07:49 - 25/01/2020

بۆچی ئەمین زه‌كى بەگ لایەنگری سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردی نەبوو؟‌

ئیسماعیل مەحمودی

شەش ساڵ دواى بڵاوبوونەوەی غونچەی بەهارستان وەک یەکەم بەرهەمی گوتاری مێژوونووسانە لە ساڵی (١٩٢٥)، ئەمین زەکی بەگ (١٨٨٠-١٩٤٨)، ئەفسەری پێشووی سوپای عوسمانی و دواتر نوێنەرى کورد لە بەغدا، یەکەم مێژووی کوردستان- تەوەری خۆی لە ساڵی(١٩٣١ ) بڵاوکردەوە.

 
ئەمین زەکی بەگ لە پێشەكی ئەم کتێبەدا دەنووسێت، بیرۆکەی نووسینی  دەگه‌ڕێتەوە بۆ ساڵی(١٩١٠ )، تەنانەت یاداشتەکانی ئامادەبووە بەڵام بە هۆی ئاگرکەوتنەوە لە گەڕەکەکەیان یاداشتەکان له‌ناوده‌چن و دواتر بە خوێندنەوەی وتارێکی مینۆرسکی لە «زانستنامەی ئیسلام» دووبارە  دەست بە نووسینەوە  دەکات« لە دوای ئەم مەئیووسییە، بە دەساڵ، یەعنی لە ١٩٢٩ی میلادیدا رۆژێک لە کتێبخانەی مەجلیسی نوابدا ئەنسكلۆپیدیای ئیسلامم چاوپێکەوت و ..لە جڵدی دووەمیدا بەحسێکی مەخسووسی کوردی تیایە لە تەرەف موستەشریق و عالمێکی زۆر بەناوبانگەوە کە فۆن مینۆرسکی یە نووسراوە. بە شەوقێکی زیادەوە دوو سێ جار خوێندمەوە ئەم موتاڵایە مەیلی کۆنی تازە کردمەوە و سەر لە نوێ قەرارم دا کە لە سەر ئەم ئەساسە، خولاسەیەکی تەئریخی کورد و کوردستان بنووسم»(ئەمین زەکی،١٣٩٧ :٣٧ )

کەس ناتوانێ ئینکاری بکا لە هەموو میللەتێکدا کەمێ زۆر، مەیلی سەربەخۆیی هەیە و ئەمەش لە حقووقی ئەساسییە و تەبیعییەی ئەفراد و ئەقوامە، لەم خسووسەوە تەعقیبی هیچ کەس و هیچ قەومێ نابێ بکرێ

دەکرێت زەکی بەگ وەک رۆشنبیرێکی نه‌وه‌ی یەکەمی کورد و  قوتابخانه‌ی ئەستەمبوڵ تەماشابکرێت کە لەژێر کاریگەری کەشو هەوای ئەستەمبوڵ و زاڵبوونی گوتاری تورکخوازی و گۆڕانکاری لە دوو چەمکی(میللەت) نەتەوە و نیشتمان(وەتەن) روویکردووەتە مێژوو و مێژوونووسی نەتەوەکەی«لە دوای ئەمە کە لە جێگەی تەعبیری عموومی عوسمانی لەفزی تورک و تورانی له‌ تورکیادا باوی سەند بە تەبیعەت وەکو ئەفرادی میللەتەکانی تر منیش لە ناو ئەو کۆمەڵەدا غیرەتی خۆم چاکتر حیس کرد و غرووری قەومی، مەجبوری کردم لە هەموو فرسەتێکدا ئەم حیسسەی خۆم ئیزهار بکەم، بەڵام دەرحەق بە ئەسڵ و تەئریخی قەومەکەم هیچم نەئەزانی، چوونکە تا ئەو وەقتەی نە لە مەکتبدا فکرێکی وامان درابوویە و نە لە دواییشدا زەروورەتی تەدقیقی تەئریخی کوردمان دیبوو. کەلیمەی جامیعەی عوسمانلی ئەعسابی قەومییەی هەموومانی تا دەرجەیەک خاوکردبووەوە ، بارها ئەم سوئالەم لە خۆم ئەکرد: قەومی کورد لە چ نەتەوەیەکە؟ چی بە سەرهاتووە؟ بەڵام نەمئەتوانی جەوابێکی باشی بۆ بدۆزمەوە، بە ناعیلاجی لە چەند گەورەیەکی کوردم پرسی حەتا لەوانە دوانیشیان لە مامۆستاکانی تەئریخ بوون یەکێکیان ئەسڵی کوردی بۆ بە ریوایەتێکی موشەوەش بردەوە سەر کوردی کوڕی عەمری قەحتانی، ئەوی تریشیان کردینی بە نەتەوەی دێوێک کە چاسادیان پێ گووتوە. بە ڕاستی ئەم دوو جەوایە بێ خێرە زۆر سەغڵەتی دام و لە گەڵ ویجدانی خۆمدا قەول و بریم کرد کە خۆم تەدقیقی ئەم موعەممایە بکەم. زاتی بوونم لە ئەستامبوڵدا فرسەتێکی باش بوو، وەقتی بێ ئیشی خۆم بۆ ئەم تەدقیقانە دانا و لە ئیبتیدای ١٣٢٦ی ڕۆمییەوە دەسم کرد بە زیارەتی کتێبخانەکانی ئەستەمۆڵ»(زەکی بەگ،١٣٨٧ :٣٦ )

