، هەندێك لایەنگری ڕوسیا و هەندێكی تر لایەنگری بەریتانیا و فەرەنسا بوون، بەڵام كوردەكان لەسەروبەندی دەستپێكردنی جەنگی جیهانی یەكەم خەریكی شۆڕش و جموجۆڵ كردن بوون ئەوەبوو لەناوچەی بەدلیس ڕاپەڕینێك بەرپابوو بەڵام كوردەكان نەیانتوانی پارێزگاریی لێبكەن و توركەكانیش بەزەبری هێز دایانمركاندنەوە.
 
عوسمانیەكان خەڵكی تایبەتی خۆیان ناردە ناوچە جۆراوجۆرەكان و ناویان لێنابوون والی، هەندێك لەوانە بوونە بەردی بناغەی فەرمانڕەوایەتییەك كە بۆ ماوەی چەندین ساڵ فەرمانڕەواییان كردووە وەك ئەوەی كە لە میسر محمد عەلی پاشا دروستیكردو و تا مەلیك فاروق درێژەی كێشا.
سیاسەتی نوێی عوسمانیەكان دانانی فەرمانڕەوای ناوخۆیی بوو، چەندین دەستكەوتی تایبەت و دەسەڵاتیان پێدەدان، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی عەشیرەت و تیرەكان لەسەری شەڕی یەكتریی بكەن، هەر ئەو سیاسەتە بووە هۆی ئەوی لە عێراق چەندین بنەماڵەو كەسایەتی دەركەوتن دیارترینیان (مەعنیەكان، شەهابیەكان، عەزم و جەزار) لە وڵاتانی دیكەش بە هەمان شێوە، ناكۆكیەكانی نێوان ئەو بەرپرسانە وەنەبێت عوسمانیەكان بێ ئاگابوون لێی، بەڵكو زۆرجاریش خۆیان ئاگری نێوانیان خۆشتر كردووە، بەشێك لەو سەركردانەش كاتێك خۆیان ناسیوەتەوە یان كەوتوونەتە ژێر كاریگەری بیریی نەتەوەیی و نیشتیمانی ویستوویانە سەربەخۆبن و لە دەسەڵاتی عوسمانیەكان دوور بكەونەوە بەڵام هەرزوو لە خشتەیان بردوون ، یان ئەگەر بەردەوام بووبن لەناویان بردوون.
 
بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان بوونی ناكۆكی ناوخۆیی تەنها زیانی لە خەڵكی ناوچەكە نەداوە لەڕێگەی چەسپاندنی دەسەڵاتی عوسمانیەكانەوە بەڵكو ئەو ناكۆكیانە بوونەتە هۆی پەلكێشكردنی سوپای وڵاتانی دیكەو هەریەكە لەداخی ئەوی تر، یان بۆ كێبەركێی یەكتری پەنایان بۆ وڵاتانی دیكە بردووە، هەر ئەوەش بووەتە هۆی دەستێوەردانی دەرەكی لە كاروباری ئەو وڵاتانەی كە لەژێر سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا ژیاون، لە بری ئەوەی كیان و قەورەیەكیان بۆ دروست بكەن بەكاریان هێناون بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان. هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئەوروپیەكان بیریان لە دابەشكردنی میراتی عوسمانیەكان كردەوەو دواتر بەو شێویەی لێهات كە ئیستا هەیە.
كوردستان بەحوكمی پێگە جوگرافیەكەی بەردەوام مەیدانی شەڕو شۆڕی نێوان وڵاتانی زلهێز بوە، ئەفسەری ئەڵمانی -ڤۆن مۆڵتكە- كە بۆ سەركوتی بەرخودانی كوردان بەهانای سوپای عوسمانیەوە دێت، دەڵێت: كوردان بۆ پاراستنی شەرەف‌و كەرامەتیان سینگیان دەكەنە قەڵخانی گوللەی دوژمن‌و سەربەرزانە گیانیان بەخت دەكەن. بەڵام تەنیا داخم ئەوەیە كە كورد لەنێو خۆیاندا یەك نین‌و لەپێناوی سودی بێگانە وەكو گورگی هار وان.
 سیسیل جی ئەدمۆندز لەبارەی كوردەوە دەڵێت: كوردەكانی خوارو بەئاسانی بەگژیی یەكدا دەكرێن، ئەوان لەبەرانبەر بەهێزتر لەخۆیان هەڵدێن یان خۆ بەدەستەوە دەدەن.. كورد بێجگە لەقودرەت لەهیچ شتێك ناگا، دەبێ‌ بەزەبری زۆرداریی رامی بكەی…
 
بە پێی بۆچوونی شارەزایانی مێژوو لەدوای روخانی ئیمپراتۆری عوسمانی، سەركردەكانی كورد بۆ پچڕینی بەشە میراتیان لەئیمپراتۆری عوسمانی بەڕادەی پێویست شارەزا نەبون. راوێژكاری سیاسی ئەوتۆیان نەبو رێنوێنیان بكا‌و پێیان بسەلمێنێ‌ كە كوردەكان تەنیا لەداڕشتنی پلانێكی سیاسی هاوبەشیانداو بەخۆنزیك كردنەوەیان لەستراتیژی دەوڵەتە گەورەكاندا شانسی دامەزاندنی دەوڵەتێكی كوردیان بۆ دەڕەخسێ‌. لەمەش زیاتر بۆیان نییە لەسەر مەسەلەی رزگاری نەتەوەییان بیر لەشتی لاوەكی بكەنەوەو خۆیانی پێوە ماندو بكەن. هەر بۆیە لەو میراتییە تەنها بەشكردنی كوردستانەكەیان بۆچوار پارچە بۆ دەمێنێتەوە. 


شارەزایان باس لەوە دەكەن لە مێژووی چەوساندنەوەی كوردەكان لەلایەن عوسمانیەكانەوە تا ئەو كاتەی زوڵم و زۆردارییان لە سەر لادەچێت پشكی سەرەكی و ئۆباڵی نەهامەتیەكانی كورد لەناویاندا خۆخۆریی و پەرتەوازە بوون پشكی سەرەكی بۆ سیاسەتی دەسەڵاتدارانی عوسمانی دەگەڕێتەوە، ئەوەشی كە ئیستیعماری ئەوروپی بە كوردو میللەتانی ناوچەكەیان كردووە جێپێ هەڵگرتنی عوسمانیەكان و چاولێكەریی سیاسەتەكانی ئەوان بووە . نەك شتی تر..