سەرهەڵدانی رەوتی ڕۆشنبیریی ئێران - بەشی یەکەم‌

ئیسماعیل مەحمودی

«گوتارناسی یەکەم بەرەی ڕۆشنبیریی ئێران»

پوختەی توێژێنەوە:
وڵاتی ئێران جیا لەوەی ئەکتەرێکی گرنگ و خاوەن رۆڵ لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستە، خاوەن کەماییەتی کورد و هەروەها هاوسنوری هەرێمی کوردستانە و لە رووی مێژووییشەوە  بەشێکی زۆری مێژووی کورد، گرێدراوی مێژووی ئەم وڵاتەییە و گرنگ تر لە هەمووی فەزای ڕۆشنبیری ئێران ئەم  چەند دەیەی دواییەدا کاریگەری بەرچاوی لە رەوتی ڕۆشنبیری و هەروەها فەزای فیکری هەرێمی کوردستاندا بووە و لەم رووەوە روونکردنەوەوە  و پەردەهەڵدانەوە لە مێژووی کورد، پێویستی بە شارەزایی و خوێندنەوەی مێژووی سیاسی و ئەندێشەی ئێران و بە تایبەت شارەزایی لە رەوتی مێژووی ئەندێشەی ئێراندا هەیە.

 

ئەم توێژێنەوە دەیەوێت جیا لەوە ئاماژە بداتە رەوتی مێژووی ڕۆشنبیریی ئێران، دەیەوێت گوتاری یەکەم بەرەی ڕۆشنبیریی ئێران بخاتە بەرباس و روونکردنەوە بەو ئامانجەی ئەم  توێژێنەوە ببێتە سەرەتای ئاشنایی و شارەزایی لە رەوتی ڕۆشنبیریی ئێران و هەروەها سەرەتایەک  بۆ خوێندنەوەی زانستی مێژوویی ئەندێشەی ئەم وڵاتە.

ئەم توێژێنەوەیە پێوایە سەرەتای ئاشنایی و پێوەندی ئێران لە گەڵ ڕۆژئاوای مودێرن لە رێگەی سەفەرنامەنووسانی ئێرانییەوە دەستی پێکرد و سەرەتای پێوەندی  لە گەڵ رۆژئاوای مۆدیرن ئەنجامی سەرهەڵدانی چینی مونەوەرولفێکر و  هەروەها یەکەم گوتاری ڕۆشنبیری و تازەگەری لە ئێراندابوو.

 هەوڵ بۆ لاساییکردنەوەی رووکەشانە، بەرجەستەکردنی چەمکی پێشکەوتن و سەرسوورمان لە ئاست مودێڕنیتەی رۆژئاوایی و هەوڵ بۆ بە رۆژئاوایی کردنی ئێران، گوتاری یەکەم بەرەی ڕۆشنبیری ئەم وڵاتە بوو.

وشە سەرەکییەکان:
ڕۆشنبیری، گوتار، ڕۆشنبیری، سەفەرنامەنووسان و ئێران

پێشەکی:
له سەردەمی پاشاییەتی بنەماڵەی قاجار[1](١٩٢٥ - ١٧٩٧) ئێران ڕووبه­رووی رۆژئاوای مودێرن دەبێتەوە و بە واتایەک له گەڵ شارستانییە­ت و كەلتوورێكدا رووبەڕوو دەبێتەوە كه ویستی ناسینی جیهان و زاڵبوون به­ سه­ر جیهاندا، دوو تایبەتمەندی  سەرە­كیی ئەم فەرهەنگەیە (بهنام،1386:٣)

زەروورەتی لاساییکردنەوە و بە جیدی وەرگرتنی رۆژئاوا له ئێراندا، پاش شكست­هێنانی ئێران لە بەرامبەر ڕووسەکان و سەپاندنی دوو پەیماننامەی گوڵستان (1813)و توركەمانچای (1828)دەستی پێكرد ، ئێرانییەکان پاش ئەم دوو شەڕە و ناچاربوونیان بەڕادەستکردنی بەشێک لە خاکی باکووری وڵات بە ڕووسیا، هەستیان بە ئامادەبوونی هێزێکی نوێ و  گۆڕانکارییەک  تەواو نوێ لەجیهاندا کرد و  بە واتایەک کەوتنە هەڵوێستگرتن لە بەرامبەر رۆژئاوای مودێڕن و ئەمە لەبنەرەتدا په­رچه­كردارێک له هەمبه­ر هێرش و بۆچونی داگیرکه­رانەی رۆژئاوای مودێرن بوو (وحدت،1385 :18)
 هەرلێرەوە چیرۆکی رۆژئاوادژی و رۆژئاواخوازی و یا بە واتایەکی­تر پەرچەکرداری دژبەیەک لە ئاست رۆژئاوادا دەستپیدەکات و چۆناییەتی پێوەندی و ڕووبه­ڕووبوونه­وه­ له گەڵ رۆژئاوای مودێڕن، دەبێتە نیگەرانی  سەرەکی بەرپرسان، سیاسەتمەداران و بێرمەندانی ئێرانی و بە واتایەکی تر ئەم پرسە دەکەوێتە ئەولەویەتی بەرنامەی رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی ئەم وڵاتە.

یەک لە ئەنجامە دیار و زەقەکانی ڕووبەڕووبونەوەی ئێرانی سەردەمی قاجار  لە گەڵ شارستانییە­ت و كەلتووری نوێی رۆژئاوا کە به مودێڕنیته ناسراوە، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە کۆمەڵگەی ئێراندا بوو کە بە مونەوەرولفیکر یان ڕۆشنبیر ناسراوە، کەواتە سەرهەڵدانی چینی نوێی ڕۆشنبیران لە ئێراندا، بەرهەمی ئاشنابوون و پێوەندی و ڕووبەڕووبوونەوە« لە گەڵ رۆژئاوا»دایە (آبراهامیان،1377 :79 ) لێرەوە دەکرێت بانگەشەی ئەوە بکریت یەکێ لە ئەنجامەکانی پێوەندی ئێران لە گەڵ رۆژئاوادا، سەرهەڵدانی چینی «منورالفکر یا ڕۆشنبیر» بووە.

یەکەم بەرەی« ڕۆشنبیر»انی ئێران، بەرهەمی سەفەر بۆ رۆژئاوا بە تایبەت بۆ ئینگلیز و هەروەها هاوڕییەتی لە گەڵ ئینگلیزییەکانی هێندستان بوو، ئەم چینە لە رێگەی نووسینی گەشتنامە­­کانەوە، بۆ یەکمجار باسیان لە جیهان و کلتوورێکی تەواو نوێ و جیاواز کرد کە وەک  نموونە و سەرچەشنی پێشکەوتن پێناسە دەکرا و کۆمەڵگەی ئێرانی بۆ یەکمجار لە رێگەی ئەم گەشتنامانەوە  لە گەڵ دیاردە و چەمکی نوێی رۆژئاوایی وەک ئازادی، حکوومەتی یاسا، پەرلەمان، زانکۆ و بەنک و...ئاشنا بوون.

 «حیران نامەی»ی مونشی ئیعتیسامەدین(1765)، «گەشتنامەی مێژووی نوێ» مونشی ئیسماعیل (1772) « توحفەتولعالەم»ی شوشتەری (1801)، «گەشتی تالبی بۆ هەرێمی فەرەنگ»ی میرزا  ئەبۆ تالبی ئەسفەهانی(1803) « حیران نامەی»ی­ میرزا ئەبۆلحەسەن خانی ئێلچی (1809) «داستانی جیهان نوێ»ی ئەحەمەدی بێهبەهانی(1814) «هۆکاری گەشتی» میرزا ئەحمەدی هادی عەلوی شیرازی(1813) «تاک نامەی» داوودخانی ئەرمەنی(1814) «گەشتنامەی هەریمی ئازادی» میرزا سالەحی شیرازی(1819)«گەشتنامەی خەسرو میرزا بۆ پێترزبۆرگ»(1824) «گەشتنامەی رەزا قولی میرزا بۆ ئینگلیز» (1836)« گەشتنامەی» ئاجودان باشی(1837)،گەشتنامەی سێفولمۆلک(1859)«سەرچاوەی روداوەکان» ی ئەمین دەولە(1858) و «گەشتنامەی حاجی سەیاح بۆ فەرەنگ(1859) لە رێزی گرنگترین و کاریگەرترین گەشتنامەکانی ئەم سەردەمەن کە نووسەرانیان وەک یەکەم بەرەی ڕۆشنبیری ئێران پێناسەدەکرین.

 لە ئەدەبیاتی ڕۆشنبیری و سیاسی ئێراندا سەبارەت بە چەمکی ڕۆشنبیر و ئەرکی ڕۆشنبیری لە زۆر لایەنەوە و بە تایبەت لە لایەن بێرمەندان و رۆشنبێرانی رۆژئاوایی و ئێرانییەوە باس و پێناسە و لێکۆلینەوە تا رادەیەک بەربڵاوکراوە و دووبارەنووسێنەوەی ئەم باس و پێناسانە پێدەچیت جیا لە ئاڵۆزکردنی باسەکە، کەڵکی ئەوتۆی نابێت، بۆیە لێرەدا تەنیا پێناسەیەک دەخەێنە ڕوو کە  لە مەبەستی ئەم نووسینە نزیکە.

