بەكارهێنانی نادروست و زیادەڕۆیی و پەیوەندییان بە كەلتوورەوە‌

سەعید سەیدی

بەکارهێنان جیالەوەی وەک ئامانجی بەرهەمهێنان وبڵاوکردنەوە سەیردەکرێت، گۆڕانەکانیشی کاریگەریی بەرچاو لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان، پاشەکەوت کردن، ئیش، بێکاری و هەڵاوسان دادەنێت. ئەو هۆکارانەی کە گۆڕانكاریی لە بەکارهێناندا دروست دەکات وشێوەکەی ئەگۆڕێت زۆرن، بەڵام کاریگەری کەلتوور لەهەموویان گرنگترەو لەم وتارەدا هەوڵ ئەدرێت ئەو گرنگی وپەیوەندیانە روون ببێتەوە.

لەمڕۆدا نەبوون یان کەمبوونی کەلتووری مەعنەویی بەسەرچاوەی گەلێ لە گرفتەکانی کۆمەڵگا دادەنرێت

کەلتوور:
کەلتوور بەستێنێکە کەرەفتارە کۆمەڵایەتییەکانی تێداا روودەدات، بەتایبەت ئەورەفتارانەی کە بەردەوامن وئەمێننەوە. مەبەست لەبەستێن ئەو ژینگەیەیە کە مرۆڤ دروستی ئەکات؛ وەک باوەڕ، داب ونەریت و... کە گرنگترین تایبەتمەندیشی لەمانەوەو هێزی راکێشانیدایە وهەرئەم تایبەتمەندییەش ئەبێتە هۆی دروستبوونی رەفتارە جێگیرەکانی مرۆڤ.
ئەگەر مرۆڤ خاوەنی رەفتاری جیاوازە، لەبەر جیاوازی کەلتوورەکانە. واتە رەفتارەکانی مرۆڤ ئەنجامی ئەو کەلتوورە تایبەتییەیە کە هەیەتی. بەم پێیە گۆڕانی رەفتارە جێگیرو ریشەدارەکان تەنیا کاتێك ڕوو دەدات کە کەلتووریش بگۆڕدرێت. رەفتاری بەکارهێنەرانەی مرۆڤ کە کرۆکی ئەم بابەتەیە لەماوەی بەردەوام بوون ودرێژماوەدا دەبێت، بە ڕەفتارێکی ریشەدارو بێ گۆڕانی کەلتوورناگۆڕێت.

 

لەپەیوەندی لەگەل بەکارهێناندا دەکرێ بڵێین کەلتووردوو بەشە؛ بەشی ماددی وبەشی مەعنەوی. کەلتووری ماددی وەک ئاو، کارەبا، ئۆتۆمبیل، پێداویستی ناوماڵ، پۆشاک، بۆیەودەرمانی نەخۆشی وجوانکاری و...هتد کە دەکرێ بە پارە بکڕدرێن، بەڵام کەلتووری مەعنەوی بە شێوازو چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لە کەرەستانە دەوترێت. ئێستا لەکۆمەڵگادا زۆر کەس مۆبایل وئەنتەرنێت وئۆتۆمبیلی هەیە، بەڵام کەلتووری کەڵک لێوەرگرتن وبەکارهێنانیان جیاوازە. یەکێک بۆ داهێنان وسەرکەوتن کەڵکیان لێ وەردەگرێ وئەوی تربۆ سەرپێچیکردن لەیاسا. هەربۆیە لەمڕۆدا نەبوون یان کەمبوونی کەلتووری مەعنەویی بەسەرچاوەی گەلێ لە گرفتەکانی کۆمەڵگا دادەنرێت. ئەڵبەت ناسین وتێگەیشتنی خەڵک لە کەلتووری مەعنەوی پێویستی بەکات هەیە. لەهیچ وڵات و شوێنێکی جیهاندا، خەڵکی ئەوشتەی کە دەستی دەکەوێت، ناتوانێت خێرا بەدروستی بەکاری بێنێت؛ چوونکە دروست بەکارهێنان پێویستی بەکات هەیە.

