01:34 - 01/01/2019

چیرۆكی هاتنی مكورجیەكان لە هیندستانەوە بۆ سلێمانی‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

سەرەتایەكی ناخۆش: 
گۆكۆل چاند موكرجی ساڵی 1894 لە ناوچەی (مانیكگۆنج -دەكا) ی (بەنگلادیش) لە خێزانێكی موسڵمان لەدایك بووە، دایكی ناوی(سوكنی سادا)یە و كاری باوكی پۆلیسی بووە، لەو ساڵانەدا ئەو ناوچەیە سەربە وڵاتی گەورەی هیندستان بووە و پێی گوتراوە(سوگنی سادە)، دوای ئەوەی دەچێتە قوتابخانەو تاپۆلی شەشەمی بنەڕەتی دەخوێنێت، خاوەنی یەك خوشك و حەوت برایە لەنێو بنەماڵەی موكرجی و نۆیەمین منداڵی نێو خێزانەكەی، لەو ماوەیەدا بە هۆی خراپی باری دواكەوتوویی ئابووری و تەندروستی ناوچەكەو بەتایبەتی سیاسەتی داگیركارانەی بەریتانیا، نەخۆشی تاعوون لەناوچەكەیان بڵاودەبێتەوەو بەو هۆیەوە باوك و دایكی و چەند برایەكی گیان لەدەست دەدەن و ئەویش ناچاردەبێت بچێتە ماڵی خزمێكی باوكی لە شاری (كلكتا) و دریژە بە خوێندن دەدات.

بەرەو كرانەوەی دەرگاكان:
پاشان هەر لەو شارەدا دەبێتە عەریزەنووس لەبەردەم فەرمانگەی پۆستەو گەیاندنی ئەو شارە، دوای ئەوەی واز لەو كارەش دەهێنێت دەبێتە جابی ترام (شەمەندەفەر) و دواتر پێش لە كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەكەم بە چەند مانگێك لە رۆژی 5/2/1918 دەبێتە سەرباز لە ریزی سوپای بەریتانی و بۆ ئەنجامدانی كاری سەربازیی دەنێرێتە شاری (راولییندی- كە ئێستە سەر بە ویلایەتی بونجابی پاكستانی یە)و لەنێو كاری سەربازییدا دەچێتە بواری میكانیكی (چاككردنەوە)ی ئۆتۆمبێل لێرەوە ئاهێكی بەبەردا دێتەوەو خۆی دەناسێت. 

هاوڕێی تاگووری شاعیرە:
لەگەڵ تاگووری شاعیر و شانۆكارو رۆمان نووسی هیندی (1861- 1941) هاوشارین بۆیە دەبنە هاوڕێ-هەرچەندە تاگوور لەویش گەورەتربووە- بەڵام سەرسام دەبێت بە كارە ئەدەبیەكانی بەتایبەتی شیعرەكانی و چەندین شیعری ئەو لەبەر كردووە لەگەڵ هاوڕێكانی تری بەردەوام شیعرە فەلسەفیەكانی ئەویان گوتوەتەوە لەنێو خۆیاندا و حەزیشی لەو گۆرانیانە بووە كە تێكستەكانی هی تاگووری شاعیر بوون.

لە هیندستانەوە بەرەو عێراق:
به‌ریتانیا لە ساڵی (1858) دەستی كرد بە داگیركردنی زەویەكانی هیندستان بە ئامانجی سیاسی و ئابووری و سەپاندنی دەسەڵات و لە و پێناوەشدا چەندین رێگەی گرتە بەر، تا لە رۆژی 15/8/1947 كۆتا سەربازی بەریتانی كرانە دەرەوەو ئەو وڵاتەیان بەجێهێشت.