لێرەدا واتە لەم نووسینەدا، مەبەست لە مونەوەرولفیکر یان ڕۆشنبیر واتە ئەو کەس یان ئەو کەسانەی کە ڕێبەراییەتی فەرهەنگی کۆمەڵگە لە ئەستۆ دەگرن و هەروەها باس لە ڕەخنە و فەرهەنگی ڕەخنەگرانە دەکەن و ئەو فەرهەنگە  لە پێناو گۆڕانکاری و چاکسازی، ئاراستە و پەرەی پێ ئەدەن (بروجردی، ١٣٧٧:٤١ )

١) یەکەم بەرەی ڕۆشنبیرانی ئێران:
٢-١)گەشتنامە نووسانی ئێرانی وەک یەکەم بەرەی ڕۆشنبیری:
سەیید عەبدول لەتیفی شوشتەری، میرزا  ئەبوو تالبی ئەسفەهانی، ئەبۆلحەسەن خانی ئیلچی و میرزا ساڵحی شیرازی لە بەناوبانگ­ترین و کاریگەرترین گەشتنامە نووسانی بەرەی یەکەمی ڕۆشنبیرانی ئێرانین کە لێرەدا، ئاماژە بە گرنگترین ڕاوبۆچوونەکانیان دەکرێت.
٢-١ -١) سەیید عەبدول لەتیفی شوشتەری: (١٨٠٥ – ١٧٥٩)

عەبدول لەتیفی شوشتەری لە شاری شوشتەری سەر بە پارێزگای خووزستانی ئێران لە دایک بوو. پاش فێربوونی وانە سەرەتاییەکانی زانستی ئەستێرەناسی بە شێوازی سونەتی لە شارەکانی ئێران و عێراق، بە مەبەستی تەواوکردنی ئەم زانستە و هەروەها کاروباری بازەرگانی ڕوو دەکاتە هیندستان .

هاودەمی لە گەڵ ئینگلیزییەکانی ‌هیند و هەروەها ئاشنا بوون لە گەڵ دیاردە مودێرن و مێژووی رۆژئاوا لە رێگەی ئینگلیزییەکانی ‌ دانیشتووی هیندستانەوە، هاندەری سەرەکی شوشتەری بوون بۆ ئەوەی بە دواچوون بۆ ناسینی ئەم کەلتوورە نوێیە بکات و هەروەها هەوڵ بۆ ئاشناکردنی ئێرانییەکان لە گەڵ ئەم کەلتوورە بدات. نووسینی «گەشتنامەی توحفەتولعالەم» بە مەبەستی ئاگاکردنەوە و ئاشنا کردنی ئێرانییەکان لە گەڵ مودێڕنیتە و دەسکەوتەکانی دونیای رۆژئاوا هەر لەم پێناوەدا بوو. شوشتەری پاش چەندین ساڵ خەرێکبوون بە نووسینی گەشتنامەی« توحفەتول عالەم» یان «دیاری جیهان ، لە هیندستان کۆچی دوایی کرد.(اقا احمد کرمانشاهی ،١٣٧٢ :٢٣٧ )

شوشتەری لە رێزی ئەو گەشتنامەنووسانەیە کە قەت گەشتی بۆ رۆژئاوا نەکردوە و گەشتنامەکەی هەروەها کە ئاماژەی پێدرا، بەرهەمی هاودەمی و هاونیشینی لە گەڵ رۆژئاواییەکانی هیند و بە تایبەت ئینگلیزییەکانی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە بوو . سەرەڕای ئەوەی سەفەری  رۆژئاوای نەکردوە بەڵام یەکەم کەس بوو لە ئێراندا، زانیاریی وردی سەبارەت بە هەندێ لە ڕووداوکانی رۆژئاوا و  هەروەها دیاردە مودێرنەکان، خستە بەر دەست ئێرانییەکان و ئەوانی لە گەڵ مودێڕنیتە و فەرهەنگی مودێڕنیتە ئاشنا کرد.

شوشتەری نزیکی (٢١٨) ساڵ لەمەو پێش و ئەو کاتەی کە لە وڵاتانی رۆژهەڵاتدا باسێک لە تازەگەری و داهێنان و چاکسازی نەبوو و دەسەڵاتداران وەک ئاژەڵ سەیری  خەڵکیان دەکرد و خەڵکیان بە«ڕەعییەت» ناودەبرد و هەواڵێک لە مافی ئینسان نەبوو و دیاردە و چەمکی وەک زانکۆ، دەوڵەت، ئەنجومەنی وەزیران، پارک، بەنک، بیمە،رۆژنامە،هەڵبژاردن،دەنگدان و هەزاران دیاردە و چەمکی دیکە بۆ خەڵک و تەنانەت بۆ دەسەڵاتدارانی رۆژهەڵات، نامۆ و سەرسووڕهێنەر بوون، شوشتەری  بۆ یەکەمجار باسی لەم دیاردانە کرد و کۆمەڵێ زانیاری وردی سەبارەت بە هەندێ لە روداوەکانی رۆژئاوا، وەک دۆزێنەوەی ئەمریکا، شوڕشی فەرانسە (طرقی،138٠ :٢٠٨) و هەندێ چەمک و دیاردەی وەک دەستوور و پەرلەمان، سیستەمی مەشرووتییەت و یانەی عەدالەت (سیستەمی مۆدیرنی دادوەری) (طباطبایی،138٢ :٢٤٣) و هەروەها پارەی قاقەزی، بەنک و بیمە، ناساندنی شاری لەندەن و خزمەتگوزاری شارەوانی لەندەن لە بواری رێگەوبان، خوێندنگا، دروستکردنی شەقام،نەخۆشخانە،(شوشتەری،١٣٦٣:٢٩٤) رۆژنامە، ئەرکی رۆژنامەوانی، ئازادی رادەربرین، بایەخی ئازادی،  مانای یەکسانی،دەسەڵاتی یاسا (شوشتەری ،١٣٦٣ :٣١٥) هێناوە نێو ئەدەبیاتی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێران و تەنانەت خەڵک و ئێرانییەکانی لە گەڵ ئەم چەمک و دیاردانەدا ئاشنا کرد و گرنگتر لە هەمووشیان ، ئێرانییەکان بەرو فێربوونی و هاوردەکردنی ئەم چەمک و دیاردە نوێیانە هاندا.

لە ڕوانگەی شوشتەرییەوە ڕەوتی نوێی رۆژئاوا واتە مودێڕنیتە لە (٣٠٠ ) ساڵ لەمەوە پێش دەستی پێکردبوو و فەیلەسووفانی ئینگلیزیی دەسپێشخەر و دامەزرێنەری ئەم سامانە نوێیە واتە سامانی مودێڕنیتە بوون. ئەو هەروەها پێیوایە لە ڕەوتی ئەم سێ سەد ساڵەدا، لە رۆژئاوا ئەوندە تازەگەری وداهێنان و شتێ سەیر و سەمەرە کراوە کە تەنانەت ناکرێت بنووسرێتەوە تا بگاتە ئەوەی ئێمەی رۆژهەڵاتی خۆمان ئەم شتانە دروست بکەین و فێر بێن و لەمبارەوە دەنووسێت« [رۆژئاوا]ییەکان سێ سەت ساڵە بە باشی خەرێکی کاروباری دا‌هێنان و دروستکردن و ئەندێشەی بەرێوبەردنی دونیان، لەم دەرفەتە کورتەدا، ناکرێت ئەمانە هەمووی بنووسرێتەوە(شوشتەری،١٣٦٣ :٥٥٢ )

شوشتەری لە گەشتامەکەیدا باسی پەرلەمانی و ئەرکی پەرلەمانی، چۆنییەتی کاری دادگا، شێوازی بەرێوەبردنی شاری لەندەن و هەروەها روومەتی گشتی شاری لەندەن و پارکەکانی لەندەن و ئەنجومەنی راوێژکاری و دادوەری (شوشتەری،١٣٦٣ :٨٨-٢٧٧)و هەروەها روانگەی «نیوتون» سەبارەت بەخولانەوەی  زەوی و زوور شتی تر بە وردی باس دەکات و پێوایە ئێران دەبێت بە وردی ئاگاداری بارودۆخی رۆژئاوا بێت(شوشتەری،١٣٦٣ :٥-٢٦٢)

رەنگە بتوانین بڵێین، دوو شت لە گەشتنامەکەی شوشتەری زۆر گرنگە، یەکەم، باسی هۆکاری پێشکەوتنی رۆژئاوایە،  ئەو پێوایە، گۆڕانی پێوەندی نێوان کەلیسە و دەوڵەت و سەربەخۆبوونی دەزگا دەوڵەتییەکان لە دەزگا ئایینیەکان، هۆکاری سەرەکی پێشکەوتنی رۆژئاوا و سەرهەڵدانی (مودێڕنیتە) بووە (شوشتەری،١٣٦٣ :٣٩٢) بە واتایەکی­تر شوشتەری سەرەتای دەسپێکردنی شۆڕشی تازەگەری لە رۆژئاوادا، دەگرێنەتەوە  بۆ سەردەمی رزگاربوونی دەسەڵاتی دەوڵەت لە کەلیسە و لێرەوە بە ڕاشکاوانە بانگەشەی ئەوە دەکات، لە ئێراندا دەبێت لە سەروی هەموو شتێ،دەسەڵاتی ئایین لە دەسەڵاتی دەوڵەت جیابکرێتەوە.