 بەکارهێنان، واتە کەڵک وەرگرتن لەکاڵاوشتومەک وسەرچاوەکان بۆچارەسەری پیداویستییەکان وچێژوەرگرتن

بەکارهێنان:
 بەکارهێنان، واتە کەڵک وەرگرتن لەکاڵاوشتومەک وسەرچاوەکان بۆچارەسەری پیداویستییەکان وچێژوەرگرتن. مرۆڤ بۆبەردەوامبوون لە ژیانی خۆی و دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانی پێویستی بە بەکارهێنانی کاڵاکان وخزمەتگوزارییەکان بووەو هەیە، بەڵام ئەمڕۆ بەکارهێنان وپێویستی لێکدوور کەوتوونەتەوە، بەجۆرێکە ئیتر بەکارهێنان لەگەڵ پێویستییەکانی مرۆڤدا هاوتا نیەو لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمەوە وەک راستییەکی فرەڕەهەند دەرکەوتووە کەلایەنەکانی ئابووری، جڤاکی وکەلتووریش لەخۆ دەگرێت. بەکارهێنان دەتوانێت لەئاستی پێویستدا بێت، دەتوانێت زێدەرۆیی تێدابکرێت وتەنانەت لایەنی نەرێنیش پەیدابکات.
"وێبلێن" کە بە یەکێک لەیەکەم بیرمەندانی بواری بەکارهێنان ناوی دەبرێت باوەڕی وایە کە بەکارهێنان چاولێگەرییە و سەروەت وسامانیش بنەمای شانازیی وپلەو پێگەی کۆمەڵایەتییە. ناوبراو بۆچوونی وایە کە توانایی ئابووری تاک، بنەمای ناوبانگی وناسراویی مرۆڤە لە کۆمەڵگادا.

بەڵام بەکارهێنان لە دیدی " بۆردیۆ" وە بانترە لەشتێ بە ناو چاولێگەریی و ئەو باوەڕی وایە کە لەبەکارهێناندا کۆمەڵێك دەسڕۆیشتوو و کۆمەڵێ دەستکورت لە ململانێیەکی لەسەرخۆو بێ بڕانەوەدان بۆ جێخستن وسەقامگیری شوناس، بایەخ وپلەی کۆمەڵایەتی خۆیان. بۆردیۆ پێی وایە بەکارهێنان کەرەستەیە بۆ بەرهەمهێنانی کەلتوور، بەدەست هێنانی رەوایەتی و ململانێ لەبواری کۆمەڵایەتیداوتەنیا بەهۆکارە ئابوورییەکان شرۆڤە ناکرێت. لەدیدی ئەوەوە ئابووری نوێ، ئەخلاقی (کەم بخۆو کزبژی) وبیرلەبەرهەم وپاشەکەوت کردنەوەی گۆڕیی بۆ ئەخلاقی حەزوتام وچێژوەرگرتن لەبەکارهێناندا.  

بەگشتی بەکارهێنان رەفتارێکی فێربوونەو لەم رەفتارەدا چینی دەسڕۆیشتووو خۆشگوزەران لەرێگای زۆربەکارهێنانەوە بۆ ئەوەی بەجیاوازی دەربکەوێت کەڵک لەهەموو جۆرەکاڵایەک وەردەگرێت وچینی ناوەراست ودەسکورتیش بۆئەوەی جێ نەمێنێت وخۆی یەکڕەنگ بکات،  یان رەنگە بیەوێ رێ لە ئاشکرابوونی نایەکسانییەکان بگرێ و جیاوازییە چینایەتییەکان کەمڕەنگ بکاتەوە، هەمان ئیش ئەکات. زێدەرۆیی لە بەکارهێناندا، وەک چاولێگەرییەک لەشارەکان وگەڕەکەکاندا بەرچاوترە و ئەم رەفتارەش بەستێن ودەرفەتە بۆ زۆر کێشەی کۆمەڵایەتی ومەترسیشەبۆ سەر تەندروستی تاک وکۆمەڵ.