هاوڵاتیانی هیندستان ژیانێكی زۆر خراپی سیاسی و ئابوورییان هەبووە لەژێر سایەی سیاسیەتی داگیركاریدا، بەڵام لە پێناوی بژێویی دا هەندێك لە هاوڵاتیانەكەی ناچار بوون بچنە ریزی سوپای داگیركەرەوە (گۆكول موكرجی) یەكێك بووە لەوانەی كە بەناچاری رێگەی سەربازی بەریتانی هەڵبژاردووە، لەپاش ئەوەی لەبواری میكانیكی سەركەوتوو دەبێت لە هیندستانەوە بە ئەركی سەربازی دەنێرێتە عێراق، 11/5/1918 واتە دوای هەشت مانگ لە یەكەم رۆژی بوون بەسەرباز دەنێرێتە عێراق. لەبەر ئەوەی لە رێگەی دەریاییەوە هاتووە سەرەتا دەچێتە شاری بەسرەو  رۆژی (6/1/1919) دەچێتە شاری كەركووك و پاشان لە بەغداد دەكرێتە شۆفێری پاسی گواستنەوەی سەبازی لە نێوان (سەربازگەی رەشید – كە ئەو كات پێی گوتراوە ئۆردوگای هیندیە) و (باب موعەزەم)دا..
بەپێی سەرچاوەكان لەبەر ئەوەی كەسێكی دڵ نەرم و بەبەزەیی بووە هەركات خەڵكێكی بینیبێت كە هات و چۆ دەكەن بە پێچەوانەی فەرمانی سەربازییەوە سواری ئۆتۆمبێلەكەیان دەكات، ئەوەش دەبێتە نیگەرانی بەرپرسە ئینگلیزەكەی و بۆ ئەوەی دەگەڕێت كە لەو شوێنە دووری بخاتەوە.

لەبەغدادەوە بەرەو سلێمانی:
لەسەرەتای بەهاری ساڵی 1919 مێجەرسۆن بوەتە حاكم و فەرمانڕەوای شاری سلێمانی و دوو ئۆتۆمبێلی دەبێت، لە یەكێك لەرۆژەكانداهەردوو ئۆتۆمبێلەكەی لە نزیك (تاسڵووجە- كەنەكەوە) پەكیان دەكەوێت و كارناكەن، شۆفێرەكان دوای هەوڵ و ماندووبونێكی زۆر بۆیان چاك ناكرێتەوەو بەناچاری بەجێیان دێڵن، بۆیە مێجەرسۆن هەواڵ بۆ بەغداد دەنێرێت كە بە خێرایی میكانیكی(وەستا –یان- فیتەر) یەكی بۆ بنێرن بەمەبەستی چاككردنەوەی ئۆتۆمبێلەكانی بەمەرجێك ئینگلیزیەكەی باش بێت ، بەرپرسەكەی (گۆگول) ئەم هەلە دەقۆزێتەوەو دەینێرێتە سلێمانی، بەو مەبەستەی كە مێجەرسۆن كەسێكی توڕەو توندو تیژەو سزای دەدات، دوای ئەوەی دەگاتە سەر ئۆتۆمبێلەكان بە پارچەی ساغی یەكێكیان ئەوی تر چاك دەكاتەوەو بەوەیان كە كار دەكات رایدەكێشێتە سلێمانی تا لەوێ چاكی بكاتەوە، كاتێك هەواڵەكە دەگاتە مێجەرسۆن زۆر سەرسامی سەلیقەو تواناكانی دەبێت و لە بری ئەوەی سزای بدات سوپاس و هاوكاری دەكات.

یەكەم خولی شۆفێری لە سلێمانی دەكاتەوە:
ئیدی لێرەوە گۆگۆل لە سلێمانی دەگیرسێتەوەو پاشان بە فەرمانی مێجەرسۆن خولی فێربوونی شۆفێری بۆ هاوڵاتیانی شاری سلێمانی دەكاتەوە ، ئەوانەی چوونەتە ئەو خولەو بوونەتە یەكەم ده‌ستەی شۆفێری سلێمانی كە بریتی بوون لە (عەبدەی ئۆتۆمبێلچی-مەحموی قالە شەوقە-عەلی چاوەش و كوڕەكەی-مەحمود شەوكەتی دانساز-نامیق ئاغا- فەتاحی چایچی- عەلی ناجی) و مێجەرسۆن لەو بارەیەوە گوتویەتی : گۆگۆل باشترین شۆفێرو میكانیكیە كە من دیبێتم. هەربۆیە رێزێكی زۆری دەگرێت و فەرمان دەكات باشترین جێگەی بۆ دابین بكەن. هەرچەندە دیار نیە یەكەمجار و چۆن فێری سەرەتاكانی زمانی كوردی بووە، بەڵام كاتێك وانەی شۆفێری بە قوتابیەكان دەڵێتەوەو گفتوگۆ دەكەوێتە نێوان خوێندكارەكانی و ئەم لەوانەیە ئەمە یەكەم هەنگاوی بۆ فێربوونی وردەكاریەكانی زمانی كوردی بوو بێت..