لازمە بزانرێ کە لەم عەسرەدا سەربەخۆیی لەگەڵ جەهل و فەقردا ناژە و لە باتی رەفاە و سەعادەت بۆ قەومەکە، ئیستبداد و فەلاکەت ئەهێنێ و بە دەس غەریبە و موتەغەلیبەوە گیرۆدە و زەلیلی ئەکا

مێژووی «خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان»  کە بەرهەمی هەستکردنی زەکی بەگ بە «غیرەت و غرووری قەومی » بوو  دەکرێت وەک یەکەم بەرهەمی مێژووی تەواو کوردستان-تەوەر تەماشا بکرێت کە پێشتر و ساڵی ١٩٢٥ حوزنی لە شاری حەلەب و بە نووسینی غونچەی بەهارستان دەستی پێکرد .

 لەم کتێبەدا هەندێ ئاماژە هەن کە  دەکرێت بۆچوونی سیاسی و تەنانەت ڕای زەکی بەگی نووسەر لە سەر دەوڵەتی کوردی و سەربەخۆیی کوردستان روون بکرێتەوە.
 ئەمین زەکی سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی بوو و تا کاتی روخانی ئیمپراتۆره‌ته‌كه‌ سەرەڕای هەست بە جیاوازی نەتەوەیی و هەوڵ بۆ پەردەهەڵدانەوە لە مێژووی نەتەوەکەی و هەروەها هەوڵ بۆ نەتەوەسازی، ئەو هەستەی بۆ عوسمانی و دەسەڵاتی باڵادەست هەر پێوە دیاربوو. بۆیە دەکرێت پەیوەستبوونی بە بەغدا و هەڵبژاردنی کورسی وەزارەت و نوێنەری پەرلەمانی لە بەغدا لە باتی هەوڵ بۆ سەربەخۆیی لەم سۆنگەیەوه‌ خوێندنەوەی بۆ بکرێت.

 زەکی بەگ لە مێژووی «خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان» وەک بەرهەمێکی نەتەوە-تەوەر، کاتی باسکردن لە هۆکارەکانی شکستهێنان و هەرەسهێنانی شۆڕشە نەتەوەیی و سەربەخۆیی خوازەکانی کورد بە شێوازێکی دوو لایەنە باسدەکات، لە لایەکەوە مافی سەربەخۆیی به‌ مافێکی سروشتی دەزانێت و لەمبارەوە دەنووسێت «کەس ناتوانێ ئینکاری بکا لە هەموو میللەتێکدا کەمێ زۆر، مەیلی سەربەخۆیی هەیە و ئەمەش لە حقووقی ئەساسییە و تەبیعییەی ئەفراد و ئەقوامە، لەم خسووسەوە تەعقیبی هیچ کەس و هیچ قەومێ نابێ بکرێ، (ئەمین زەکی،١٣٩٧ :٢٠٨ ). لە لایەکی دیکەوە لە کاتی باسکردن لە شۆڕشەکان بۆ نمونه‌ شۆڕشی ساڵی (١٩٣٠)، بە ڕاشکاوی دژایەتی خۆی سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی دەردەبڕێت: «لازمە بزانرێ کە لەم عەسرەدا سەربەخۆیی لەگەڵ جەهل و فەقردا ناژە و لە باتی رەفاە و سەعادەت بۆ قەومەکە، ئیستبداد و فەلاکەت ئەهێنێ و بە دەس غەریبە و موتەغەلیبەوە گیرۆدە و زەلیلی ئەکا»(ئەمین زەکی،١٣٩٧ :٢٠٨ )