 

 هۆکارەکانی بەکارهێنان وحەزلەبەکارهێنانی زیاتر:
ئەگەر لەدیدی کۆمەڵناسانەوە بڕوانین بۆ بەکارهێنان ئەوا ئەم دیاردەیە گرێدراوی گەلێ هۆکاری جۆراوجۆرە کە دەکرێت لەناوخۆی وڵاتەکەدا بێت یان لەدەرەوەی کۆمەڵگاکە. هۆکارە ناوخۆییەکانی کۆمەڵگا پەیوەندی بە تاک و کۆمەڵەوە هەیە. بۆنموونە ئەگەر تاک هەست بە بێ شوناسی وپووچی بکات، رەنگە لەرێگای کڕینی بەردەوامی کاڵای ناپێویست وخۆسەرگەرمکردن بە رواڵەتی ژیانەوە بیەوێت بۆشاییە رۆحییەکانی خۆی پڕبکاتەوە. یان رەنگە تاک بەدوای قەدرو پلەوپێگەی کۆمەڵایەتییەوە بێت وبیەوێ لەڕیگای بەکارهێنان وکڕینی کاڵاو شتومەکەوە بەم ئامانجە بگات.

حەزلە خۆشگوزەرانی یەکێکی ترە لە هۆکارەکانی زۆر بەکارهێنان، لەم جۆرە کولتوورەدا کار وژیان بۆ دابین بوونی خەرجییەکانی بەکارهێنانەو چێژوخۆشی ئەبێتە ئامانجی ژیان وزۆرجار تاکەکان دەڵێن جا ئێمە بۆیە کاردەکەین خەرجی بکەین. بێ گومان هۆکارە کۆمەڵایەتییەکانیش کاریگەرییان لەسەر بەکارهێنان هەیە، ئەم بەشە لەهۆکارەکان پەیوەندی بەکۆمەڵگاو دەسەڵات وسیاسەتی حاکم بەسەر کۆمەڵگاوە هەیە، وەک هاوردەکردن، بەرهەمهێنانی بێ کوالیتی ناوخۆ و رێکلام وراگەیەنەکان.
لەروانگەی ئابووریناسانەوە گرنگترین هۆکاری بەکارهێنان داهاتە. وڵاتانی خاوەن سەرمایەش بۆ فرۆشتنی کاڵاکانیان لەرێگەی رێکلام وشۆردنەوەی مێشکی خەڵکەوە ئەوهەستە لای خەڵک دروستدەکەن کە پیویستیان بەو کاڵایانە هەیە. بۆنموونە زۆرێک لەخەڵکی جیهان ئەو گومانەیان لادروست بووە کە بێ ساردەمەنییە گازدارەکان و خۆراکی ناوقوتوو پێداویستی جوانکاری ژیان ناکرێت.

کەلتووری بەکارهێنان یەکێک لە کۆڵەکە گرنگەکانی بەجیهانیی بوون

کەلتووری بەکار هێنان:
لەکەلتووری سەرمایەداریی جیهانیدا پێویست بە هۆکاری دەروونی هەیە بۆ ئەوەی تاک و خێزان موحتاجی بەکارهێنانی زیاتربکات. ئەم موحتاجییە لەرێگای پەرەپێدانی شێوەی ژیانی بەکارهێنەرانەو رێکلامەوە دروستدەبێت.  کەوابوو بۆئەوەی بەکارهێنانی زیاتروفرۆشی بەرهەمەکان وکاڵاکان مسۆگەر بێت دەبێت کۆمەڵێك بایەخی تایبەت لەناوخەڵکدا جێبکەوێت و خەڵک هەستی پێبکات. ئەوبایەخانەی کە بەدەوری تەوەرەی بەکارهێناندا دەسووڕێنەوە، کڕینی کاڵاکان ئاسان دەکەن یان هانی ئەو کارە دەدەن.
لەدیاردەی جیهانی بووندا بۆگەیشتن بە سیستەمێکی جیهانی لەرووی ئابوورییەوە دەبێت لە جیهانی بوونی کەلتوورەوە دەسپێبکرێت و هەوڵیش ئەوەیە کە یەکسانسازی بکرێت و لەم پێناوەشدا ڕۆڵی بەرهەمەکان زیاتر بەرچاوەو ئەویش لەرێگای بەکارهێنانەوە دەوری خۆی دەگێڕێت. کەواتە کەلتووری بەکارهێنان یەکێک لە کۆڵکە گرنگەکانی بیرۆکەی جیهانیی بوونە.