دووركەوتنەوە لە سەبازی و دەستپێكی كاری مەدەنی:
لەسەر داوای خۆی لە رۆژی 1/1/1920 بواری سەربازی بەجێهێشتووەو خۆی بۆ كارو باری مەدەنی یەكلا كردۆتەوە، ئەو مرۆڤێكی بەتوانابوو بەتایبەتی لە بواری زمان زانین دا و توانیویەتی بەشەش زمان بنوسێت و بخوێنێتەوە (هندی-سەنسكریتی-ئینگلیزی-فارسی- توركی- عەرەبی و كوردی). ئەو لە بواری ئابووریشدا كەسێكی شارەزاو لێهاتوو بووە و لەبەر ئەوەی ئۆتۆمبێل بۆ ئەو سەردەمە هەم كارێكی نوێ بووەو هەم داهاتێكی باشیشی هەبووە ئۆتۆمبێلی كڕیوە بۆ هێڵی گواستنەوەی نێوان(سلێمانی كەركووك- هەولێر كەركووك- و كەركووك كفری) و هەندێكیش باس لەوە دەكەن كە ئۆتۆمبێلی نێوان (سلێمانی – هەڵەبجە)ش هەر ئەو دابینی كردووە.

سلێمانی هەڵبژارد:
هەرچەندە بەناچاری و بەمەبەستی دوور خستنەوەی گۆگۆل لە بەغدادەوە رەوانەی سلێمانی كراوە بەڵام وەك سەرچاوەكان ئاماژەی پێدەدەن، ئەو شارە جێگەی خۆی لە دڵیدا كردۆتەوە، هەر بۆیە كاتێك ئینگلیزەكان لە ساڵی 1922 لە سلێمانی دەچنە دەرەوە ئەو دەمێنێتەوەو بڕیاری مانەوەی یەكجارەكی دەدات.

دەبێتە شۆفێری شێخ مەحموود:
دوای گەڕانەوەی شێخ مەحموود لە هیندستانەوە بۆ سلێمانی لە رۆژی 30/9/1922 و لەلایەن ئینگلیزەكانەوە نازناوی مەلیكی كوردستانی پێدراوە(هەرچەندە دەسەڵاتەكەی هەموو پارێزگای ئێستای سلێمانیشی نەگرتۆتەوە)، گۆگۆل موكرجی ئۆتۆمبێلەكەی خۆی پێشكەش بە شێخ مەحموود دەكات، ئەویش دوای قبوڵكردنی پارەكەی دەداتەوەو دەیكات بە شۆفێری تایبەتی خۆی. دوای ئەوەی تێكەڵی زیاتر دەبێت لەگەڵ شێخ مەحموود و گوتنی ناوەكەی(گوگوڵ چاند مكورجی)  بۆ شێخ زۆر ناڕەحەت دەبێت بۆیە بڕیار دەدات چیتر بەو ناوەوە بانگی نەكات و ناوەكەی دەگۆڕێت (غەفوور هیندی) یا (غەفور مكورجی) و دواتریش ناوەكەی لەناو خەڵكدا بە (غەفورە رەش) بڵاودەبێتەوە.

خۆشەویستی هەمووان:
غەفوور هیندی(گۆگۆل) سێ جار هاوسەرگیری كردوو، ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە هەرسێ جارەكە لە سلێمانی هاوسەرگیری كردبێت لەبەر ئەوەی تا ئەو كاتەی كە سەرباز بووە هیچ ئاماژەیەك نیە بۆ ئەوەی لەدەرەوەی كاری سەربازی خێزانی پێكەوە نابێـت، ئەوەش كارێكی ئەستەم و نەشیاوە، هەرچۆنێك بێت، خێزانی یەكەمی ناوی (حەبەخان)بووە، لەم خێزانەی هیچ نەوەیەكی نیەو ماوەیەكی كەم پێكەوە دەبن و دواتر كۆچی دوایی دەكات، پاش ئەوە خێزانی دووەم پێكدەهێنێتەوە كە ناوی ئامینەیەو تەنها یەك (كچ)ی لێی دەبێ بەناوی (سەبیحە) و پاش ماوەیەك پێكەوە ژیان (جیادەبنەوە)، هەرچی هاوسەری سێیەم و كۆتاییەتی خەڵكی شاری كفری بووە و لە 25/8/1925 مارەی كردووە بەناوی (خەیریە ئەیوب غەیوب)، ئەم هاوسەرەی كچ و كوڕێكی لێی بووە بەناوەكانی (شوكریە 1931 لەدایك بووەو دواتر بوەتە مامۆستا و پاشان بوەتە سەرپەرشتیاری پەروەردەیی لە سلێمانی و ناسراوە بە ست شكوریە مكورجی) و (كەمال كە پیشەی مامۆستا بووە) و نەوەكانی ئێستە لە ژیاندا ماوون و هەموویان هەڵگری نازناوی (مكورجی)ن.
غەفوور هیندی یەكەمجار لەگەڕەكی دێرینی (صابوونكەران)ی سلێمانی نیشتەجێ بووەو دواتر كە گەڕەكی عەلی ناجی دەكرێتەوە دەچێتە ئەو گەڕەكەو تا كۆتاییەكانی ژیانی لەو گەڕەكە دەمێنێتەوە.