تێگەیشتووانی ئەو قەومە، ئەبێ لە پێش هەموو شتێکدا بۆ ئەم سەربەخۆییە چی پێویستە، ئەوە بکەنە هەدەف و غایە و رێگەیەکی ماقووڵ و ئەمین بگرنە پێش، لە عیلم و مەنتیق قەت لانەدەن و رۆح و ماڵی خۆیان بەبێ وەقت و بە هەڵەشە و بە خۆڕایی سەرف نەکەن

زەکی بەگ پێیوابووە سەربەخۆیی  لەو کاتەدا بۆ کورد «ئیستبداد و فەلاکەت .... و گیرۆدەیی و زەلیلی» دەهێنا، چوونکە ئەو دەمە کورد خاوەن زانست و سەروەت نەبووه‌. لەمبارەوە دەنووسێت:«ئەوندە هەیە ئەو قەومە، باخسووس تێگەیشتووانی ئەو قەومە، ئەبێ لە پێش هەموو شتێکدا بۆ ئەم سەربەخۆییە چی پێویستە، ئەوە بکەنە هەدەف و غایە و رێگەیەکی ماقووڵ و ئەمین بگرنە پێش، لە عیلم و مەنتیق قەت لانەدەن و رۆح و ماڵی خۆیان بەبێ وەقت و بە هەڵەشە و بە خۆڕایی سەرف نەکەن، هێمن و وریا بن، بە برایەتی و دڵسۆزی دەس بدەنە دەسی یەک و بە بێ شەڕ و هەرا سەعی بکەن رۆشدی ئیجتماعی و سیاسیی خۆیان بە مەکارمی ئەخلاق و عیلم و سەروەتیان ئیسبات بکەن. چونکە پێویستی سەربەخۆیی ئەمانەیە»(ئەمین زەکی،١٣٩٧ :٢٠٨ )

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین زەکی بەگ  ئەگەرچی  لە ئەساسدا سەربەخۆیی بۆکورد وەک مافێکی سروشتی پێناسەدەکات، به‌ڵام لایەنگری سەربەخۆیی کورد نەبوو، چونکە لەو بڕوایەدابووە زانست و ئابووری رازی سەرکەوتنی هەوڵی سەربەخۆییە و هەر بۆ جەختکردنەوە لەم بابەتە لە بەشی باسکردنی لە هۆکاری شکستی شۆڕشی بەدرخانییەکان دەنووسێت:«بە راستی  تاریخ ئاوێنەیەکی عیبرەتە و ئینسان و ئەقوام ئەبێ دائیمەن ئیستیفادەی لێ بکەن و لە سەبەبی سەرنەگرتنی بەعزێ ئیش و قیام باش وردببنەوە و تووشی عەینی نەتیجە و فەلاکەت نەبن....سەبەبی سەرنەگرتنی حەرەکاتی کورد، پێنەگەیشتنی، دوێنێ وابوو ئەمڕۆش وایە. بۆ پێکەوەنانی ئیدارەیەکی سەربەخۆ باخسووس لەم دەورەدا- لە پێش هەموودا دوو شت زۆر پێویستە: عیلم و سەروەت، هەر قەومێک کە لەم دوو خه‌زێنەیە مەحرووم بێ سەربەخۆیی چنگ ناکەوێ»(ئەمین زەکی،١٣٩٧ :١٩١)

