11:01 - 10/03/2020
كاریگەرییەكانی كەلتوور لە سەر زمان و بە پێچەوانەوە
زانایان ئەوەیان بۆ یەكلایی بووەتەوە كە کۆمەڵێک خەڵک جالەکۆمەڵگایەکدا
بن یان سەربە قەوم ونەتەوەیەک، ئەگەر کەلتوورێکی هاوبەشیان هەبێت، بەزمانێکی
هاوبەش قسەدەکەن. ئەمە ئەو راستییە نیشان دەدات کە زمان و کەلتوور پەیوەندیی زۆریان
هەیە.
لەمێژە پەیوەندی نێوان زمان وکەلتوور بووەتە جێگای
تێڕامان ومشتومڕی زمانناسان، کۆمەڵناسان، مرۆڤناس وفەیلەسۆفەکان. بەڵام هێشتا
ئەوپرسیارانەی کە لەبارەی پەیوەندی زمان وکەلتوورەوە هەیە کۆتایی پێنەهاتووە،کە
ئایا زمان کەلتوور دیاری دەکات یان کەلتوور زمان دەسنیشان دەکات؟ ئایا یەکیان
لەهەناوی ئەویتردایە؟ لەیەکتر سەرچاوە دەگرن؟ یان دووشتی لێک جیان؟ئایا دووڕووی دراوێکن؟ ئەی کاریگەرییان لەسەر یەکتر
چۆنە؟و....
لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت پاش باسکردن لەزمان
وکەلتوور،لەژێر رووناکی بۆچوونە جیاوازەکاندا هەم باس لەپەیوەندی نێوان ئەم
چەمکانە بکرێ وهەم وەڵامی پرسیارەکان روون بێتەوە.
زمان:
مێژووی پەیدابوونی زمان لە ژیانی مرۆڤدا بە وردی
دەسنیشان ناکرێ، بەڵام زمانناسان لەنێوان پێنج سەد هەزار بۆ یەک ملیۆن ساڵ
بەرلەئێستا دەیخەمڵێنن. ئەوان باوەڕیان وایە ئەو دەورو نەقشەی کە زمان لە ماوەی دە
هەزارساڵی رابردوودا گێڕاویەتی زۆر زیاترە لەو نەقشەی کەلە تەواوی ماوەی ژیانی
دوورودرێژی مرۆڤدا هەیبووە. رەنگە زمان لەسەر بنەمای سوودو قازانجیبەرامبەرو پەیوەندی
دروست بووبێت، بەهەرحاڵ کۆمەڵگا زمانی سەپاند بەسەرتاکداو بەیەکێک
لەنیشانەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی دادەنرێت.
زمان لەکۆمەڵێک هێماو رێسای زارەکی ونووسینەکی پێکهاتووە
کە تێکەڵی وکۆی ئەمانە مانا بەرهەمدێنی وپەیوەندی نێوان تاکەکان دادەمەزرێنێت. یان
روونتر بێژین، زمان لەسێ بەشی دەنگ و وشەو رێزمان دروست دەبێت. لەروانگەی
زمانناسانەوە ئەو شتەی کە زمانێک لەزمانێکی تر جیا دەکاتەوە، پێکهاتەی رێزمان
ودەنگە، نەک وشەکان. بەڵام هەر ئەم دەنگ وریزمانە نابێتە پێوەرێک بۆ دیاریکردنی
پیشکەوتن یان دواکەوتنی گەل ونەتەوەیەک، بەڵکو ئەوە وشەکانی زمانە کە ئاستی
کەلتوورو شارستانیەتی کۆمەڵگاکان دیاری دەکات.وشەکانی زمان ریزبەندێکی دوورودریژە
لەو ناوانەی کەخەلکی هەرکۆمەڵگایەک بۆ کەرەستەو کەلوپەل ورووداو ودیاردەکانی
دەوروبەریان و بیرکردنەوەو ئەزموونی خۆیان و... بەکاری دەهێنن. ئەگەر وشە یان
وشەگەلێک کە ئاماژەن بۆ دیاردەیەکی کەلتووری تایبەت، لەزمانێکدا هەبێت؛
بەومانایەیە کە ئەو دیاردەیە لەکەلتووری ئەو کۆمەڵگایەدا هەیە. بۆنموونە خەڵکانێک
کەلە ناوچەشاخاوییەکان دەژین وشەی زۆر ودەوڵەمەندیان بۆ جۆرەکانی گژوگیا هەیەو
لەبەرامبەردا ئەوانەی کەلەشارەکان دەژین وشەی زۆرتریان بۆ خزمەتگوزارییەکان پێیە. یان
کاتێ ئیسکیمۆکان بیست ودوو وشەیان بۆ بەفر بارین هەیە، یانێ بیست ودوو جۆری جیاواز
لە بەفر لەکەلتووری ئەواندا هەیە. یان رەنگە مامۆستایان وشەی زیاتریان بۆ ''
قوتابی'' لابێت وەک لە خێزانەکان.