جیا لەئاماژەدان بە هۆکاری سەرکەوتن و پێشکەوتنی رۆژئاوا، بەشێک لە گوزارەشتی  تەرخاندەکات بۆ باسکردن و پێناسەکردنی دیاردە و چەمکی مودێرن و هاندانی ئێرانییەکان بۆ وەرگرتن و فێربوونی ئەم دیاردە و چەمکانە، دیاردەی رۆژنامە و چەمکی ئازادی رادەربڕین لە ریزی ئەو دیاردە و چەمکانەیە کە جەختی زۆریان لە سەر دەکاتەوە. بو وێنە نزیکی دووسەت و شانزە ساڵ لە مەوە پێش، شوشتەری بە وردی باسی بایەخی رۆژنامە وچاپەمەنی دەکات و بە خوێنەری ئێرانی دەیناسینیت و دەڵێت: ئازادی ڕادەربڕین و  گەشەسەندنی چاپەمانی و راگەیاندەنی ئازاد، رۆڵی  سەرەکیان  لە دامەزرانی شارستانییەتی نوێ رۆژئاوا هەبووە و لەم بارەوە و سەبارەت بە پێناسە کردن و ناسێنی رۆژنامە و کاری رۆژنامە، دەنووسێت:« هەر هەفتە، هەواڵی وڵات لە کاغەزدا و  لە ٥٠٠ تا ٦٠٠ ژمارەدا  چاپ دەکەن و لە سەرانسەری وڵاتدا بڵاوی دەکەنەوە  تا سەرجەم هاووڵاتییان  لە بارودۆخی وڵات ئاگادار بن و لەم رۆژنامەیەدا ئەو  بەرپرسانەی کەوا  کاری خراپیان کردەوە، دەکەونەبەر ڕەخنە و گوشاری هاوڵاتییان» (شوشتەری،١٣٦٣ :٢٩٨)

بەگشتی شوشتەری لەوبڕوایەدایە، رۆژئاوا لەم ماوەیەدا ئەوەندە پێشکەوتووە کە مرۆڤ سەرسام دەبێت و ئەویش ئەوەندە سەرسام و حەیرانی پێشکەوتن و تازەگەریی رۆژئاوا بووە کە تەنیا فریای گێرانەوە و پێناسەکردن و ناساندن و هەوڵ بۆ لاساییکردنەوەی ئەم چەمک و دیاردانە دەکەوێت. بەم شێوەیە شوشتەری دەبێتە یەکەم کەس کە چیرۆکی پێشکەوتنی رۆژئاوا بۆ ئێرانییەکان دەگێرتەەوە و بۆ یەکەم جار ئەوان لە گەڵ چەمکی تازەگەری ئاشنا دەکات و هانیان ئەدات بیر لە رۆژئاوا و دیاردەکانی فەرهەنگی نوێی رۆژئاوا بکەنەوە و هەوڵی هێنان و لاساییکردنەوەی ئەو دیاردانە بدەن.

٢-١ -٢) میرزا  ئەبۆ تالبی ئەسفەهانی(١١٨٥ -١٧٥٣ )
بە بەهرەبردن لە ئازادییەکانی [رۆژئاوا] ئەوندە ئاسوودەم، وەک ئەوەی هەزار مەن بار لەسەر شانەم لابرابێت، ئەوەتا ئیستە گەیشتمە ئازادی و رزگاری(طالبی،١٣٨٣ :٢٣١)    
تالبی لە وڵاتی هیند لە دایک بوو. باوکی  لە ئەساسدا خەڵکی ئەسفەهان بوو کە لە سەردەمی نادرشای ئەفشاردا بە هۆی هەڵەیەک، لە مەترسی کوشتن بۆ هێند هەڵهاتبوو.   شارەزایی ئەو لە کاروباری دارایی و حساباتدا بووە هۆی دامەزرانی لە دەزگای ئێنگلیزییەکان، پاش مەرگی باوکی وەک سەرپەرشتی بنەماڵەکەی، لای ئینگلیزییەکان خەریکی کار دەبێت. بەڵام پاش ماوەیەک لە گەڵ چەند کەساییەتیەکی نێو کۆمپانیەکە  تووشی کێشە دەبێت و بە پێشنیاری هاورێ ئینگلیزێکانی بە بیانووی «وەرگرتنەوەی ماف لە گەورە بەرپەرسانی کۆمپانیا لە لەندەن» (طالبی،١٣٨٣ :١٢ -٧ )روو لەو شارە دەکات.

تالبی روانین و تێبینیەکانی خۆی لەم سەفەرەدا لە کتێبیکدا بەناوی «مەسیری تالبی» پوخت دەکاتەوە و ئاماژە بەوە دەکات، ئامانجی لە نووسینی ئەم گەشتنامەیە ئەوەیە موسەڵمانەکان شارەزای پیشکەوتنی رۆژئاوا و  دیاردە سەرسوڕهێنەرەکانی بکات« گەیشتمە ئەو باوەڕەی کەوا بەسەرهاتی ئەم گەشتە بنووسم و  دیاردە جوانەکانی ئەم وڵاتە باسکەم تا خەڵکی موسەڵمان بەو یاسا و ڕێسا و شتە سەرسورهێنەرانە بناسێنم کە تا ئێستا نەیاندێوە و پێیان نەزانیوە، بەڵکۆ ئەوانێش لەم هەموو دیاردە جوانانەی  و ئەوانەی کەوا لە گەڵ یاساکانی ئیسلامدا دژایەتیان نییە بەهرەمەند بن و چێژ وەربگرن». (طالبی،١٣٨٣ :١٢ -٧ )

لەم گەشتنامەیدا، تالبی ئاماژە دەدات بەم دەستەواژە و چەمکانە  وەک بەشێک لە دەسکەوت و دەرکەوتەکانی دونیای مودێرن پێناسەیان دەکات.«یوونیوەرسێتی:زانکو» (طالبی،١٣٨٣ :١١٥)«ئوسکۆڵ:خوێندنگا» (طالبی،١٣٨٣ :١٣٦) «بەنکهەوس:بەنک»(طالبی،١٣٨٣ :١٣٩) «نیۆزپەپەر:رۆژنامە» (طالبی،١٣٨٣ :١٩٥) «بنەمای سیاسی ئینگلێز»(طالبی،١٣٨٣ :٢٤١ )«کابینەی وەزیران، پەرلەمانی و دەستوور» (طالبی،١٣٨٣:٢٤٢ ) و ئامادەبوونی بوونی ژنان لە فەزای گشتی(public Sphere (و هەروەها ئازادی ژنان، و دەیەوێت لەم رێگەوە کۆمەڵگای ئێران و سەرجەم مۆسەڵمانەکان لە پێشکەوتنی رۆژئاوا  ئاگاداربکاتەوە.

رەنگە بتوانین بڵێین، لە کۆی ئەو پێشکەوتن و چەمک و دەستەواژانە، ئامادەبوونی ژنانی رۆژئاوایی لە فەزای گەشتی و رواڵەتی گشتی دیاردەکان ، تووشی سەرسوڕمانی دەکات و  دەبێتە هۆی ستایشی کەلتوری رۆژئاوا لە لایان تالبیەوە.

تالبی کاتێک دەگاتە لەندەن، بە بینینی ئەم هەموو شتە جوان و سەرسوڕهێنەرانە بە خۆی وەعد ئەدات کە  خەرێکی خوێندن  بێت لە پێناو پێشخستنی کۆمەڵگە دواکەوتووەکەی (طالبی،١٣٨٣ :١٠٧)،بەڵام پاش دیتنی ئامادەبوونی ئازادانەی و بێ  چارشێو و حێجابی ژنی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی، ئەوەندە سەرسام دەبێت ، بەڵینەکەی لە بیر دەکات و بە شێوەیەکی یەکجارەکی  خەرێکی ستایشی جوانی ژنانی رۆژئاوایی و چێژوەرگرتن لە هاودەمیان دەبێت (طالبی،١٣٨٣ :١٢٨.

 سەرسوڕمانی تالبی لە بەرامبەر ئەم دیاردە و دەرکەوتانە و  بەراوردکردنی رۆژئاوا لە گەڵ رۆژهەڵات و بە تایبەت ئێران کە تەنانەت دیتنی روومەتی ژنی بێ پەچە و ئامادەبوونی ژنی مۆسڵمان لە فەزای گەشتی لەو سەردەمەدا کارێکی زۆر قورس و دیار بوو و فرەتر وەک خەونێک دەهاتە پێش­چاو، بۆیە یەکەم رووبەرووبونەوە و هاونیشینی تالبی لە گەڵ ژنانی رۆژئاوا، دەبیتە هۆی ئەوەی دەنگ بەرز بکاتەوە و هاوار بکات:« خوایا ئەمەی دەیبینەم  خەونە یان بێداری» (طالبی،١٣٨٣ :١١٠).

هەروەها ئاماژەمان پێدا جیا لە راپۆڕتی ئامادەبوونی ژنان لە فەزای گشتی، تالبی باسی ئەو چەمک و دیاردانە دەکات کە مرۆڤی روژهەڵات بە دیتێن و بیستینیان  تووشی سەرسوڕمان دەبێت، دیاردە و چەمکی وەک «یاسای مافی ئازادی تاکی ئینگلیز (طالبی،١٣٨٣ :٢٣١)پێگەی پەرلەمان و ئەرکەکانی(طالبی،١٣٨٣ :٥٠-٢٤٠)«یوونیوەرسێتی» (طالبی،١٣٨٣:١١٥) «خوێندنگا» (طالبی،١٣٨٣:١٣٦) «بەنک (طالبی ،١٣٨٣ :١٣٩)   بۆ وینە لە باسی « یاسای مافی ئازادی تاکی ئینگلیز » دەنووسێت:« خەڵکی بەریتانیا قەت لەوە  ناترسن کە دەسەڵاتدار بە بێ تاوان لێان توڕە بێت یان تاڵانیان بکات...لێرە لە هەموو جێگەیەک ئازادی بەدێ  دەکەێت،»(طالبی،١٣٨٣ :٢٣١)

 بیستنی راپۆرت و هەواڵی لەم چەشنە بۆ خەڵکی ئێران لە نزیکی (٢٠٨) ساڵ لەمەوە پێش کە پاشا خۆی بە «قێبلەی عالەم دەزانێ» و وەک ئاژەڵ تەماشای هاوڵاتی دەکرد و شتێک  بە نێوی یاسا و دەستوو و ئازادی نەبوو، گرنگی ئەم هەواڵ و راپۆرتانە  بۆ ئاگاداربوونەوە لە بارودۆخی رۆژئاوا، سەفەر بۆ ئەوێ و لە دەرنجامدا دەستوو خوازی و... بۆ جەماوەر ئێران دردەخات.
لە بیر نەکرێت خەڵکی ئێران بە وانە وەرگرتن  لە راپۆڕتەکانی ڕۆشنبیرانی وەک شوشتەری و تالبی لە شۆڕشی مەشرووتییەت واتە نزیکەی سەد ساڵ پاش گەشتنامەی تالبی بوو کە  بە ڕاشکاوانە داوای دیاردە و چەمکی وەک پەرلەمانی،  دەستور،یەکسانی و ئازادی و تازەگەریان کردو و لە پێناویدا خوێنیان ڕەشت.