کەواتە بە ڕاوبۆچوونی زەکی بەگ، بزاڤی سەربەخۆیی خوازی کورد و شۆڕشە کوردییەکان جگە لە شکست و «فەلاکەت» هیچ ئاکامێکیان نەبووە لەبەرئەوەی بەتاڵ بوون لە «عیلم و سەروەت»، بە واتایەکی تر کاڵ و «پێنەگەیشتتوو» بوون. لێرەوە کورد شیاوی سەربەخۆیی نەبووە و گرنگتر له‌وه‌ش زەکی بەگ لەو بڕوادایە ئەگەر رەوتی جیهانی، بە واتایەکی تر سیاسەتی جیهانی، یارمەتی کورد بدات و بگاتە دەوڵەتیش جگە  لە کۆیلایەتی و  پەشیمانی و کۆیلایەتی دووبارە، هیچ دەسکەوتێکی نییە. لەمبارەوە دەنووسێت «شایەت سیاسەتی عموومییە موساعەدەی بکا و بە مەقسەدیش بگا، بەڵام لە غایەکەی خێر نابینێ و ناحه‌سێتەوە و بە نەوعێکی تر ئەسیر ئەبێ»(ئەمین زەکی،١٣٩٧ :١٩٢)

بە گشتی جیا لەوەی ئەم بۆچوونانەی زەکی بەگ رەنگە بکرێت گومانی ئەوه‌ی لێبکرێت لەبەرئەوەی زەکی بەگ وەک رۆشنبیرێکی پایەبەرز و ناوداری کورد ببوایەتە بەشێک لە رەوتی سەربەخۆیی خوازی و ئەندامی شۆرشی کوردی، عێراقیی بوون و بوون بە بەشێک لە عێراقی هەڵبژارد، بۆیە ئاوا پاساو دەهێنێتەوە و دژایەتی سەربەخۆیی کورد دەکات، بە واتایەکی تر ئەم قسانەی زەکی بەگ وەک پاساوێک تەماشا بکرێت. بەس لەلایەکی دیکەوە دەکرێت ئاماژە بەم خاڵەش بکرێت كه‌ ئەمین زەکی بەگ بە  وردبوونەوە و خوێندنەوەی مێژوو و شارەزایی لە رەوتی شۆڕشی کورد و هۆکارەکانی شکستی شۆڕشە کوردییەکان گەیشتبێتە ئەو قەناعەتەی کورد تا نەبێتە خاوەن زانست و زانست کورد بەرەو یەکرێزی نەبات و سەرجەم کورد هەست بە پێویستی  دامەزرانی دەوڵەت و سەربەخۆیی نەکات، له‌وه‌ش گرنگتر تا نەبێتە خاوەن سەرمایەی شیاو، ناتوانێت بیر لە سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت بکاتەوە، چوونکە سەرکردە و کۆمەڵگەی کوردی بە ئاسانی فریوی پارە دەخوات و بۆ  پارە و کورسی خەونی دەوڵەت تووشی شکست و ناهومیدی دەکات، له‌وه‌ش خراپتر فەلاکەت و به‌دبه‌ختی بۆ کۆمەڵگەی کوردی بەرهەمدێنێت. تەنانەت ئەگەر وڵاتانی گەورە و زلهێز یارمەتی کورد بدەن و لە رێی ئەوانەوە کورد بگاتە سەربەخۆیی و دەوڵەتی خۆی هەبێت، هەر تووشی شکست دەبێت، چوونکە لەو کاتەشدا بە بۆنەی نەبوونی زانست و سەرمایە، کورد شەڕی پارە و کورسی و شەڕی خۆکوشتن و کوردکوشتن دەکات.

بەم وەسفە بە بڕوای زەکی بەگ سەرەڕای گەیشتنی کورد بە دەوڵەت و سەربەخۆیی بە یارمەتی وڵاتانی دیکە، دیسانەوە ئەو دەوڵەتە کوردییە له‌به‌رئه‌وه‌ی بەتاڵه‌ لە زانست و سەرمایە، ئینسانی کورد دەکاتەوە به‌ کۆیلە و بەردەوام شەڕی خۆی پێدەکات، لەم دۆخەشدا کۆمەڵگەی کوردی حەسانەوە بە خۆیەوە نابینێت. کەواتە بە ڕای زەکی بەگ تا ئەو کاتەی کورد نەبێتە خاوەن زانست و سامانی شیاو، نابێت بیر لە دەوڵەتی کوردی و سەربەخۆیی بکاتەوە چونکە بەرهەمی ئەو چەشنە دەوڵەتە شەڕی پارە و کورسی و دەسەڵات و ماندووکردن و ناهومێدکردنی تاكی کورد و کۆمەڵگەی کوردییە.