کەلتووری بەکارهێنان خەڵک هاندەدات کەکاڵاو شتومەکی زیاترلە پێویست بۆ ژیان، بەکاربێنن. چونکە بەپێی ئەم کەلتوورە باوەڕیان وایە کەبەکارهێنان جۆرێ شوناسیان پێدەبەخشێت.  لەم کەلتوورەدا چالاکییە سیاسی وئابوورییەکانیش رەنگ وبۆی بەکارهێنەرانە وەخۆ دەگرن، واتە چالاکی ئابووریی دەبێت بەهۆی دابینکردنی سەرچاوەی بەکارهێنان وچالاکی سیاسیش دەبێت بەگەرەنتی هەلومەرجی پێویست بۆ بەکارهێنان.

لەم سەردەمەدا حەزلەبەکارهێنانی زیاتر بووە بەرەفتارو چالاکی کۆمەڵایەتی. ئەم رەفتارەیش   پێویستی بە تەرخانکردنی کاتێکی زۆر، وزەو پارە هەیەو تەنانەت داهێنانی تەکنەلۆجیاشی لێ ئەکەوێتەوە. بەکارهێنانی زیاد لەپێویست یان خراپ بەکار هێنان ئەتوانێت وەک درمێکی کۆمەڵایەتی سەیربکرێت کە پێویستە لەرووی زانستییەوە بناسرێ وپاشان دەرمان وپلانی بۆ دابنرێت. ئەڵبەت ئەم دیاردەیە تایبەت بە ناوچەیەک وولاتێک نیە، بەڵکو هەموو دونیای داگرتووە، هەربۆیە چارەسەرەکەیشی ئەبێ رەهەندی ناوچەیی ونێودەوڵەتی هەبێت.

ئەم شێوە نوێیەی بەکارهێنان کە ئێستا هەموو جیهانی گرتووەتەوە پاش شۆڕشی پیشەسازی لەئەورووپاو پەرەسەندنی سەرمایەداریی هاتە ئاراوە. چوون راستییەکەی ئەوەیە کە سەرمایەداریی هەرلەسەرەتای سەرهەڵدانییەوە بیری بەلای سوودو قازانجەوە بووەو بۆگەیشتن بەم ئامانجەش، بیری بەلای بەرهەمهێنانی زیاتر، فرۆشی زیاتر، سەرمایەگوزاری زیاترو دیسان بەرهەمهێنانی زیاترو ساقکردنەوەی بەرهەمەکەوە بووە .

بۆنموونە سەرمایەداریی لەرێگای پەرەدان بە فرۆشگا گەورەکانەوە خەڵکی بۆ بەکارهێنانی زیاتر هاندا. لەگەل ئەوەشدا بازاڕی مۆدو باو داهێنرا کەلەسەر ئەو بنەمایە خەڵک بەجۆرێ ئاراستە کرا کە کاڵاکان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو بەکاربێنن وڕاگەیەنەکانیش لەم بارەیەوە ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە.هەروەها لەهەڕاجکردنی کاڵاکانیشدا کەڵک لەشێوازێکی دەروونناسانە وەردەگرن کە ئەویش دروستبوونی  هەستێکە لای خەڵک، کەوا هەست بکات ئەو شتەی پێویستە، لەحاڵێکدا ئەگەر ئەو هەڕاجییە نەبوایەت، ئەو هەستەی لا دروست نەدەبوو. 