بە شێوەیەکی گشتی گەشتنامەی تالبی هەڵگری دوو خاڵی گرنگە، یەکەم  وشیارکردنی خەڵکی ئێران کە نوقمی نەزانین و بێ ئاگایی بوون(طباطبایی،138٢ :٢٥٦) و دووهەمیس، تالبی وەک شوشتەری لە ئاستی سەرسوڕمان و بینینی رووکەشانەی دیاردە و چەمکەکان  ماوەتەوە و توانای تێگەتشتنی سێحری بنەرەتی پێشکەوتنی رۆژئاوای نەبووە.

٢-١ -٣) ئەبۆلحەسەن خانی ئێلچی: (١٨٤٦ - ١٧٧٨)
ئاوەزی دەرکی ژیانی ئەو وڵاتە(ئینگلیز) گەیشتووەتە ئاستی خۆی و هەڵبەت کۆتاییشی نییە، بە ڕای من ئەگەر خەڵکی ئێران لاسایی ئینگلیزییەکان بکەنەوە ،هەموو کاروباریان دروست دەبێت(ایلچی،١٣٦٤ :٢٢١ )

میرزا ئەبۆلحەسەن خانی ئیلچی شیرازی، ناسراو بە ئیلچی خان لە بنەماڵەی بەناوبانگی حاجی ئیبراهیم خان، سەرۆکی دیوانی سەرۆکاییەتی ئاغا موحەمەد خانی قاجار، دامەزرێنەری پاشاییەتی قاجار(1925  - ١٧٩٤) ە. پێشینەی بنەماڵەی ئیلچی خان بووە هۆی ئەوەی کە هەر لە سەرەتای گەنجییەتیەوە بچێتە نێو دەسەڵاتی سیاسی قاجارەکانەوەوە . ئیلچی خان لە سەردەمی فەتح عەلی شاە و بۆ کاروباری سیاسی لە ساڵی (١٨٠٩) بەرەو لەندەن کەوتە رێ. بەرهەمی ئەم گەشتە سیاسیەی ئیلچی، نووسین و بڵاوکردنەوەی گەشتنامەی «حەیران نامە یان حەیرەتنامە»ییە. (حائری،١٣٧٨ :٢٨٠ )ئیلچی پاش جێبەجێکردنی ئەم ئەرکە وەک باڵویزی ئێران لە لەندەن دەسنیشان کرا و پاش چەند ساڵ واتە لە ساڵی (١٨٢٥) کرا بە وەزیری دەرەوەی ئێران(ایلچی، ١٣٦٤:٣٧ )

خوێندنگا (ایلچی، ١٣٦٤:٢٦٤)، دروستکردنی پارەی کاغەزی و بەنک و بایەخی بەنک(ایلچی، ١٣٦٤:١٥٠ - ١٤٩) دەزگای سەرژمێری (ایلچی، ١٣٦٤:٢٣٩) ئازادییە سیاسیەکان و حکوومەتی دەستوور، ئامادەبوونی ژن لە فەزای گشتی، رابواردن و مێوانییە شەوانەکانی چینی باڵا دەستی ئینگلیز(ایلچی، ١٣٦٤:٣١١- ٢٤٩ ) لەو دیاردە و دەرکەوتە و چەمکانەیە کە وەزیری دەرەوەی ئێرانی  سەردەمی قاجاری تووشی حەیرانی و سەرسوڕمان کردوە و بەردەوام ستایشی رۆژئاوا و بە تایبەت بەریتانیا کردوە ونایشارەتەوە ئاواتی ئەوەیە: «خوزگە ئەم شێوازە لە وڵاتی ئێمە باو دەبوو »(ایلچی، ١٣٦٤:٢٣١)،«خوزگە ژنانی ئێران لە ژنانی بەریتانیا فێر دەبوون» (ایلچی، ١٣٦٤ : ٢١٥)،

ئیلچی حەیرانی سامانی نوێ رۆژئاوا وبەریتانیا دەبێ و باش لە مەودای نێوان سامانی ئێرانی ئەوکاتە و رۆژئاوا تێدەگات و لەوبڕوادایە،  ئێران  قەت ناتوانێت بە پێگەی رۆژئاوا بگات بۆیە لایەنگری«لاساییکردنەوە لە ئینگلیزە» و بێجگە لەم بیرۆکەیە، ئیلچی رێگەچارەیەکی­تر شک نابات. لیرەوە  دەتوانین، ئیلچی بە دەسپێکەری گوتاری رۆژئاواخوازی و «لاسایی لە رۆژئاوا» (طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٣) و بە واتەیەکی تر پێشەنگی  ئەو گوتارەیە ناوزەد بکەین کە «تەقی زادە» پاش سەت و پەنجاە ساڵ  دەیگووت «ئێرانی دەبێت بە رواڵەت و بە دەرون و تەنانەت جەستە و رەوانیش لاسایی رۆژئاوا بکاتەوە و بە گشتی ببێتە رۆژئاوایی». (کاوە،١٢٩٩ :٢)

نیگای «رواڵەت بین»ی کەسانی وەک ئیلچی نەیانتوانی لە بنەماکانی «ئازادی  رۆژئاوا» تێبگات  و هەڵبەت ئەندێشەی سیاسی ئێرانیی لە سەردەمی قاجاردا، هەڵگری ئەو ناوەرۆکە عەقڵانی و بە پیتە نەبوو تاکوو ئەمان بتوانن لەو رێگەیەوە بنەماکانی ئازادیی لە رۆژاوادا فام بکەن. (طباطبایی،١٣٨٢ :135)

بە گشتی ئیلچی لەوە دەستە ڕۆشنبیرانەییە کە بۆ یەکەم جار هەندێ دیاردە و چەمک و دەستەواژەی سامانی نوێ رۆژئاوا واتە مودێرنتیەی بۆ کۆمەڵگای ئێرانی ورووژاند و پێناسەی کرد و بە واتایەکی تر ئێرانییەکانی لە گەڵ ئەم سامانەدا ئاشنا کرد. بەڵام لە بەر ئەوەی عەقڵیەتی تێگەیشتن لە هۆکارەکانی پێکهاتنی ئەم سامانە و توانای چوونە ناخەوەی رووداو ودیاردەکانی نەبوو، بۆیە نیگای لە رواڵەتدا مایەوە و بوو بە هەواداری لاساییکردنەوەیەکی رەها و دەقاودەق لە کولتووری رۆژئاوا. ئیلچی پێوابوو لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا تەنیا رێگەچارەی کێشەکانی ئێرانە.
خاڵێکی تر لە گەشتنامەکەیدا ئەوەیە، ئیلچی سەرسام و حەیرانی ئامادەبوونی ژنی رۆژئاواییە لە فەزای گشتی دا و بە هاودەمبوون لە گەڵیانا بە رادەیەک سەرسام دەبێ کە توانای تێفکرین و بیر کردنەوەی تێدا نامێنێ و دەڵییت لە هەموو دونیا ژنی جوانم وەک ژنانی  ئێرە نەبینیوە(ایلچی، ١٣٦٤ : ١٦٣).

٢-١ -٤) میرزا ساڵحی شیرازی:
پاش  دوو شکستی ئێران لە رووسیا و سەپاندنی دوو پەیماننامەی گوڵستان(1813)و توركمانچای(1828) ولەدەستدان و رادەستکردنی چەندین پارێزگا و ناوچە لە باکووری ئێرانەوە بە ڕووسیا، دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی ئێرانی توشی شڵەژان و شپرزەیی کرد و بە واتاییەک هەستیان بە سووکاییەتی لە لایان ڕووسیا و بە گشتی رۆژئاواوە کرد.
شازادە عەباس میرزا فەرماندەی لێهاتووی سپای ئێران یەکەم کەس بوو کە لە ئاست ئەم شکستانە پەرچەکرداری نیشاندا. شازادە لە دیداری «ژوبێر» نوێنەری« ناپلێوون» ئێمپراتۆریای فەرانسە پرسیاری کرد« کابرای بیانی، تۆ ئەم هێزە، ئەم بارەگا و ئەم دەزگا دەسەڵاتدارە دەبینێت، وامەزانە من پیاوێکی کامەران و بەختەوەرەم،..وەک شەپۆڵە بەتاو و خرۆشانەکانی دەریا کە لە بەرامبەر کەمەر و گاشەبەردەکانی ئارامی لێواری دەریا، وەرد و تێکدەشکین، ئازاییەتی من لە بەرامبەر هێزی ڕووسیا شکستی هێنا...چه ده­سه­ڵاتێك ئاواها ئێوه­ی به سه­ر ئێمه­دا زاڵ كردوه؟ هۆی پێشكه­وتن ئێوە و لاوازی ئێمه له چی داییە؟ ئێوه ئاشنان بە هونه­ری حكوومه­تكردن و هونه­ری سه­ركه­وتن و هونه­ری به­كار گرتنی هه­موو تواناكانی مروڤن، له حالێكدا ئێمه له تاریكی و تارمایی پر له شه­رمدا ده­ژین و لە داهاتوومان کەمتر بیردەکەێنەوە...». (طباطبایی،1385 :135)

ئە­م پاژە بەشێكە له قسە­كانی شازاده عە­باس میرزا كوری فەتح­ عە­لیشاه، شای ئەو کاتەی ئێران بوو كه پاش شكست له ڕووسیا،  ژۆبێر نوێنە­ری ناپێلوون ئێمراتوری بە ناوبانگی فەرانسەی کردە بەردەنگ. (طباطبایی،1385 :135)

ئەم پرسیارە سەرەکییانەی شازادەی بەناوبانگی ئێرانی کە بە«ئاسانە و سەرەتای سەردەمی نوێ» ئێران نێوی دەبەن(طباطبایی،138٢ :135 ) و لە ئەساسدا «گەڕانی پر  لە حەز و تامەزرویانە بۆ  دوزێنەوەی چارەسەربوو»(رینگر،1381 :13 )سەرەتای دەسپێکردەنی هەندێک چاکسازی و تازەگەری بوون کە خۆدی شازادە دەسپێشخەری بوو.