پەیوەندییەكی زۆر باشی هەبوە لەگەڵ خەڵكی سلێمانی و خۆشەویست بووە لە لای شێخ مەحموود و حەپسەخانی نەقیب، ئەو لە گواستنەوەی بووكی زۆرینەی خەڵكی ئەو سەردەمەدا بە خۆی و ئۆتۆمبێلە رازاوەكەیەوە بەشداری كردووە و ئەوەش بووەتە هۆی ناوبانگی جەماوەری زیاتر بۆی. پاش ئەوەی لەلای شێخ مەحموود نامێنێـت، لەسەر كاری شۆفێری بەردەوام دەبێت و سەرەتا ئۆتۆمبێلێكی (جێب) دەكڕێت و دواجاریش دەیگۆڕێت بۆ پاصی تەختە كە لە سلێمانی یەوە تا هەڵەبجە رۆشتووەو بە شەقامی قڕگەدا بووەتە یارمەتیدەرێكی هاتووچۆی خەڵكی.

وەرگرتنی رەگەزنامەی عێراقی: 
لە مایسی ساڵی 1932 رەگەزنامەی عێراقی وەردەگرێت، بەردەوام دەبێت لە خزمەتكردنی ماڵ و مناڵەكانی ، بەپێی سەرچاوەكان تا ساڵی 1936 یش پەیوەندی نامە گۆڕینەوە هەبووە لەگەڵ كەسوكارەكەی (بەتایبەتی مامی) لە هیندستان و بەردەوام هەواڵی یەكیان زانیوە، بۆ دواجار مامەی نامەیەك بۆ گۆگۆل دەنوسێت و تیایدا دەڵێت: بگەڕێرەوە بۆ هیندستان تا لە موڵك و ماڵی میراتی باوكت بێبەش نەبیت، ئەویش لە وەڵامدا دەنوسێت: جارێكی تر من ناتوانم بگەڕێمەوە هیندستان، ئێرەم پێخۆشترە، تازە من خۆم بە كورد دەزانم..) بەم شێوەیە كۆتایی بەو پەیوەندیە دێت لەنێوانیاندا، هیچ سەرچاوەیەكی نوسراویش بەردەست نیە كە دوای ئەو نامانە نەوەكانی موكرجی سەردانیان كردبێتەوە یان نە.. لە رۆژی 31/3/1968 مۆڵەتی شۆفێری عێراقی وەردەگرێت . سەرچاوەكان باسیان لەوە نەكردووە كە پێشتر بە بێ مۆڵەت شۆفێری كردووە یان مۆڵەتی هیندستانی پێ بووبێت، یاخود لەبەر كەمی ئۆتۆمبێل و شۆفێر مۆڵەتی لێخوڕین ئەوەندە بایەخی پێنەدراوە.

كۆتایی تەمەن و گۆڕستانی سەیوان:
تا ئەو دواییانەش بەردەوام دەبێت لەسەر پەروەردەكردنی منداڵ و نەوەكانی تا نەخۆش دەكەوێت، دوا ساتەكانی ژیانی لەنێو ماڵی كوڕەكەی (كەمال مكورجی)دەمێنێـتەوە و رۆژی 18/12/1980 كۆچی دوایی دەكات و تەرمەكەی لە گۆڕستانی بەناوبانگی شاری سلێمانی بەخاك دەسپێرێت.

سەرچاوە: 
- ویكیپیدیا، تایبەت بە كەسایەتی ناوبراو.
- كتێبی شاری سلێمانی – بەشی یەكەم- ئەحمەدی ساڵحی رەشە.