سەرمایەداریی لەهەر بوخچەوبەستەیەکدا هاتبێتەناو وڵاتانی دیکە بەدوای سوودو قازانجەوە بووەو بۆگەیشتن بەمەبەستەکانیشی کەلتووری حەزلەبەکارهێنانی زیاتری پەرەپێداوەو لە رێگای جۆراوجۆری وەک گەورەبازرگانان، وردەفرۆشەکان، رێکلام چیەکان، دامودەزگای راگەیاندن، بەرهەمهێنەرەکان، بانکەکان ودامەزراوەکانی دیکەوە ئەم کارەی کردوە.
ئەڵبەت نابێ ئەوەمان لەبیربچێت کە لەوڵاتانی روولەگەشەدا زۆر بەکارهێنان نا ئەمنی ئابووری لێدەکەویتەوە، نا ئەمنی ئابووریش ئەبێتەهۆی بەردەوام بوونی زۆر بەکار هێنان وتەنانەت خراپ بەکارهێنانیش. 

سەرمایەداریی هەرلەسەرەتای سەرهەڵدانییەوە بیری بەلای سوودو قازانجەوە بووە

کەلتوورو شێوەی بەکارهێنان:
شێوەی بەکارهێنان لەهەر کۆمەڵگایەکدا پەیوەندیی راستەوخۆی لەگەل گەشەی ئەوکۆمەڵگایەدا هەیە. ئەگەر شێوەی بەکارهێنان لەگەڵ چۆنیەتی بەرهەمهێناندا بگونجێت، لەگەڵ گەشەکردندا سازگارەو ئەگەر لەگەڵ چۆنیەتی بەرهەمهێناندا نەگونجێت بەهاوردە ناو دەبرێت ولەدژی گەشەکردن دەجووڵێتەوە. لەو وڵاتانەیدا کەگەشەیان کردوە، شێوەی بەکارهێنان لەگەل چۆنیەتی بەرهەمهێناندا هاوئاهەنگ بووە.لەمجۆرە کۆمەڵگایانەدا تەنانەت هاندانی خەڵک بۆ بەکارهێنانی زیاتر، بێ لەبەرچاوگرتنی لایەنی نەرێنی لەسەر کەلتوور، ئەتوانێت یارمەتی گەشەی ئابووری بدات، چوونکە بەکارهێنانی زیاترئەبێتەهۆی زیادبوونی داواکاریی بۆکاڵاوشتومەک لەناوخۆداو داواکاریی زیاتریش هۆکارە بۆ بەرهەمهێنانی زیاترو ڕەخساندنی هەلی کاروگەشەی ئابووری. بەڵام ئەم کەلتوورورەفتارە لە وڵاتانی گەشە نەکردودا لێکەوتەی دیکەی دەبێت.

یەکێک لەتایبەتمەندییەکانی ئەو وڵاتانەی کە لەحاڵی گەشەکردندان ئەوەیەکە لەنێوان بەرهەمهێنان وبەکارهێناندا هاوسەنگی نیەوپێکەوە ناگونجێن. یانێ ئەوکاڵایانەی کە بەکاری ئەهێنن بۆخۆیان بەرهەمی ناهێنن وئەم بارودۆخەش دەبیتە هۆی پەرەسەندنی کەلتووری بەکارهێنان وهاوردەی زۆرو چوونەدەرەوەی سەرمایەی ئەو وڵاتە.