کەلتوور
کەلتوور چەمکێکی فرە رەهەندەو لەهەر گۆشەیەکەوە بۆی
بروانیت، ماناو تێگەیشتنێکی ترت دەستدەکەوێت. هەربۆیە بەچەمکێکی ئاڵۆز دادەنرێت کە
پیناسەی جۆراوجۆرو تەنانەت دژی یەکیشی بۆ کراوە. بەدڵنیاییەوە کۆمەڵناسان
وزمانناسان وەک یەک سەیری کەلتوورناکەن .
رەنگە پێناسەی ئێدواردتایلەر شتێکی گشتگیربێت کە پێیوایە:
کەلتوور پێکهاتەیەکی ئاڵۆزە لە زانستەکان، باوەڕەکان، یاساکان، هونەرەکان، ئەخلاق
وعادەتەکان وهەموو ئەو شتانەی کە تاک وەک ئەندامێکی کۆمەڵگا لە کۆمەڵگاکەی خۆیدا
فێری دەبێت. کەوابوو کارو کاردانەوەکانی تاک وکۆمەڵ، باوەڕ، بەها، ئەدەب،
هونەر،نەریت، سیاسەت و...هتد کۆمەڵێک لەو بەهاوبایەخانەن کە کەلتووری کۆمەڵگا
پێکدێنن. بەڵام بۆ ئەم بابەتە باشتر وایە لە پێناسەی گودێناف بۆ کەلتوورکەڵک
وەرگرین کە دەڵێت: '' کەلتوورزانستێکە لە کۆمەڵگادا فێری دەبین''. واتە
مەعریفەیەکە بۆ ژیان کە هەموو تاکێک دەبێ هەیبێت یان باوەڕی پێبێت بۆ ئەوەی
رەفتارو هەڵسوکەوتەکانی گونجاو و جێگای پەسەندی ئەندامانی کۆمەڵگا بێت. ئەم زانست
ومەعریفەیە لێرەدا هەم بەمانای زانستی ''چیە'' یەو هەم بەمانای زانستی '' چۆنی''
یە. زانستی چیەکەی وەک زانستی بیرکاری، مێژوو، تەندروستی و....و زانستی چۆنیش
کارامەییەکانە، وەک چۆنیەتی کەڵک وەرگرتن لەبیرکاری، خۆپاراستن لەنەخۆشی، مەلەکردن
و... ئەم زانست ومەعریفەیەش لەرێگای زمانەوە فێری دەبین ولەرێگای پەیوەندی
وزمانیشەوە لەنەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازرێتەوە. کە دەوترێت کەلتوور زانستێکە
لەرێگای کۆمەڵگاوە بەدەست دێت، یانێ کەلتوور بەشێکە لە یادگە، بەڵام ئەو بەشەیە
لەیادگە کەلە رێگای کۆمەڵایەتییەوە بەدەست هاتووە؛ روونە لەم رێگایەشدا زمان
هۆکاری سەرەکییە یان وەک هاروف دەڵێت زمان گەنجینەی کەلتوورە.