ناردەنی خوێندکار بۆ رۆژئاوا، دامەزراندنی چاپخانە و دەزگای وەرگێران و دابینکردنی جل و بەرگی یەکسانی سپاە و  هەوڵ بۆ رێخستنی ئەرتەشی مۆدیرن، بەشی سەرەکی ئەو چاکسازیانە بوو کە وێرای دژاییەتی مەلاکان، عەباس میرزای شازادە  کەوتە هەوڵ و تەقەلا بۆ جێبەجێ کردنیان و لە ریزی  یەکەم هەوڵەکانی بۆ چاکسازی ناردنی خوێندکار بۆ رۆژئاوا بوو. یەکەم وەجبەی خوێندکاران لە لایان عەباس میرزا  و لە تەشرینی ساڵی(1811 ) بەرەو لەندەن بە رێکەوتن و ئەم وەجبە و دووهەمین کاروان  کە چوار کەس بوون پاش چوار ساڵ لە ناردەنی کاروانی یەکەم، بە رێکرا. (مینوی،1356 :392 ) 

بەرهەمی کاروانی یەکەم  کە بە «یەکەم کاروانی زانست» ناسراوە، دامەزرانی کارگەی تفەنگ­سازی، دەزگای چاپ، بڵاوکردنەوەی یەکەم رۆژنامە، وەرگێرانی کتێبی رۆژئاوایی و فێربوونی زانستی پزێشکی رۆژئاوایی... بوو (مینوی،1356 :282 ) و گرنگتر ئەوەی ئەم «خوێندکارانە دەسپێکەری هێنانی شارستانییەتی رۆژئاوایی لە لەندەنەوە بۆ ئێران بوون»(مینوی، 1356 :437 )
میرزا ساڵحی شیرازی لە ریزی وەجبەی دووهەمی یەکەمین کاروانی خوێندکارانی ئێرانی بوو کە لە سەر پێشنیاری «قایەم مەقام» و فەرمانی شازادە عەباس میرزا لە رێکەوتی (١٩) نیسانی (١٨١٥) هاوڕێ لە گەڵ چوارکەسی تردا، بەرەو لەندەن بەرێکەوتن. میرزا ساڵح ( وەک یەکەم خوێندکاری ئێرانی دەرچوی ئەکسفورد) پاش چوارساڵ مانەوە لە زانکۆی ئەکسفورد و  فێربوونی زمانەکانی ئینگلیزی و فەرنسی و لاتین و هەروەها تەواو کردنی بەشی مێژوو و هونەری چاپ،  گەڕایەوە ئێران و لە گەڵ خۆیدا دەزگای چاپی هێنا و لە شاری تەورێز، یەکەمێن رۆژنامەی زمانی فارسی بە نێوی« کاغەزی هەواڵ» لە ساڵی (١٨٣٧) چاپ و بڵاو کردەوە  و  هەروەها پوختەی سەفەری خۆی لەم گەشتەدا بە نێوی «گەشتنامەی هەریمی ئازادی» یان گەشتنامەی فەرەنگ لە ساڵی (1819) ئامادەی چاپ کرد.

میرزا بە پێچەوانەی تالبی و ئیلچی لە سەر ئاموژگاری« موشیرولدەولە» باڵوێزی ئێران لە عوسمانی و«سێرجان مەلکۆم» باڵوێزی ئینگلیز لە تاران، توخنی مێوانیی و کۆڕ و کۆبونەوەی رابواردن و کات بەفیرۆدان نەکەوتەوە (طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٥) و خۆی لەم بارەوە دەڵێت«بریارمدا کات  بە فیرۆ نەدەم و بەردەوام  خەرێکی  خوێندن و فێربوون بووم، بۆیە توخنی هیچ چەشنە مێوانیەکیی ئینگلیزیەکان نەکەوتمەوە».(طباطبایی،١٣٨٢ :٣٠)

میرزا وەک کەسایەتییەکی زیرەک و پڕکار و لایەنگری نوێخوازی و تازەگەری، هاوکات لە گەڵ خوێندن لە زانکۆدا، بەردەوام لە بیری ئەوەدا بوو کە ئێرانیەکان  لە گەڵ زانست و سەنعەتی مودێڕنی رۆژئاوا ئاشنا بکات و بیر لە گۆرانکاری و پێشکەوتن وچاکسازی بکەنەوە.

 میرزا یەکەم گەشتنامەنووسی ئێرانییە کە بە پشتوانەیەکی عەقڵانی سەفەری رۆژئاوا دەکات و لەم رووەوە  بە پێچەوانەی ئەوانی تر هەنگاوی جیدی و زانستانە بۆ ناسێنی رۆژئاوا هەڵدەگەرێت و خاوەن پێگەیەکی تایبەتە و بۆیە  دەکرێت  ئەو وەک پێشەنگی« رۆژئاواناسی» بناسرێت.(طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٥)  بە واتایەکی تر ئەو یەکەم ئێرانییە کە بە ئامانجی فێربوون و خوێندن، سەفەر بۆ رۆژئاوا دەکات،  بۆیە  کاتێک باس لە رۆژئاوا دەکات  تەنیا پشت بە دیتن و بیستن ڕوکەشانە نابەسێت،  بەڵکو بە وردی لە سامانی نوێ رۆژئاوا بیردەکاتەوە و بۆ  فام و تێگەیشتنی رازی  پێشکەوتنی رۆژئاوا، خۆی خەریکی خوێندنەوەی مێژووی رۆژئاوا و بە تایبەت بریتانیا دەکات و لەم رووەوە یەکەم کەسە کە مێژووی ئینگلیزی نووسێوە و بە واتایەک ئێرانیەکانی لە گەڵ مێژوویی بریتانیا ئاشنا کردوە.

شیرازی جیا لە ئاشناکردنی ئێرانییەکان بە چەمک و دیاردە و دەستەواژە و دەرکەوەتە سامانی نوێ رۆژئاوا، بە وردی باس لە رەوتی گۆڕانکاری لە وڵاتی ئینگلیزەوە لە «دۆخی نەزانین و بی خەبەری»یەوە  بۆ «وڵاتی ئازادی» دەکات و  بە سەرنجدان لە  بناغەی شێوازی حکوومەتکردن، چوونایەتی گەیشتنی ئینگیز بە ئازادی شرۆڤە دەکات و هەروەها جەخت لە سەر دەسەڵاتی یاسا دەکاتەوە، بێ ئەوەی  ئاورێک لە بناغەی یاسا بداتەوە(طباطبایی،١٣٨٢ :٢٦٨) و لەم بارەوە دەڵیت«وڵاتێک بەم ئاسایش و ئازادیەوە کە بە نێوی وڵاتی ئازادی دەیناسن، سەرەرای ئەم ئازادیە، هەڵگری سیستەمێکی ئەوندە رێک و پێکە کە  لە شاە و سواڵکەرەوە قبوولی­یان کردوە وخۆیانی لێ بە بەرپرسیار دەزانن  ....چوونکە مێژووی ئینگلیزەم بە وردی خوێندەوە ولە سیاسەتی حکوومەتکردنیان ئاگادار بووم. بۆم دەرکەوت  ئەم وڵاتەش وەک وڵاتانی عەرب و وڵاتانی تر، وڵاتی گەندەڵ و خوێنریژ و شەڕانی بووە.لە چوار سەدساڵی پێش ئیستا بەرەو دانانی شارەستانیەتی ئەمرۆ تەقەڵایان کردوە و ئەم وڵاتەیان باشتر لە هەر وڵاتیکی تر کردوە.... »(شیرازی،١٣٨٧ :٢٩٦ -٢٩٥ )

بە گشی هونەری چاپ، زانستی کیمیا ،سیستەمی پەرلەمانیی و حکوومەتداری (شیرازی،١٣٨٧ :٤٣٤ -٤٢٩ ) موزەخانە، خوێندنگا و تەماشاخانە(شیرازی،١٣٨٧ :٤٢٥ -٤١٦ ) پارک (شیرازی،١٣٨٧ :٤١١ )، بایەخی یاسا و گرنگی ئازادی و حکوومەتی یاسا و بەشداری لە حکوومەت لە رێگەی هەڵبژاردەن و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی پادشاە و مێژووی وڵاتی ئازادی (شیرازی،١٣٨٧ : ٣٨٦ -٢٩٥) لەو باس و دیاردە و چەمکانەیە کە میرزا ساڵحی شیرازی ، لە گەشتنامەکەیدا بە چڕوپری باس و ئاماژەیان پێدەکات و بۆ فێربوون و مسۆگەرکردنیان لە ئێراندا هانی زۆر  و تەقەلا ئەدات و گرنگتر ئەوەی وەک یەکەم ئێرانی دەرچووی  زانکۆی ئاکسفوەردیبەریتانیاو یەکەم رۆژنامەی نووس ئێرانی(جهانبگو،١٣٧٩ :١٤) پاش گەرانەوە بۆ ئێران، بە شێوازی تیوڕی و عەمەڵی بۆ  پەرەپێدان ئەم چەمک و دیاردە و هەوەها مسۆگەرکردنی دیاردەی وەک دەستوور و یاسا و بە گشتی چاکسازی لە وڵاتدا، چالاکی و  تەقەلای زۆر دەکات.