پێکهێنەرەکانی شێوەی بەکارهێنان:
شێوەی بەکار‌هێنان لەهەموو کۆمەڵگایەکدا لەم سێ کوچکە پیکدێت:
ا. ئاستی بەکارهێنانی کاڵاکان 
ب. سەنگ وپشکی کاڵاکان
ج. چۆنیەتی کاڵاکان
مەبەست لە ئاستی بەکارهێنان بەشێک لەداهاتی بنەماڵەو کۆمەڵگایە کە پێی دەوترێت خەرجییەکانی بەکار هێنان وبۆ ئەو کاڵاو کەلوپەل وخزمەتگوزاریانەی خەرج دەکرێت کە بەکار دەهێنرێن. ئاستی بەکارهێنان لە خێزان وکۆمەڵگادا جیالەوەی لەژێر کاریگەریی کەلتووردایە، پەیوەندی بە داهاتیشەوە هەیە.
مەبەست لەقورسایی کاڵاکان واتە پشک وسەنگی هەرکام لەو کاڵایانەی کە خێزانەکان بەکاری دەهێنن چەندە؟ بێ گومان پشکی هەندێ کاڵا زۆرەو هەندێکیش کەم، کە ئەمەش پەیوەندی بە نرخی رێژەیی کاڵاکان وبایەخەکەلتوورییەکانەوە هەیە. هەرزان بوون ونرخی کاڵاکان شتێکی روونە، بەڵام سەبارەت بە بایەخەکەلتوورییەکان، بە پێی کۆمەڵگاکان جیاوازەو دەگۆرێت؛ بۆنموونە بەکارهێنانی گۆشتی بەرازلە کوردستان ولە چین -دا جیاوازە. 
سێیەم کوچکەی شێوەی بەکارهێنان، چۆنیەتی بەکارهێنانە؛ کە پەیوەندییەکی توندوتۆڵ ونزیکی لەگەڵ " شێوازی ژیان" دا هەیە کەلە دونیای ئەمڕۆدا بە هۆی گۆڕانی تام وچێژەکان و کەلتووری کۆمەڵگاوە،و بەهۆی جیهانیبوونی ئابووری و کەلتوورو پەیوەندییەکانەوە رۆژانە نموونەی بەرچاوی لێدەبێنرێت.

لەراستیدا شێوازی ژیان شێوەیەکە لەبەکارهێنان کەلەودا تاک بەدوای بایەخ وحەزو لەزەتدا دەگەڕێت

پەیوەندی نێوان شێوازی ژیان وئیشتیای بەکارهێنان:
ئاشکرایە، بەکارهێنان کاری کردەسەر شێوازی ژیان و بەقازانجی خۆی گۆڕانی تێدادروست کردو کەلتوورێکی داهێنا کە ئەمرۆ ئیترلەرێگای حەزوئیشتیاوە کەوتووەتە خزمەت بەکارهێنان وفیکروفەلسەفەی ئەم دیاردەیە. " ئەنتۆنی گیدێنز" باوەڕی وایە کە مرۆڤ لەرێگای شێوازی ژیانەوە تەنیا لەبیری چارەسەرکردنی پێداویستییەکانی خۆیدا نیە،بەلكودەیەوێت شوناسێکی دیاریکراو بۆ خۆی دەسنیشان بکات و لەبەرامبەر خەڵکی تردا نیشانی بدات. واتە مرۆڤ لەرێگای شێوازی ژیانیەوە دەیەوێت خۆی بناسێنێ و بڵێت کە من کێم وچ ئەندێشەو بیرو هەست ڕوانینێکم هەیە.
لەراستیدا شێوازی ژیان شێوەیەکە لەبەکارهێنان کەلەودا تاک بەدوای بایەخ وحەزو لەزەتدا دەگەڕێت. '' دیڤیدچانی'' شێوازەکانی ژیان بە تایبەتمەندییەکانی دونیای نوێ دەزانێت. ئەو پێیوایە کەسانێ کەلە  کۆمەڵگا نوێیەکاندا دەژین لە چەمکی شێوازی ژیان بۆ وەسفکردنی ڕەفتاری خۆیان وکەسانی تر کەڵک وەرئەگرن. ئەوپێی وایە شێوازی ژیان شێوەیەکە لەڕەفتار، کە خەڵک وتاکەکان لێک جودا دەکاتەوەو ئەم ڕەفتارەش لەژیانی رۆژانەدا ئەنجام دەدەن ولەگەل هەلومەرجی گشتی وکۆمەڵایەتیدا دەیگونجێنن.
''گیبینز'' پێی وایە شیوازی ژیان بەرهەمی هەموو ئەو هەڵبژاردنانەیە کە تاک لەژیانی خۆیدا ئەنجامی دەدات، وەک هەڵبژاردنی دۆستان، جلوبەرگ، کەلوپەلی ناوماڵ وچۆن کەڵک وەرگرتن لەكاتی بێکاریی و...هتد.
لەروانگەی ''زیمڵ'' ەوە مرۆڤی شارنشین بۆ نوێسازی شوناسی خۆی وبۆ هەڵاتن لەدەست ون بوون لەشارەگەورەکاندا ژیانێکی تایبەتی هەڵبژاردووە کە لەگەل مۆدخوازیی وبەکارهێناندا بگونجێت.