زمان وکەلتوور
پەیوەندی روون وئاشکرای نێوان کەلتوورو زمان هەرچەند
سادەیە، بەڵام بەرێگە چارەیەکی سادە روون نابێتەوە. دەکرێ هەموو هەوڵ وبیرۆکەکان
لەم بارەوە بەسەر دوو کۆمەڵدا دابەش بکرێت. بەشێک پێی وایە پەیوەندی لەنێوان زمان
وکەلتووردا نیەو بەشی دیکەش کە زۆربەی بیرمەندان لەخۆدەگرێت باوەڕی بە پەیوەندی
نێوان کەلتوورو زمان هەیە. هەندێ لەتوێژەرانی وەک دێسوسور لەسەر ئەو بڕوایەن کە
زمان وکەلتوور لەرووی ناوەرۆک وئەنجامی کاروکردەیانەوە دوو دیاردەی لێک جیاوازن. ئەوان
کەلتوور بەدەسکەوتێکی مرۆڤایەتی دەزانن بەڵام زمان نا، و لەم بەراوردکاریەدا
روانگەی خۆیان بەم بەڵگە ژیرانەیە پاساو دەدەن کە: زمان سیستەمێکی نەمرە کە تەنیا
بەهۆی یاساورێسای تایبەت بەخۆیەوە ئاراستە دەکرێت. یاساگەلێکە سەربەخۆیە لە
هەلومەرجی کەلتووری وکۆمەڵایەتی و زمان لەودا خاوەنی ئەنجامی کاروکردەی تایبەت بە
خۆیە.
بەڵام رێبازی دووەم بیرمەندانێکی زیاتری لەخۆ
کۆکردوەتەوەو باوەڕ وایە کە لەنێوان زمان وکولتووردا پەیوەندییەکی دوولایەنەو
بەرامبەر هەیە، بەڵام لەو پەیوەندییەدا دەوری کامیان سەرەکی و زیاترە بۆچوونەکان
جیاوازن.
ساپێرو ورف، بیرمەندانی ئەمریکی کە باوەڕیان بەپەیوەندی نێوان
زمان وکەلتوور هەیە، لەوبروایەدان کە لەپەیوەندی نێوان زمان
وکەلتووردا دەوری زمان چارەنووس سازترە. لەروانگەی ئەم بیرمەندانەوە زمان وکەلتوور
وەک دوو زیندەوەر لە هاوگوزەرانیدان ولەو ژیانەدا ئەوە زمانەکەلە کەلتووردا گەشە دەکاو
کەلتوور دەخاتەڕوو.
مازلۆ باوەڕی وایە کە زمان وکەلتوورهەم کاریگەرییان
لەسەر یەکترهەیەوهەم تایبەتمەندی وسیفاتی هاوبەشیان هەیە. ئەو پێی وایە کەلتووریش
وەک زمان شێوەیەکە لە ئاگایی و فامی مرۆڤ کە رەنگدانەوەی تێگەیشتنی ئەوە لەجیهان.
هەروەها پێی وایە کە بابەتی توێژینەوە لە هەردووی ئەم چەمکانەدا تاک وکۆمەڵ
و،کەسایەتی وکۆمەڵگایەو، زمان وکەلتوور لەرەوتی دامەزراندنی پەیوەندی، دروست بوونی
مرۆڤی کۆمەڵایەتی ودروست بوونی تواناییەکانی زماندا پێکەوە هاوکاری وپەیوەندی
دوولایەنەیان هەیە.
لەبەرامبەردا بیرمەندانی تر هەن کە دەوری کەلتوور بە گرنگتر
دەزانن. بۆنموونە، نۆبڵ و دەیڤێدسۆن باوەڕیان وایە کە زمان داهێنانی کەلتوورە،
چوون ئەوان زمان بە بەرهەمی دۆزینەوەی رەفتار دەزانن. هەروەها هاڵیدەی-ش پێی وایە
زمان وپیکهاتەکەی رەنگدانەوەی ئەو وێژەو پەیڤە راستەقینانەن کە ئەنجامی کردەو ئەزموونن.
ریساگێر-یش پێی وایە کە زمان کەلتوورەو کەلتووریش زمانەو
ئەم دوو دیاردەیە وەک دوو ڕووی دراوێک لێک جیانابنەوەو هێماو نیشانەی یەکترن.