رەنگە بتوانین بڵێین لە لای میرزا ساڵح، ئازادی و دەسەڵاتی یاسا گرنگترین دەرکەوەتەکانی دونیای رۆژئاوان کە مسۆگەرکردنیان لە ئێراندا ویست سەرەکی میرزا بوون و بۆ گەیشتن بەم  ئاواتە دەستی داوە نووسینی گەشتنامە و هەوەها رۆژنامەی کاغەزی هەواڵی بڵاو کردەوە.

٢-١-٥) گوتاری ڕۆشنبیرانی گەشتنامەنووس:
هەوڵ و تەقەلا بۆ ئاشناکردنی ئێرانیەکان لە گەڵ چەمک و دیاردەی مودێرن، دەربرینی حەیرەت و سەرسوڕما ، لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا، روانینی رووکەشانە و رواڵەت بینانە بۆ سامانی نوێ رۆژئاوا و بەرجەستەکردنی ئامادە­بوونی ژنی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی و هەوڵ بۆ تێگەێشتن لە پیشکەوتنی رۆژئاوا لە لایان  میرزا ساڵحی شیرازیەوە ، توخمە سەرەکیەکانی گوتاری ڕۆشنبیرانی گەشتنامە­نووسی بەرەی یەکەمی ئێرانن.

گەشتنامەنووسان وەک یەکەم کەسانێک کە لە ئێرانەوە  سەفەر بۆ رۆژئاوا دەکەن و  ڕووبەڕووی شارستانیەتی رۆژئاوا دەبنەوە و لە نزێکەوە پێشکەوتن ودیاردەکانی دەبینێن و ئەزمەیان دەکەن و لە گەڵ وڵاتی خۆیان بەراورد و هەڵیدەسەنگێنن و هەست بە جیاوازی بەرچاو لە نێوان خۆیان و رۆژئاوا دەکەن و گرنکتر ئەوەی هەست بە دواکەوتویی کۆمەڵگای خۆیان لە بەراورد لە گەڵ شارستانییەت و بە واتایەکی تر مودێڕنیتە­ی رۆژئاوای دەکەن، هەڵویست دەگرن و لە ئاست گۆڕان و هەوڵ بۆ پێشخەستنی کۆمەڵگای خۆیان هەست بە بەرپرسیاریەتی دەکەن و  لێرەدا  بە گرنگترین ئەو هەڵویستانە ئاماژە دەکەین.

٢-١-٥-١ )سەرسووڕمان لە بەرامبەر رۆژئاوا:
گەشتنامەنووسانی ئێرانی کاتێک دەگەنە رۆژئاوا و لە نزیکەوە  ئەو  هەموو پێشکەوتنە و دیاردە نوێیانەی وەک پارک، بەنک، شەقامی خاوین، تەماشاخانە، پەرلەمانی، دەسەڵاتی یاسا، دیسیپلین وبە گشتی سامانی نوێ رۆژئاوا دەبین، توشی حەیرەت وسەرسۆڕمان دەبن و تانەت دووکەسیان واتە شوشتەری و میرزا ساڵحی شیرازی، ناوی گەشتنامەکەیان بە«حەیرەت نامە» پێناسە دەکەن. بۆ نموونە شیرازی سەبارەت بە لەندەن دەنووسیت: هەقا ئێرە بەهەشتە  و خوا دەزانێت باغچەی بەهەشتە (شیرازی،١٣٨٧ :٤١١ )

رەنگە تا رادەیەک هەق بەم گەشتنامە­نووسانە بدرێت کە لە ئاست ئەو هەموو تازەگەریەوە حەیرەت  و هەست بە سەرسوڕمان بکەن و  حەیرەتی خۆیان نەشارنەوە، شیاوی لە بەچاوگرتن و تێرامانە، کەسێک  نزیکی «٢١٠» ساڵ لەمەوە  پێش لە کۆمەڵگایەکی سوننەتی و دواکەوتووی  وەک ئێران، سەفەر بۆ وڵاتێ وەک بەریتانیا بکات  و ئەوە هەموو دێسیپلین و تازەگەرییە ڕەچاو بکات کە  لە وڵاتی خۆێدا بە خەونیش نەببینیوە، زۆر سروشتییە توشی سەرسوڕمان  و حەیران بێت.

خاڵی گرنگ لە گوتاری گەشتنامە نووسانی ئێرانی بە تایبەت ئیلچی و تالبی ئەوەیە کە حەیرەت لە ئاست ئەو هەموو دیاردە دەبێتە خاڵی سەرەکی گوتاری ئەوان لە ئاست رۆژئاوا و دیاردەکانی و ئەمە لە خۆیدا دەبێتە کۆسپ و تەگەرە بۆ فامی هۆکارەکانی پێشکەوەتنی رۆژئاوا و سەهەڵدانی شارەستانیەت و مودێرنتە رۆژئاوا بە واتایەکی تر گەشتنامە نووسانی ئێرانی  لە یەکەم هەنگاودا ، حەیرانی مودێڕنیتە و دیاردە و چەمکەکانی مودێڕنیتە دەبیت و حەیران­بوون دەبێتە خاڵی سەرەکی لە گوتاری گەشتنامەنووسانی ئێرانی و بە گشتی لە  کەش و هەوای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەو سەردەمەی ئێران.

٢-١-٥-٢)تەقەلا بۆ ئاشناکردنی ئێرانییەکان لە گەڵ رۆژئاوا:
هەروەها کە پێشتەر ئاماژەمان پێکرد، گەشتنامەنووسانی ئێرانی کاتێک  دەگەنە رۆژئاوا لە ئاست ئەو هەموو تازەگەرییە لە هەنگاوی یەکەمدا توشی  حەیرەت و سەرسوڕمان دەبەن و لە هەنگاوی دووهەمدا و لە رێگەی نووسینی گەشتنامە، هەوڵ و تەقەلای ئەوە  دەدەن کە ئێرانییەکان لە گەڵ ئەم هەموو دیاردە و پێشکەوتنە ئاشنا بکەن و ئەم ئاشناکردنە بۆ ئەوەیە جیا لە بەشدارکردنی خوێنەرانی ئێرانی لە چێژبردن لەم هەموو تازەگەریە،ئەو خەڵکە واتە هاونیشتمانانی خۆیان هانبدەن کە هەوڵ بۆ تازەگەری و پێشکەوتن  بدەن .

بە گشتی خاڵێکی تری  گوتاری ڕۆشنبیرانی گەشتنامەنووس، ئاشناکردنی ئێرانییەکان بەو دیاردە و چەمک و دەرکەوتە مودێرن و بە گشتی ئاشناکردن بەو  تازەگەری و شارستانیەتێ نوێیە بووە  کە  ئەوانی توشی حەیرەت  و سەرسوڕمان کردوە. رەنگە ئەم هەوڵانە بە بۆنەی ئەوە بووە کە رێگەچارەیەک بۆ گۆڕانی بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتوری ئێران بدوزنەوە.

٢-١-٥-٣)لاسایکردنەوە لە رۆژئاوا:
سامانی نوێ رۆژئاوا لە ئاست کۆمەڵگای ئێرانی دووسەدە پێش ئیستا کە نوقمی ئیستبداد و دواکەوتویی و بێ خەبری بوو و هەروەها دیاردەی  وەک زانکۆ، رۆژنامە، یاسا، پەرلەمانی و ریزگرتن لە فەزای تاکەکەسی و فەزای گشتی و تەنانەت پارک و شەقامی خاوین، شتانێک نەبووە کە گەشتنامەنووسانی ئێرانی چاوی لێداخن و بیخەنە پشت گوێ. لێڕەوە لە هەنگاوی یەکەمدا توشی حەیرەت و سەرسوڕمان دەبن و لە هەنگاوی دووهەمدا دەکەونە بیری وڵات و نیشتمانی خۆیان و بیر لەوەدەکەنەوە چوون ئێران بگاتە ئاستی رۆژئاوا و دەبێت چی بکەن تا ئێران بگاتە ئەو ئاستە و بۆیە لە هەنگاوی دووهەمدا ئێرانیەکانی پێ ئاشنا دەکەن و لە هەنگاوی سیەەمدا هەوڵ بۆ چارەسەری دەدەن.لاساییکردنەوە لای ئەوان تەنیا چارەسەری پێشکەوتنی ئێران و گەیشتن بە ئاستی رۆژئاوایە.

حەیران بوون  و زۆر بوونی دیاردەکان و خۆخەریک کردن بە ناساندن و پێناسەکردنیان و هەروەها  نەبوونی زانایی پیوێست بۆ فامی فەڵسەفەی پێشکەوتن و سەرهەڵدانی مودێڕنیتە، وای لە گەشتنامەنووسان کردوەو کە لاسایکردنەوە لە رۆژئاوا بە تەنیا رێگەچارە پێشکەوتنی ئێران و گەیشتن بەو دیاردە و چەمکانە بزانن و بانگەشەی بۆ بکەن و گرنگتر ئەوەی ئەم گەشتنامەنووسانە قەت ئاماژە بەوە ناکەن کە چوون لاسایی رۆژئاوا بکرێتەوە بۆ وینە قەت لەوە بیر ناکەنەوە و قسەی ئەوە ناکەن، چوون زانکۆ، پەرلەمانی،دەوڵەتی یاسا و ئەو هەموو دیاردە و چەمکانە لە ئێران مسۆگەر و گەشەی پێبدەن.ئەوێش لە حاڵەکدا بە پێ سەرچاوە مێژوویەکان نزیکی «٩٠٪ » خەڵکی ئەو سەردەمەی ئێران، نەخوێندەوار و ناشارەزا و گوێرایەڵەی مەڵاکان بوون کە هەر چەشنە تازەگەریان وەک «بێدعەت» پێناسە دەکرد واتە ئەو شتێ کە بوونی لە وڵات و ئەدەبیاتی ئیسڵامیدا تاوان و گوناهە و ناکرێت باس و جێبەجێ بکرێت.