پەرەدان بە زیدەرۆیی لەبەکارهێناندا گرفتی تەندروستی بۆ تاک وکۆمەڵ دروست دەکات

''ماکس فیبەر'' باوەڕی وایە کەبنەمای چینایەتی وجیاوازی کۆمەڵایەتی تەنیا پلەبەندی ئابووری نیە، بەڵکوشێوازوچۆنیەتی ژیانکردن وشێوەی بەکارهێنان پێوەرە بۆئەم پلەبەندییە.

روونە کە تاک وکۆمەڵ لەرێگای هەڵبژاردنی شێوازی ژیانەوە کەلتوورێکی بۆخۆی دروست کردوە کە رۆژانە لەرێگای بەکارهێنانەوە خزمەتی دەکات وحەزوئیشتیا لەبەکارهێنانی زیاتر، کەدەتوانێت بچێتەخانەی خراپ بەکار‌هێنانەوە، بەپێویست بۆ ئەم ژیانە دەزانێت کە خۆی پێ سپاردووە. ئەم دیاردەیەش لەژێر کاریگەری گەلێ هۆکاردا لەکۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر دەگۆڕێت. بۆنموونە کۆمەڵگاکانی وەک عەرەبستان وئێران کە بەزۆری دەسەڵات، ئایدۆلۆژیایەکی تایبەتیان بەسەردا سەپاوەو شوناسی رەگەزیان لەوێ تووشی پێکدژی وقەیران کردوە، ژنان لەبەرامبەردا روویان لەبەکارهێنانی کەلوپەلی جوانکاری کردوە بەجۆرێك کە بەپێی راپۆرتەکان لەکۆی ٢/٧ ملیاردۆلاری کەلوپەلی جوانکاریی کەلەساڵی ٢٠١٧دا هەناردەی رۆژهەڵاتی ناوین کراوە ، عەرەبستانی سوننە مەزهەب پلەی یەکەم و ئێرانی شێعەمەزهەب بەکڕین وبەکارهێنانی ١/٢ ملیار دۆلار لەو کەلوپەلانە پلەی دووەمی بەدەست هێناوە. زۆرێک لەدەروونناسان لەوبڕوایەدان کە جوانی ولێ تێگەیشتنی دیاردەیەکی فراژووبوون وخۆڕسکە، بەڵام خۆنیشاندان وخۆدەرخستن دیاردەیەکی بە تەواوی کەلتوورییە. زۆرجار پەرەدان بەم کەلتوورە لەرێگای زیدەرۆیی لەبەکارهێناندا گرفتی تەندروستی بۆ تاک وکۆمەڵ دروست دەکات. بۆنموونە بەکارهێنانی ماددەکانی جوانکاری بە هۆکارێک بۆ نەخۆشییەکانی پێست دادەنرێت. 

 کەلتووری بەکارهێنانی زیاتر، تەنیا رووی لەبازاڕو کڕینی کاڵاوخزمەتگوزاریی نەکردوە، بەڵکو ڕووی لەسەرچاوەکانی وەک ئاووکارەبایش کردوە و ئەم زۆربەکارهێنان ودەسپێوە نەگرتنەش لەزۆر شوێن قەیرانی دروست کردوە. بەڵام هۆکارەکانی ئەم خراپ بەکارهێنانە جیا لەوهۆکارانەی کەلە سەرەتاوە بۆ بەکارهێنان باسکرا دەتوانێت چی بێت؟
هۆکارێکی سەرەکی بۆ سەرهەڵدانی ئەم جۆرە کەلتوورە پەیوەندی بە دەسەڵاتی فەرمانڕەوا بەسەر ئەوکۆمەڵگاوە هەیە، چ ئەو دەسەڵاتە خۆی بیکات یان هۆکارێک بێت بۆ کردن.  ئەگەر دەسەڵاتەکە دیکتاتۆری بێت ومافی ژیانێکی شایستە لە خەڵک وەربگرێت وخۆی بەخاوەنی سامان وسەرچاوەکانی وڵات بزانێت وخەڵکەکە وەک کرێچی سەیر بکات ئەوا رەنگە خەڵکیش  دەست پێوەنەگرتن وزۆربەکارهێنانی سەرچاوەکان وەک دژە کردەوەیەک یان سەرپێچییەکی ئازایانە دابنێن. یان رەنگە گەندەڵی پێکهاتە وپێکهێنەرانی دەسەڵاتیان داڕزاندبێ و سیستەمەکە بۆخۆی هۆکاری سەرەکی خراپ بەکارهێنان وبەفیڕۆدانی سەرچاوەکان بێت.