تێکەڵی زمان وکەلتوور
خاڵێکی گرنگ کە رەنگە دروستربێت ئەوەیە کە زمان وکەلتوور
یەکیەتییەکی لۆژیکی و پەیوەندییەکی دوولایەنەیان هەیەو هاوکات بوون وهەبوونیان
بەندو بەستراوە بە پێکهێنەری سەربەخۆوە. زمان بەشێکی دانەبڕاوە لەکەلتوورو
کولتووریش لە زماندا دەردەکەوێ وهەیە. ئەم دیاردانە لێک جیانابنە، چوونکە هەموو
زمانێک بەرهەمی تانوپۆی کەلتوورێکی تایبەتەو لەهەناوی کەلتوورێکدا دروست دەبێت
وهەموو کەلتوورێکیش لە چەق وناوەندی خۆیدا زمانێکی سروشتی لەخۆ دەگرێت. میناسۆڤا دەڵێت:
زمان ئاوێنەی کەلتوورەو لەم ئاوێنەدا، نەتەنیا دونیای راستەقینە بەڵکو وشیاری
کۆمەڵایەتی خەڵک، چۆنیەتی بیرکردنەوە، سیمای ژیان، رەمزی نیشتیمانی، داب ونەریت،
بەهاو بنەماکانی ئەخلاق و تێگەیشتن لەجیهان و... دیارە. بەڕای شترۆس-یش؛ زمان
هاوکات کە بەرهەمی کەلتوورە، پێکهێنەرێکی گرنگی کەلتوورەو مەرجی بوون وهەبوونی
کەلتووریشە. هەربۆیە کەلتوور لە دووتۆ وکێلانی زماندا زیندووەوگەشە دەکات. لەدونیای
ئەمڕۆدا قورسایی کەلتووری زارەکی و زمان زیاتربووە و مرۆڤ بەهۆی زمانەوە
لەکەلتوورو چواردەوری خۆیدا زانیاری کۆدەکاتەوەو لەخۆڕا نیەکە ''هایدگەر'' زمان بە
'' ماڵی ژیان'' ناو دەباو دەڵێت کە ''مرۆڤ لە زماندا نیستەجێ بووە''. هەروەها
لەنێوان گەشەو ژیانەوەی زمان وکەلتووردا پەیوندی دوولایەنەو یەکگرتوویی تەواو
هەیە. هەربۆیە لەهەر کوێ زمان وەستابێت، گەشەی کەلتووریش وەستاوەو لەهەرکوێش
کەلتوورگەشەی کردبیت، یانێ هۆش وئەندیشەو یادگەو ماناو پەیوەندی گەشەیان کردبێت،
ئەوا زمانیش لەگەشە کردندا بووە.
لەپەراوێزی پەیوەندی زمان وکەلتووردا
ئاشکرایە کەلە ناو هەموو زیندەوەراندا تەنیا مرۆڤ خاوەنی
کەلتوورە. بە بۆچوونی شارەزایانیش ئەم کەلتوورە، وەک دیاردەیەکی جڤاکی، لە هەموو
کۆمەڵگاکاندا بۆ دوو بەشی ماددی ومەعنەوی دابەش دەکرێت. بەشی ماددی بەو کەرەستەو
کەلوپەلانەی دەوترێت کە خەڵک بەهۆیانەوە ژیان دەکاو بەشی مەعنەویش بەو بەهاو
باوەڕو روانگەیانەی دەوترێت کەتایبەتە بە تاک وکۆمەڵ. بۆنموونە موبایل
کەرەستەوکەلتوورێکی ماددییە، بەڵام چۆنیەتی بەکارهێنانی کەلتوورێکی مەعنەوییە.
دیاردە ماددییەکان بنەمای دیاردە مەعنەوییەکانن و گۆڕان لە پێکهاتەو چۆنیەتی
کارکردنی دیاردەماددییەکاندا درەنگ یان زوو پێکهاتەو کردەی دیاردە مەعنەوییەکان
تووشی گۆڕان دەکات. بەمانایەکی تر، هەر جۆرە گۆڕانێک، رەنگدانەوەی لە زمانی
کۆمەڵگادا دەبینرێ وبەمجۆرە وشەگەلێک لەدایک دەبن، دەمرن یان دەگۆڕێن. بەڵام
بەردەوام لەدایک بوونی وشەکان خێراتر لەمردنیان روو دەدات. کاتێ بەهۆی پەلاماری
سەربازی وداگیرکاری، یان بەهۆی سیاسی، ئابووری، مەزهەبی و....هتد، کەلتووری
کۆمەڵێک یان دەسەڵات و نەتەوەیەک
بەسەرکۆمەڵگاو نەتەوەیەکی تردا زاڵ دەبێت ودەسەپێت، ئاسەواری ئەم زاڵ بوون
وسەپاندنە لە زمانی لایەنی ژێردەستەو بەزیودا دەر دەکەوێ وهەرکاتێش هۆکارەکانی زاڵ
بوون کە پاڵپشتی پەلاماری کەلتووری بوون، لەناوچوو یان کزبوو، ئەوا ئەو ئاسەوارەی
کەبە جێی هێشتووە، خێراو بەپەلە لەناو ناچێت وئەگەر بە وریاییەوە ئیش بۆ
ریشەکێشکردنی نەکرێت، رەنگە بۆ دەیان ساڵ وبگرە بۆ هەمیشە بمێنێتەوە. بۆنموونە،
وشەگەلی ماشین وسەیارەو عەرەبانەو ئیزۆگام ورێکلام وبەلەدییەو بەدالەو..... زوو
هاتەناو زمانی کوردی بەڵام پاش چەند سەد ساڵ لەداگیرکاری تورکانی عوسمانی هێشتا وشەکانی
باشماخ وئاغجەلەروقەرەقۆل وقەرەتۆغان و... لەناو زمانی کوردیدا بەکار دەهێنرێن.
رەنگە ئەمانە بەپەلاماری زمانێک بۆ سەر زمانێکی تر دابنرێت، بەڵام شارەزایان
باوەریان وایە کە هیچ زمانێک ناکەوێتە بەر پەلاماری زمانیکی تر؛ بەڵکو کەلتووری
نەتەوە یان کۆمەڵگایەک دەکەویتە ژێرکاریگەری و دەست ودەسەڵاتی کەلتوورێکی دیکەو
ئاسەواری ئەم هێرش وپەلامارە کەلتوورییە، بەشیوەی کۆمەڵێک وشەی قەرزکراو لەلایەنی
دەرەکی، لەناو وشەکانی زمانی کۆمەڵگاو کەلتووری پەلاماردراودا دەردەکەوێت.کاتێ ئەم
شتە روو دەدات کۆمەڵگا لەسەرەتاوە وشەیەکی بۆ ناونانی ئەوتوخم وپێکهێنەرانە نیەو
ناچارە لەوشە قەرزکراوەکان کەڵک وەرگرێ وبەمجۆرە وشەی بێگانە دێتە ناو زمانی و
ئەمەش نیشانەی هێرشی کەلتوورییە.
سەرەڕای ئەمانەش، کاتێک دوو کۆمەڵگا بەهۆی بارودۆخی جۆگرافیایی،
سیاسی و ئابووری خۆیانەوە ناچاربە پەیوەندی بن، ئەوا بێ گومان هۆکاروپێکهێنەرەکانی
کەلتووری هەردوولا کاریگەری لەسەر یەکدادەنێن ورەخنە دەکەنە ناو یەکتر. بەڵام
رەنگە رادەی کاریگەری ورەخنەیان وەک یەک نەبێت، چوون پێکهێنەرەکانی کەلتووری ئەو
کۆمەڵگایەی کەلە رووی زانستی، سیاسی وئابوورییەوە بەهێزترو لەئاستێکی بەرزتردا بێت،
زیاتر رەخنەو کاریگەری دەکاتە سەرکۆمەڵگای بەرامبەر. بۆنموونە عەرەب وتورک وفارس
ناچارنین زمانی کوردی بزانن، بەڵام کوردەکان ناچارن زمانی ئەوان بزانن وخزمەتی
بکەن.!!