بە گشتی لاسایکردنەوە لە رۆژئاوا، خاڵێکی تری گوتاری گەشتنامەنووسانی ئێرانی بوو کە بە بێ خوێندنەوەی بارودۆخی کەلتوری ئێران، خوازیاری لاسایکردنەوە لە رۆژئاوا بە مەبەستی پێشخەستنی ئێران بوون و بە واتاییەک هەموو هەوڵی ئەوان ئەوە بوو کە ئێران ببێتە رۆژئاوا .

٢-١-٥-٤)ئامادە­بوونی ژنی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی:
ئازادی ژنانی فەرەنگی و ئامادەبوونیان لە فەزای گشتی لای گەشتنامەنووسان ئەوەندە گرنگە و دەنگدانەوەی  ئەوندە بەرجەستەیەکە خوێنەری گەشتنامەکان لە خوێندەنەوەی یەکەمدا هەست بە بەرجستەبوونی ئەم دیاردە لای گەشتامەنووسان وەک خاڵی بەرجەستەی گوتاری گەشتنامەنووسانی ئێرانی دەکات.

 بە گشتی گێرانەوەی ئامادە­بوونی ژنی رۆژئاوایی لە فەزای گشتی خاڵی بەرچاوی گەشتنامەکانە و گرنگ بوونی بۆ گەشتامەنووسان، بەرگر بووە لەوەی کە کاتی پێویست بۆ فامی شارستانییەتی نوێ رۆژئاوا تەرخان بکەن و خاڵی گرنگتر ئەوەی دەنگدانەوەی ئامادەبوونی ئازادانە و بە بێ حیجابی ژنی رۆژئاوا لە ئێراندا بووە هۆی سەرهەڵدانی دوو بۆچوونی جیاواز و تەنانەت شەر و ئاژاوە لە لایان ئایینداران و ئایینخوازان و دونیاخوازان(سێکۆلارەکان).

ئایینداران دژی لاسایکردنەوە ژنی رۆژئاوایی بوون و لەم دیاردە وەک بەرەڵایی و خراپ روشتی تەعبریان لەوە دەکرد و لە بەرامبەردا دونیاخوازان و ژنان، لایەنگری ئەم دیاردە لە رۆژئاوا بوون و لەم دیاردەیە  وەک سەرچەشنی مافخوازی و هەوڵ بۆ یەکسانی تەعبیریان دەکرد و  شەڕ و موناقشەی ئەم دوو چینە لە ئاست ئەم دیاردەیە تا ئیستا بەردەوامە.

٢-١-٥ -٥ )روانینی ڕووکشانە بۆ سامانی نوێ رۆژئاوا:
سەرسووڕمان لە ئاست شارستانیەتی نوێ رۆژئاوا و دەرکەوتە و بەرهەمەکانی ، هەوڵ بۆ ناسینی ئەم شارستانییەتە بە ئێرانییەکان و هەروەها نەبوونی زانستی پێویست لە لای گەشتنامەنووسان بۆ تێرامان لە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی ئەم شارستانیەتە،`بووتە هۆی ئەوەی گەشتنامەنووسان لە باتی تێرامان و خوێندنەوەی بناغەی پێشکەوتن و سەرهەڵدانی مودێڕنیتە، تەنیا قەناعەت بە روانین و نووسینەوەی رواڵەتی دیاردەکان بکەن و روانینی ڕووکشانە و رواڵەت بینانەی شارستانیەت رۆژئاوا لە دەرنجامدا قەیرانی بە شوێندا کەوتەوە. زاڵبوونی گوتاری رۆژئاواخوازی بێ بنەما و لایەنگری لە لاساییکردنەوەی دیاردەکانی مودێڕنیتە، بەشێک لە قەیرانی نیگای رواڵەت بینانەی ڕۆشنبیرانی گەشتنامەنووسە.

هەڵبەت نابێت چاو لەم راستیە دابخەین کە شیرازی تا رادەیەکی زۆر لەم بەرە جیاوازە، شیرازی وەک ئەوانی ترێش توشی سەرسوڕمان دەبێت و هەوڵیش بۆ ناساندنی دیاردەکانی مودێڕنیتە دەدات و زۆر جارێش روانینی بە مودێڕنیتە ڕووکشانەیە، بەڵام سەرسوڕمان و جەختکردنەوەی شیرازی لە بەدەرکەوتنی ژنان لە فەزای گشتی تا ئەو رادەیە نییە کە وەک ئەوانی تر زۆر شت  لە بیر بکات و لە دەرنجامدا هاودەمبوونی  ژنانی رۆژئاوا هەڵببژێریت، بەڵکو بە پێچەوانەی ئەوان نە ماندوو دەبێت و نەک کات بۆ ژنانی رۆژئاوا تەرخان دەکات و تەنانەت بە جیدی هەوڵ بۆ ناسینی بناغەی پێشکەوتنی رۆژئاوا دەدات و لەم روەوە زانیاری نوێ و دەگمەن،  ئاراستەی کۆمەڵگای کوردی دەکات و بە چاپکردنی یەکەم رۆژنامەی فارسی، چینی نوخبە و خوێندەوار و زانا بۆ تازەگەری و گۆڕانکاری هان ئەدات و تەنانەت ئەتوانێن بانگەشەی ئەوەس بکەین کاریگەری شیرازی لە سەر کۆمەڵگای ئێرانی لە ئاست نووسەران و بیرمەندانی بەرەی یەکەمی ڕۆشنبیری ئێران وەک ئاخوندزادە،جەلالەدین میرزا و..بە گشتی بەناوبانگترین ڕۆشنبیرانی بەرەی یەکەمی مێژووی ڕۆشنبیری ئێرانە کە لە بەشی دووهەمی ئەم  توێژینەوەدا، ئاماژەیان پێدەکرێت.

بە گشتی دەتوانین لە کۆتاییدا بانگەشەی  ئەوە بکرێت بۆچوونی پێشەنگانی نوێخوازی و تازەگەری لە پێناو ئەندێشەی پێشکەوتن و تازەگەری و چاکسازی، لە بەر ئەوەی لاساییکردنەوە لە رۆژئاوا و بە واتاییەک تەنیا ئولگویان رۆژئاوا بوو بە ناچاری لە رووی چییەتی و شێوازییەوە تەواو رۆژئاوایانە بوو و ئاساییە  ئەم بەرەیە لە تێگەتشتن لە هۆکارەکانی دواکەتوویی ئێران و پێشکەوتنی رۆژئاوا ناکام بوون و جیا لە پرسی ئاشناکردنی ئێرانیەکان لە  گەڵ رۆژئاوای مودێرن  و هاندان بۆ بەرۆژئاوایی کردنەوەی ئێرانیەکان دەسکەوتی بەرچاوی دیکەیان نەبوو و هەر ئەم بۆچوونە بوە هۆی زاڵبوونی گوتاری رۆژئاواخوازی و لاساییکردنەوەی رووکشانە  لە رۆژئاوا کە تا ئیستەش بەدێ دەکرێت و لە راستیدا لە دەرکی چییەتی پێشکەوتن و دواکەوتن ماوەتەوە و بوەتە هۆی هەڵوسراوەیی  کۆمەڵگەی ئیڕانی لە نێوان سوننەت و مودێڕنیتە و بوەتە هۆی ئەوەیە کۆمەڵگەی ئێرانی لە باتی دەرک و تێگەیشتنی سەرەکی و بنەرەتی هۆکارە ناوەکییەکانی دواکەوتوویی مێژوویی کۆمەڵگەی  ئێرانی پەلە بۆ لاساییکردنەوە بدات کە بەردەوام کۆمەڵگەی ئێرانی تووشی کێشە کردوە. کێشەی دژاییەتی رۆژئاوا، کێشەی بە رۆژئاواییکردنەوە ئێران و کێشەی چۆنیەتی چاکسازی  و دەرنجامی ئەم دوخە، بەردەوامی  ململانی  پرسی رۆژئاوادژی و رۆژئاواخوازی لە مێژووی هاوچەرخی ئێران بووە.


پاشنووسەکان:
«قاجار» نێویی عەشیرەتێکی تورك رەگەزە که له گەڵ هێرش و هاتنی  تورك بۆ ئێران له سه‌ده‌کانی یازده‌ و دوازده‌ی زایینی، له باکووری ئێران نێشته­جێ بوون و ھاوکات له  گەڵ پێكهێنانی ده­وڵه­تی سه­فوییە (1722- 1501) له سه­ر دەستی شاه ئیسماعیل سه‌فه­وی له ساڵی (1501) به ھۆی یارمه­تی ‌ ‌شاه ئیسماعیل له‌ دامه‌زرانی حكوومه‌ت، هاتنه نێو كایە­ی سیاسی ئێران و بوون به‌ به‌شێك له‌ كایە‌كه‌رانی گۆره‌پانی سیاسه‌تی ئێران. پاش رووخانی حكوومه‌ت سه­فوییە له‌ سه‌ر دەستی  ئە­فغانییە­كان، قاجاره‌كان خوازیاری دامه‌زرانی حكوومه­ت و جێنێشینی سه‌فوییە‌كان بوون به­ڵام ناده­رشای ئە­فشار به‌ دامه‌زرانی حكومه‌تی ئە‌فشارییە‌ (1750 – 1736) و دواتر كه­ریم خانی زه­ند به‌ دامه‌زرانی حكومه‌تی زه‌ندییە‌ (1794 – 1750 ) بۆ ماوه‌ی نیوه‌ سه‌ده‌یە‌ك بوونه‌ رێگه‌ر له‌ به‌رده‌م «قاجار»ییە‌كان بۆ دامه‌زرانی حكومه‌ت و جێنێشینی سه‌فوییە‌كان.