بۆنموونە بەرپرسی تۆڕی کارەبای پاریزگای سنە دەڵێت لەو کارەبای کەبەرهەم دێت%25  دەگاتە دەستی خەڵک و  %75 دەگۆڕێت بۆ وزەی دیکە کە سوودی لێ نابینن.  یان ئەگەر دەسەڵاتێک توانای دابینکردنی ئاوی خواردنەوەی خاوێن وسووتەمەنی نەبێت ولەبەرامبەردا نرخی خزمەتگوزارییەکانیش بەرزبکاتەوە، ئەگەری زۆرە خەڵک هەڵبژاردنەکانی وڵات وەک دەرفەتێک بۆ لێدانی بیری ئاو سەیربکەن وهیتەر لە تانکی ئاوی سەربانەکان دابنێن ولەپشت پێوەرەکانیشەوە بەحەزی خۆیان کارەباو ئاو بەکاربێنن. هەندێ راپۆرت باس لەوە ئەکات کە لەباشووری کوردستان ٤٠% (لە سەدا چل) کارەبا  بێ پێوەر یان لەپشتی پیوەری کارەباوە بەکاردەهێنرێت. رەنگە کۆتا قسە ئەوە بێت چی بکرێت؟

 دەبێت تاک وکۆمەڵ لەوە تێبگەن کە دەسپێوەگرتن کەڵک لێوەرگرتنی بەجێ و لەکیس نەدانی سامان وداهاتە

دروستکردنی کەلتوور:
 هەروەک پێشتر باسکرا دروست بەکارهێنان کەلتووری تایبەت بەخۆی دەوێت ویەکیک لە ئامانجەکانی دروست بەکارهێنانیش پێشگیرییە لەبەفیڕۆچوونی سەرچاوەکانی وڵات وچاککردنی کەلتووری بەکارهێنانی نادرودست وزیاد لەپێویست وەک دیاردەیەکی خراپ ودژی گەشەکردن. ئەم کەلتوورەش دەکرێت لەم دوو رێگەوە  دروست ببێت. یەکەم، خەڵک لەریگەی ئەزموونەوە بۆخۆی فێری ببێت.
بۆنموونە ئەوکەسانەی کەلە شارەبچووکەکانەوە دێنە شارەگەورەکان هەرلەسەرەتاوە زۆر شت نازانن بەڵام بەرەبەرە لەشارەکەو یاساکانی فێردەبن. دووەم، لەرێگەی فێرکردنەوە. بۆنموونە خێزانەکان، قوتابخانە، میدیا، دەسەڵات و دامەزراوەکانی تر دەتوانن لەم بارەوە ڕۆڵیان هەبێت.چوونکە یەکێک لەرێگەکانی دروست بەکارهێنان ئەوەیە کە ئەم رەفتارە لەکۆمەڵگادا وەک کەلتوورێکی گشتی لێبێت.
لەڕاستیدا یەکەم هەنگاو بۆ چاککردنی شێوەوچۆنیەتی بەکارهێنان ئەوەیەکە ئەو چێژولەزەتەی کە بەکارهێنان وزیاد بەکارهێنان ئەیبەخشێت بەکۆمەڵگا، گۆڕانكاریی بەسەردا بێت. هەروەها لەڕیگای دروستبوونی کەلتوورەوە، تاک وکۆمەڵ لەوە تێبگەن کە دەسپێوەگرتن بەمانای دروست بەکارهێنان، کەلک لێوەرگرتنی بەجێ و لەکیس نەدانی سامان وداهاتە.