هەڵبەت هەموو کەلتوورێک گۆڕان رووی تێدەکات، چوون هەموو
کۆمەڵگایەک جیالەوەی بەپێی زیندووی خۆی لەناوخۆیدا بەردەوام لەحاڵی گۆڕاندایە،
بەهۆی پەیوەندی لەتەک کۆمەڵگاکانی تردا تووشی گۆڕان دەبێت. بەڵام لەسەردەمی
ئێستادا بەهۆی پەرەسەندنی پەیوەندییە ناوناوچەیی ونێودەوڵەتییەکان، بەهۆی گەشەی
راگەیەنەکان وتۆڕەکانی پەیوەندی، هۆکارەکانی گواستنەوە، جموجۆڵی زیاتری خەڵک،
دیاردەی کۆچ وگۆرینی شوێنی ژیان و...هتد کەلتوورەکان تیشکی زیاتریان بەردەکەوێت
وبە زەحمەت ئیتر کەلتوورێک پەیدا بێت کە رەخنەی تێنەکرابێت. لەخۆڕا نیە کە مارگرێت
مید مرۆڤناسی ئەمریکی کەلتووری دونیای داهاتوو بەکەلتوورێکی جیهانی دەبینێت
کەلەودا زانست وناسین وشێوازەکانی رەفتارو... بەرەو لێکچوون ویەکسانی دەڕۆن. بێ
گومان ئەگەر وابێت، زمان سەرەکیترین ئاوێنەی ئەم گۆڕانکاریانە دەبێت.
زمان وشوناسی کەلتووری
ئەهلی زمان، زمانی خۆیان فێر دەبن، چوونکە ئەو زمانە
ریگا بەوان دەدات کە تێکەڵی کۆمەڵ وکۆمەڵگای خۆیان بن. ئەم تێکەڵ بوونە شوناسی
کۆمەڵایەتی بەوان دەبەخشێت. پەنابەرانی هاوزمان لەو وڵاتانەیدا کە پەنایان بۆی
بردووە، بەزۆری لەدەوری یەک کۆ دەبنەوە، لەبەرئەوەی زمانی هاوبەشیان شوناسی
کۆمەڵایەتییان پێدەبەخشێ ولەیەکتر تێدەگەن. ئەم خاڵە هاوبەشە، یاسایەکی نەنووسراوە
کەهەموو ئەندامانی کۆمەڵگا دەیزانن وبەو پێیە رەفتار دەکەن.
هەرلەبەرپەیوەندی نێوان ئەم دوو چەمکەیە کە
زۆرجارهەنگاوی تایبەت بۆ بەرگری یان بەرتەسک کردنەوەی زمانێکی تردەگیرێتەبەر،
بۆنموونە لەئێراندا سنووری فێرکردنی زمانی ئینگلیزییان بەرتەسک کردوەتەوەو رێگابە
خوێندن وفێربوونی زمانی دایکی بەنەتەوەکانی جیالە فارسەکان نادرێت، لە تورکیا
زمانی بەملیۆن کورد رێگە پێنەدراوەو راگەیەنەکانی وەک رادیۆو تی ڤی ناتوانن لەبەرنامەکانیاندا
ناوی جیا لەتورکی بەکار بێنن. (ئەڵبەت ئەم رەفتارەی تورکیاوئێران تەنیا لەبەر ئەم
هۆکارە نیە) . وڵاتی فەرەنساش ریزبەندێکی سێسەد چوارسەد وشەیی دیاری کردوە کە
نابێت لە قوتابخانەو دامودەزگاو کۆمپانیاکانا بەکار بهێنرێت. ئەڵبەت پاراستنی زمانێک، بەقیمەتی لەناوبردنی زمانێکی تروکەلتووری نەتەوەیەکی ترکارێکی نارەوایە،
وەک ئەوەی کەلە تورکیاو ئێراندا دەکرێت.
لەکۆتاییدا، بێ گومان زمانی هەر نەتەوەیەک بەتایبەت
لەشێوەی نووسراودا، کەرەستەیەکی بەهێزە بۆ پاراستنی شوناس وکەلتووری ئەو نەتەوەیە؛
هەربۆیە، یەکێک لەئەرکە زانستی و گرنگەکانی دەوڵەتانی بەرپرس، پاراستن وپارێزگاری
کردنە لەزمانی خەڵکی ئەوکۆمەڵگایە لەرێگای دامەزراوەی شایستەو تایبەتەوە، کە
هیوادارم حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەم بارەوە کارێکی مێژوویی بکات.