پاش مە­رگی كە­ریم خان، ئاغا مەحەمەدخانی قاجار كه وەك  بارمته له كۆشكی كەریم خاندا به‌ دیل گیرابوو هە­ڵهات و توانی له ماوەیە­كی كورتدا عەشیرەتی قاجار یە­كبخات و لوتفعەل خانی زەند وه‌ك دوایین شای زه‌ندییە‌كان  شكست بدات و «حكومەتی قاجارییە»‌ له ساڵی  (١٧٩4 ) دامه‌زرێنیت

ئاغا مەحەمەدخان پاش دامه‌زرانی «پاشاییە‌تی قاجارییە‌، تارانی كرده پێتە­ختی خۆی و پاش دوو ساڵ حكوومە­تكردن له‌ كاتی هێرش بۆ سه‌ر  ولاتی گورجیا كوژرا و فەتح عە­لیشای برازای بوو به شای ئێران.(اوری،1387 :189 -141 )

سەردەمی فەتح عە­لی شاه(1834-1799) سەردەمی رووبە­رووبونەوه له گەل رۆژئاوای مودێرن و سەرە‌تای ده‌سپێكردنی چاكسازی و رووكردنه‌وه‌ییە‌‌ له‌ رۆژئاوا‌ ، بۆیە ئە‌م سه‌رده‌مه‌ له مێژووی هاوچە­رخی ئێران به­ یە­كێك له گرنگترین قوناغه‌كانی مێژووی ئێران ده‌ژمێرن.

پاش فەتح عەلی شاه ، مەحەمەد شای(1846 -1834 ) كوڕی  بوو به جێنیشینی و پاش ئە­ویش ناسەرەدین شاه (٥٠ ) سال حكوومه­تی كرد و سەردەمی ئە­ویش به یە­كێك له پر رووداوترین قوناغه‌كانی مێژووی ئێران ده‌ژمێرن. زاڵبوونی گوتاری ڕۆشنبیری و سەرهەڵدانی یه‌که‌م چینی بێرمەند و ڕۆشنبیری ئێرانی بهرەه‌می ئە‌م سه‌رده‌مه‌یە‌. (اوری،1387 :244-189)

موزە­فە­ردین شای كوڕی ناسەرەدین شاه‌ (1907 - 1852) ، پاش كوژرانی باوكی بوو به‌ پاشای ئێران و له سەردەمی ئە­ودا مه‌زنترین رووداووی مێژووی هاوچه‌رخی ئێران واته مە­شرووتییە‌ت روویدا. مەشرووتییە‌ت بەرهە­می یە­ك سه­ده‌ هەوڵ و تەقەلای ڕۆشنبیران و بیرمە­ندانی ئێرانییە بۆ به‌ده‌سهێنانی مافی یە­كسانی كۆمه‌ڵایە‌تی ، مافی هاوولاتی،  نۆژه‌نكردنەوە­ی سیاسی و به گشتی دامه‌زرانی حكوومە­تی ده‌ستوور و كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی پادشاه، كه  له‌ ده‌رنجامدا به ئە­مری شاه له  ساڵی (١٩٠٦) حكوومە­تی مه‌شروته‌ واته حكوومه‌تی ده‌ستوور راگە­یاندرا و پاش ماوە­یە­كی كورت یەکەم ده‌ستووری بنه­ره­تی ئێران ئاماده­كرا و به‌ واژوو كردنی شاه ، یەکەمین خولی پارلە­مانی ئێران له ساڵی (١٩٠٦) كراییە­وه و چە­ند رۆژ پاش واژووی بە­ڵگە­ی مە­شرووتییە­ت، شاه به هۆی نەخووشیە‌وه‌  كۆچی دوایی كرد و مەحەمەد عە­لی شای كوری بوو به‌ جێنێشینی.
زێدە­رەوی مەشرووتیە­تخوازان و سه­رهه­ڵدانی بێ ئاكامی شه­ره‌قسه له‌ پارله‌ماندا و گەشە­سە­ندنی توندوتێژی له لایە­كەوه و سرشتی دكتاتۆرانەی شاه له لایە­كی ترەوه بووه هۆی خراپكردن و داخرانی پارلە­مان و كوشتنی و گرتن و ده­ركردنی ڕۆشنبیران و مە­شرووتییە‌تخوازان و به واتایە­كی­تر كۆتایی مە­شرووتیە­ت و سە­هە­ڵدانی دووبارە­ی دكتاتۆری. به‌ڵام بە­رخودانی خە­ڵكی ئازەربایجان بووه هۆی شكستهێنانی شاه و لایە­نی دكتاتۆری و سە­ركە­وتنی دووبارە­ی مە­شرووتییە­ت خوازان و لابردنی مەحەمەد عە­لی شاه له‌ ساڵی 1909 .(آبراهانیان،1384 :117 -79 )
مە­شرووتییە‌تخوازان له باتی مەحەمەد عە­لی شاه ،كوره‌كه‌ی واته‌  ئەحمەد شای ته‌مه‌ن دووازده‌ی ساڵه‌یان­ كرد به شای ئێران. چاوەروانی دەكرا ئە­م جاره حكوومە­تی یاسا و مە­شرووتییە‌ت سەر بكه‌وێت بەڵام جارێكی­تر بازنە­ی دكتاتۆری، شۆڕش، بشێویی  سە­ری هە­ڵدا و زە­میینه بۆ سەرهەڵدانی دكتاتورییە­تی نوێ واته ره­زا شای پاله‌وی سازكرا.
 به گشتی كە­ش و هە­وای شەری یەکەمی عالەمی، قەیرانی ئابووری و وشكسالی و نە­مانی ئاسایش و پەرە‌­سە­ندنی تاڵان و نائە­منی و مه‌ترسی دزه‌كردنی كۆمۆنیزم له ئێران و ناكارامه‌بوونی ئەحمەد شاه (دوایین پاشای قاجار) و ناسە­قامگیری باری سیاسی ئێران و پێكدادان و تە­نانە­ت تێرور له نێو پارتەسیاسیە‌كانی نێو پارلە­مان مه‌ترسی و نێگەرانی لێكە­وته­وه.
له‌م دۆخه‌دا، ڕۆشنبیرانی ئێرانی دە­رەوە­ی وڵات  ‌نیگه‌رانی رووخان و دابەش بوونی ئێران بوون و له لایە­كی دێكەوه رۆژئاوا و به تایبە­ت ئێنگلیز نیگه­ران بوون كه ئە­م كە­ش و هەواییە‌ زەمیینه بۆ ده‌زه‌كردنی كۆمۆنیزم بڕه‌خسێنێت. بۆیە ئینگلێز  ویستی له رێگەی كودێتاوه­ حكوومە­ته‌كی به‌توانا و سە­ر به ئینگلیز بێنیته سە­ر دە­سە­ڵات و له لایە‌كی­تره‌وه‌ ڕۆشنبیرانی ئێرانی دەرەوه‌ی ولات،  بانگە­شە­ی دە­سەڵاته‌كی ناوە­ندخوازی به‌توانایان دەكرد كه به پێشتیوانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی،بتوانێت ده‌و­لە­ت- نە­تە­وەیە­كی مودێرن له‌ ئێراندا دا‌مه‌رزێت.
كوودێتای ساڵی (١٩٢١ ) ئینگلیز، بە­رهە­می بارودۆخی نالە­باری پاش مەشرووتیە­ت بوو، رە­زاخان ئە­ندامی قەزاق[2] كه له لایان ئینگلیزیە­كە­وه تەنیا بۆ یارمە­تی عەسكەری هە­ڵبژێردرابوو له ماوە­یە­كی كورتدا توانی ئینگلێزییە­كان فرێو بدات و له  كه‌مده‌سه‌لاتی ئەحمەد شاه و ویستی خە­ڵك بۆ ئاسایش كەل­لكوەربگرێت و به یارمه‌تی هێزی ئەرتەش كه خوی پێكی هێنا بوو، توانی ئاسایش سه­قامگیر بكات و ئەحمەدشایش به بیانووی پشوودان ره­وانه­ی پاریس بكات و به یارمه­تی ئە­رتەشییە‌كان، رۆژنامه­ نووسان و ڕۆشنبیران  و هه­روها ئە­ندامانی پارلە­مان له ماوەی  چوار سالدا له پله‌ی  ئە­فسە­ری بگاته‌ پاشایاییە‌تی ئێران و به‌ ناوی «ره‌زاشای پاله‌وی» له‌ ساڵی (1925) پاشایە‌تی پاله‌وی رابگه‌یە‌ند و بۆ ماوە­ی (١٦) ساڵ واتە تا (١٩٤١ ) پاشایە­تی كرد.(ملایی توانی،1381 :570 -221 ) و پاش ئەویش، مەحەمەدرەزا شای کوڕی تا ساڵی  (١٩٧٦ ) واته تا كاتی‌ شۆڕشی ئێسلامی لە ئێراندا حکوومەتی کرد.
سەرچاوکان:
‌‌آجدانی، لطف اللە(١٣٩٧) روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، نشر خاوران
طباطبایی، سید جواد (١٣٨٢ )دیباچه برانحطاط ایران، تهران، نگاه معاصر
طالبی،میرزا ابوطالب خان(١٣٨٣ )مسیر طالبی، حسین خدیو جام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
ایلجی، ابوالحسن خان (١٣٦٤ ) حیرتنامە،بە کوشس حسن مرسلوند، تهران، رسا
بیات، عزیزاللە (١٣٨٣ )شناسایی منابع و ماخز تاریخ ایران ، تهران، امیر کبیر
توکلی طرقی، محمد (١٣٨٢)تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران ،  نشر تاریخ ایران.
شیرازی، میرزا صالح(١٣٨٧ )مجموعەی سفرنامە ها. بە کوشس غلامحسین شیرازی،نگاە معاصر
شوشتری،عبدالطیف(١٣٦٣) تحفەالعالم.
طباطبایی، سید جواد (١٣٨٢ )دیباچه برانحطاط ایران، تهران، نگاه معاصر
طالبی،میرزا ابوطالب خان(١٣٨٣ )مسیر طالبی، حسین خدیو جام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی