02:35 - 24/08/2020
پەیسەرپرێس رەشنوسی یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق بڵاودەكاتەوە
دواین رەشنوسی یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق كە زۆرترین مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێناوە چەندین بڕگە و مادەی تێدایە كە بەبڕوای زۆرینەی لایەنە سیاسییەكان لەگەڵ دۆخی ئێستای عێراقدا ناگونجێت بەتایبەت مادەی 15 كە باس لە دابەشكردنی بازنەكانی هەڵبژاردن دەكات لە سنووری پارێزگاكاندا.
پەیسەرپرێس دەقی دواین رەشنوسی یاسای هەڵبژاردنەكان بە وەرگێڕدراوی بڵاودەكاتەوە كە لە 29/12/2019 ئامادەكراوە و لە 50 مادە پێكهاتووە.
بەپێی یاساكە ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (329) كورسی پێكدێت، (320) كورسییان بەسەر پارێزگاكاندا دابەشدەكرێن بەپێی سنووری كارگێڕییان تا كاتی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی، (9) كورسیشیان بەپێی سیستمی (كوتا) دابەشدەكرێت.
لەلایەكی دیكەوە یەكێك لە مەترسییەكانی دیكەی رەشنوسەكە شێوازی ژماردن و جیاكردنەوەی دەنگەكانە، كە هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشوو بەشێوەی ئەلیكترۆنی هەژمار دەكرێت ئەمەش عێراقییەكان بە گشتی و هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان بە تایبەتی ئەزمونێكی خۆشیان لەگەڵیدا نییە.
دەقی رەشنوسەكە بە وەرگێردراوی بۆ سەر زمانی كوردی:-
رەشنوسی بەشی چاودێری یاسادانان 29/12/2019
بەناوی گەل
سەرۆكایەتی كۆمار
لەبەر رۆشنایی ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری لێداوە و سەرۆكی كۆمار پەسەندی كردووە، وە بەپێی ئەحكامەكانی بڕگەی (یەك) لە مادەی (61) و بڕگەی سێ لە مادەی (73)ی دەستور
ئەم یاسایە دەركرا:
ژمارە () بۆ ساڵی 2019
یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران
بەشی یەكەم
ناساندن و ئامانجەكان
(مادەی 1)
مەبەست لەو دەستەواژانەی لە یاساكەدا بەكارهاتوون ئەمانەن:-
ئەنجومەن: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
كۆمسیۆن: كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان
دەنگدەر: ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی كە مەرجە یاساییەكانی دەنگدانیان تێدایە لە هەڵبژاردنەكاندا.
دەنگدەری ئاوارە: ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی كە لە شوێنی لەدایكبوون و نیشتەجێبوونی خۆیان ئاوارەی ناوچەكانی تری ناوخۆی عێراق بوون دوای 9/12/2013 بە هەر هۆكارێك بێت و پێویستە لە وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران تۆماركرابن.
دەنگدەری كۆچبەر: ئەو هاوڵاتییە عێراقییانەی كە شوێنی لەدایكبوون و نیشتەجێبوونی خۆیان بەجێهێشتووە و كۆچیان كردووە بۆ دەرەوەی عێراق بە هەر هۆكارێك بێت.
تۆماری سەرەتایی دەنگدەران: ئەو تۆمارەیە كە ناو و داتاكانی دەنگدەری تێدا تۆماركراوە كە كۆمسیۆن ئامادەی دەكات و بڵاویدەكاتەوە تا لێكۆڵینەوەی لێبكرێت و تانەكان لەبارەیەوە وەربگیرێن.
تۆماری كۆتایی دەنگدەران: تۆماری ناوی دەنگدەران و داتاكانیانە و هیچ تانەیەكی لێنادرێت و بڵاوناكرێتەوە دوای واەی رێگەپێدراوی بڵاوكردنەوە و تانەدان.
پاڵێوراو: هەموو هاوڵاتییەكی عێراقی دەگرێتەوە كە بە رەسمی پەسەندكراوە و رێگەی خۆپاڵاوتنی پێدراوە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانەوە.
حزبی سیاسی: ئەو حزبانەن كە لە بەشی حزبەكان لەلایەن ئەنجومەنی كۆمسیاران دانیان پێدانراوە بەپێی یاسای حزب و رێكخستنە سیاسییەكانی ژمارە (36) ساڵی 2015.
لیستی تاكەكەسی: ئەو لیستەیە كە ماف دەدات بە تاكەكەسێك كە خۆی بپاڵێوێت لە هەڵبژاردنەكاندا بەو مەرجەی كە تۆماركرابێت لە كۆمسیۆن.
لیستی كراوە: ئەو لیستەیە كە ناوی پاڵێوراوە راگەیەندراوەكان لەخۆی دەگرێت.
بازنەی هەڵبژاردن: هەموو ئەو ناوچە دەستنیشانكراوانەیە كە ژمارەیەك كورسی بەپێی ئەم یاسایە بۆ دەستنیشان كراوە.
بنكەی دەنگدان: ئەو شوێنەیە كە كۆمسیۆن بەپێی بازنەكانی هەڵبژاردن دەستنیشانی دەكات بۆ دەنگدان.
وێستگەی دەنگدان: ئەو شوێنەیە كە كۆمسیۆن لەناو بنكەكانی هەڵبژاردندا دەستنیشانی دەكات بۆ دەنگدان و بەپێی ژمارەی دەنگدەران كۆمسیۆن ژمارەی وێستگەكان دیاریدەكات.
هێزە چەكدارەكان و دەزگا ئەمنییەكان: سوپای عێراق و دامەزراوەكانی سوپاكە، لەگەڵ كارمەندانی وەزارەتی بەرگری و هەر هێز و فەرمانگەیەكی تر كە سەر بە وەزارەتی بەرگری بن، لەگەڵ هێزەكانی روبەروو بوونەوەی تیرۆر و دەستەكانی حەشدی شەعبی و پێشمەرگە و وەزارەتی ناوخۆی فیدراڵی و وەزارەتی ناوخۆی هەرێم و كارمەندانی هێزە ئەمنییەكان و هەر فەرمانگە و هێزێك كە سەر بەو وەزارەتانە بن، لەگەڵ دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق و ئاسایشی نیشتمانی و دەزگای ئاسایش.
تۆماری بایۆمەتری: تۆماركردنی داتاكانی دەنگدەر و كۆكردنەوەی داتاكانە بەشێوەی ئەلیكترۆنی لە رێگای فۆرمی بایۆمەتری و زیادكردنیان بۆ داتاكانی دیكە بە مەبەستی دەستكەوتنی تۆمارێكی ورد و نوێكراوەی دەنگدەران.
(مادەی 2)
ئامانجەكانی ئەم یاسایە ئەمانەن:-
یەك: بەشداری دەنگدەر لە دەستنیشانكردنی نوێنەرەكانیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.
دوو: یەكسانی لە بەشداری هەڵبژاردن.
سێ: گرەنتی مافی دەنگدەر و كاندید لە بەشداری هەڵبژاردندا.
چوار: گرەنتی دادپەروەری و ئازادی و بێگەردی پرۆسەی هەڵبژاردن.
پێنج: دەستەبەركردنی چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ قۆناغەكانی ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن.
(مادەی 3)
ئەم یاسایە جێبەجێدەكرێت بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا.
بەشی دووەم
مافی هەڵبژاردن
(مادەی 4)
یەكەم: هەڵبژاردن مافی هەموو هاوڵاتییەكی عێراقە بەپێی ئەو مەرجانەی ئەم یاسایە دەستنیشانیكردوون بەپێ جیاكاری لەسەر بنەمای رەگەز یان نەتەوە یان رەنگ و ئاین و مەزهەب، یان لەسەر بنەمای بیروباوەڕ و باری دارایی و كۆمەڵایەتی.
دووەم: هەر دەنگدەرێك مافی خۆی هەیە لە هەڵبژاردنەكاندا بە شێوەیەكی ئازادانە و راستەوخۆ و نهێنی و تاكەكەسی و رێگە نادرێت كەس بە نوێنەرایەتی كەسی دیكە دەنگ بدات.
(مادەی 5)
پێویستە لەسەر دەنگدەر كە:-
یەك: رەگەزنامەی عێراقی هەبێت.
دوو: توانای تەواو بێت.
سێ: تەمەنی 18 ساڵ كەمتر نەبێت لەو ساڵەی كە هەڵبژاردنی تێدا ئەنجام دەدەرێت.
چوار: تۆماركرابێت لە تۆماری دەنگدەران بەپێی رێكارەكانی كۆمسیۆن و كارتی ئەلیكترۆنی دەنگدانی پێبێت لەگەڵ یەكێك لەم سێ بەڵگەنامە رەسمییە، پێناسی باری شارستانی، كارتی نیشتمانی، جنسێی عێراقی.
(مادەی 6)
هەڵبژاردن لەماوەی یەك رۆژدا ئەنجام دەدرێت لە سەرانسەری عێراق.
(مادەی 7)
یەك: پێویستە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ خولی نوێ ئەنجام بدرێت پێش (45) رۆژ لە وادەی كۆتایهاتنی تەمەنی خولی پەرلەمان.
دوو: بەرواری هەڵبژاردن بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بە هەماهەنگی لەگەڵ كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان دەستنیشان دەكرێت و وادەكەی بە رەسمی رادەگەیەنرێت بە ماوەیەك كە كەمتر نەبێت لە (90) رۆژ لە رۆژی ئەنجامدانی پرۆسەكە.
بەشی سێیەم
مافی خۆپاڵاوتن
(مادەی 8)
مەرجە لەسەر پاڵێوراوان بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نوێنەران كە:-
یەك: هاوڵاتی عێراقی بێت و تەمەنی لە رۆژی هەڵبژاردندا لە 28 ساڵ كەمتر نەبێت.
دوو: یاسای ریشەكێشكردن نەیگرێتەوە یان یاسایەكی هاوشێوە.
سێ: حوكم نەدرابێت بە تاوانەكانی لەكەداركردنی شەرەف، یان بە رێگەی ناشەرعی دەوڵەمەند نەبوبێت و سزانەدرابێت و بەر لێبوردن كەوتبێت.
چوار: لانی كەم بڕوانامەی ئاماجەیی یان بڕوانامەیەكی هاوتای ئەو پلەی هەبێت.
پێنج: لەدایكبووی ئەو پارێزگایە بێت كە خۆی تێدا هەڵدەبژێرێت.
شەش: پێشكەشكردنی لیستێك لە 500 ناوی دەنگدەر كەمتری تێدا نەبێت كە ئاماجەن جەنگی پێبدەن بەبێ دووبارەبوونەوەی ناوەكان و مەرجە ئەو ناوانە لە تۆماری دەنگدەراندا بوونیان هەبێت بەپێی رێنماییەكانی كۆمسیۆن جگە لەو كەسانەی كە بە سیستمی كۆتا رێكخراون و لە (مادەی 13)ی ئەم یاسایەدا رێوشوێنەكانیان بۆ دەستنیشان كراوە.
(مادەی 9)
نابێت پاڵێوراو لە ئەندامانی هێزە چەكدارەكان، یان دەزگا ئەمنییەكان یان ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانی ئێستا و پێشتر یان لە فەرمانبەرانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بێت.
(مادەی 10)
یەك: كۆمسیۆن لیستی ناوی كاندیدەكان دەنێرێت بۆ وەزارەتەكانی خوێندنی باڵا و پەروەردە و ناوخۆ و دەستەی لێپرسینەوە و دادپەروەری و دامەزراوەكانی داد بۆ سەلماندنی دروستی زانیارییەكان لەماوەی 15 رۆژدا لە بەرواری پێشكەشكردنی لیستەكەوە.
دوو: دوای پەسەندكردنی كاندیدەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە، ناوەكانیان لە دوو رۆژنامەی رۆژانەی ناوخۆیی عێراق و وێبسایتی رەسمی كۆمسیۆندا بڵاودەكرێتەوە.
(مادەی 11)
بڕی پارەی دڵنیایی هەر كاندیدێك لە هەر لیستێكدا لەلایەن كۆمسیۆنەوە دەستنیشان دەكرێت لە بەرامبەر بەشداریكردنی لە هەڵبژاردنەكان و لە ئەگەری دەرنەچوونی كاندیدەكەشدا ئەو پارەیەی لێی وەرگیراوە دەخرێتە خەزێنەی دەوڵەت.
(مادەی 12)
مەرجە كە لایەنی سیاسی و كاندیدی سەربەخۆ كارنامەی هەڵبژاردنیان پێشكەش بكەن لەگەڵ خۆكاندیدكردنیان.
بەشی چوارەم
بازنەكانی هەڵبژاردن
(مادەی 13)
یەك: ئەنجومەنی نوێنەران لە (329) كورسی پێكدێت، (320) كورسییان بەسەر پارێزگاكاندا دابەشدەكرێن بەپێی سنووری كارگێڕییان تا كاتی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی، (9) كورسیشیان بەپێی سیستمی (كوتا) دابەشدەكرێت كە بەندی دووەمی ئەم مادەیەدا ئاماژەی پێدراوە.
دوو: كورسی بەپێی (كوتا) دابەشدەكرێت بەسەر ئەم پێكهاتانەدا بەو مەرجەی ئەم كورسییە دەستنیشانكراوانە كارنەكاتە سەر رێژەی بەشدارییان لە لیستە نیشتمانییەكاندا بەجۆرێك:-
ئەلف) پێكهاتەی مەسیحی (5) كورسی كە دابەشدەبن بەسەر پارێزگاكانی (بەغداد، نەینەوا، كەركوك، دهۆك، هەولێر)
ب) پێكهاتەی ئێزدی (1) كورسی لە پارێزگای (نەینەوا)
ج) پێكهاتەی سابئی (1) كورسی لە پارێزگای (بەغداد)
د) پێكهاتەی شەبەك (1) كورسی لە پارێزگای (نەینەوا)
هـ) پێكهاتەی كوردی فەیلی (1) كورسی لە پارێزگای (واست)
سێ: پێویستە كورسی (كۆتا)ی مەسیحی و سابیئە و لە یەك بازنەی هەڵبژاردندا بێت.
(مادەی 14)
مەرجە لە پێشكەشكردنی لیستی كراوەدا ریزبەندی ژنان لەبەرچاوبگیرێت بەجۆرێك دوای هەر 3 كاندیدی پیاو، ناوی 1 كاندیدی ژن دابنرێت.
بەشی پێنجەم
سیستمی هەڵبژاردن
(مادەی 15)
یەك: بازنەكانی هەڵبژاردن دابەش دەبن لە سنووری یەك پارێزگادا.
دوو: خۆپاڵاوتن بەشێوەی تاكەكەسی دەبێت لە سنووری یەك بازنەدا.
سێ: كاندیدەكان ریزبەندی دەكرێن بەپێی ئەو ژمارەی دەنگەی كە هێناویانە و ئەو كاندیدانەی زۆرترین دەنگەكانیان هێناوە سەردەكەون بەپێی ژمارەی كورسییەكانی پارێزگاكە.
چوار: ئەگەر دوو كاندید دەنگەكانیان یەكسان بوو ئەوا بە ئامادەبوونی هەردوكیان "قورعە"یان بۆ دەكرێت تا كاندیدی براوە دەستنیشان بكرێت.
پێنج: بە هەر هۆكارێك دواتر جێگەی ئەندامێكی ئەنجومەنی نوێنەران چۆڵ بوو، ئەوا بەپێی ریزبەندی بازنەی هەڵبژاردنەكە كاندیدێكی دیكە جێگەی دەگرێتەوە.
شەش: بازنەكانی هەڵبژاردن بەپێی خشتەیەك رێكدەخرێن كە لە ئەنجومەنی نوێنەران دەخوێنرێتەوە و دەنگیان لەسەر دەدرێت.
(مادەی 16)
یەك: پێویستە رێژەی ژنان 25% كەمتر نەبێت لە ئەنجومەنی نوێنەراندا.
دوو: پێویستە رێژەی ژنان 25% كەمتر نەبێت لە نوێنەرانی عەر پارێزگایەكدا.
سێ: رێژەی (كوتا) بۆ ژنان لە هەر پارێزگایەكدا بەپێی خشتەكەی دەستنیشان دەكرێت.
چوار: ئەگەر سیستمی (كوتای ژنان) لە هەر پارێزگایەك جێبەجێكرا بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن هیچ گۆڕانكارییەكی تێدا ناكرێت.
پێنج: كۆتای ژنان دابەشدەكرێت لە ئەگەری جێبەجێ نەكردنی سیستمەكەدا بەجۆرێك:-
ئـ) كورسییەك زیاد دەكرێت بۆ ئەو ژنانەی كە لە هەڵبژاردنەكاندا براوەبوون لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا.
ب) ئەنجامە بەدەستهاتووەكان دابەشدەكرێن وەك بڕگەی (ئـ) ئاماژەی پێداوە بەسەر رێژەی دەستنیشانكراوی ژنان لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا.
ج) كورسییەك زیاد دەكرێت بۆ هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە ژنان كەمترین رێژەی دەنگیان تێدا هێنابێت.
د) ئەگەر رێژەی دەنگی پێویست كۆنەكرایەوە بۆ هەر كورسییەكی ژنان و نەگەیشتە بەهای كورسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەران، بەپێی بڕگەكانی (ئـ، ب، ج)، ئەوا رێكارێكی نوێ دەگیرێتەبەر لە بڕگەی (ئـ) لەگەڵ هەژماركردنی زیادەی ئەوەی بڕگەی (ج) بەسەردا جێبەجێكراوە.
شەش: رێكارەكان چەندبارە دەكرێنەوە هەتا رێژەی ژنان دەگاتە رێژەی پێویست بۆ ئەنجومەنی نوێنەران.
حەوت: ئەگەر دوو كاندیدی ژن یان زیاتر لە بازنەی جیاوازدا هەمان رێژە دەنگیان هێنابوو، ئەوا ژمارەی كورسی ژنان زیاد دەكرێت بۆ ئەو بازنەیەی كەمترین دەنگی هێناوە.
هەشت: ئەگەر دوو بازنەی هەڵبژاردن وەك یەك مەرجەكانی زیادكردنی كورسی ژنانیان تێدابوو، ئەوا (قورعە)یان بۆدەكرێت تا بڕیاربدرێت كورسییە زیادەكە بدرێت بە كام بازنە.
نۆ: ئەگەر كورسییەكی ژنان چۆڵ بوو دواتر مەرج نییە هەر لەلایەن كاندیدی ژنەوە جێگەی بگیرێتەوە لەكاتێكدا نەبێت كە كەمبوونەوەی ئەو كورسییە كاریگەری هەبێت لەسەر كەمكردنەوەی رێژەی گشتی نوێنەرایەتی ژنان لە ئەنجومەنی نوێنەران.
بەشی شەشەم
تۆماری دەنگدەران
(مادەی 17)
یەك: پێویستە كۆمسیۆن ئەو دەنگدەرانە تۆمار بكات كە لە بەندەكانی ئەم یاسایە سوودمەند نەبوون.
دوو: كۆمسیۆن تۆماری سەرەتایی دەنگدەران ئامادە دەكات و لەگەڵ نوسینگەكانی كۆمسیۆن لە هەرێم و پارێزگاكان تۆمارەكە نوێدەكاتەوە.
سێ: هەر دەنگدەرێك كە مەرجەكانی بەشداری دەنگدانی تێدابێت مافی هەیە داوای تۆماری خۆی لە تۆماری دەنگدەراندا بكات و دڵنیاببێتەوە كە ناوەكەی لە تۆمارەكەدایە.
چوار: تۆماركردن بەشێوەی كەسی دەبێت.
پێنج: نابێت دەنگدەر لە زیاتر لە بازنەیەكی هەڵبژاردندا ناوی تۆماركرابێت.
شەش: پێویستە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لەكاتی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەراندا زۆرترین پرسیار و سەردانی مەیدانی هاوڵاتیان بكات بەپێی توانا بۆ نوێكردنەوەی تۆمارەكە.
(مادەی 18)
كۆمسیۆن چەند بنەمایەك دەكاتە سەرچاوەی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران وەك داتاكانی فۆرمی خۆراك، لەگەڵ نوێكردنەوەی داتاكان لە ناوەندەكانی نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران تا ئەوكاتەی سەرژمێری گشتی دانیشتوان دەكرێت.
(مادەی 19)
تۆماری دەنگدەرانی هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بەپێی (پیتی ئەبجەدی) ریزبەندی دەكرێن لەلایەن كۆمسیۆن و لەشوێنێكی دیار و بەرچاوی بنكەكانی تۆماركردندا نمایش دەكرێن تا دەنگدەران بە ئاراسنی ناوی خۆیان بدۆزنەوە و دڵنیابن.
(مادەی 20)
یەك: هەر كەسێك ناوی لە تۆماری سەرەتایی دەنگدەراندا نەبێت یان هەڵەیەك لە زانیارییەكانیدا هەبێت لە تۆمارەكەدا دەتوانێت ئیعتیراز بگرێت لە نوسینگەی نیشتمانی كۆمسیۆنی باڵا، یان لقەكانی كۆمسیۆنەكە لە پارێزگاكان بۆ تۆماركردنی ناوی یان راستكردنەوەی زانیارییەكانی لە تۆمارەكەدا.
دوو: ئیعتیرازگرتن بەشێوەی نوسراو دەبێت بەپێی بڕگەكانی ئەم یاسایە و لە ماوەی دەستنیشانكراودا دەبێت كە كۆمسیۆن دیاری دەكات لەكاتی بڵاوكردنەوەی تۆماری سەرەتایی دەنگدەرانەوە لە بازنەكانی هەڵبژاردندا.
سێ: لقەكانی كۆمسیۆن بڕیار دەدەن لەبارەی ئەو ئیعتیرازانەی كە گیراون لەو ماوەیەدا كە كۆمسیۆن دەستنیشانی كردووە و بڕیارەكەیان شیاوی جارێكی دیكە ئیعتیرازگرتن یان تانەلێدانە لەبەردەم ئەنجومەنی كۆمسیاران.
(مادەی 21)
تۆماری سەرەتایی دەنگدەران دەبێتە تۆماری كۆتایی و لەسەر ئەو تۆمارە هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت دوای تەواوبوونی ماوەی دەستنیشانكراوی ئیعتیرازگرتن و یەكلایكردنەوەی ئیعتیرازەكان، دواتر لە بنكەكانی تۆماركردن بڵاودەكرێتەوە بەپێی وادەی دەستنیشانكراو لەلایەن كۆمسیۆنەوە.
بەشی حەوتەم
بانگەشەی هەڵبژاردن
(مادەی 22)
بانگەشەی هەڵبژاردنی ئازاد، مافێكی گرەنتیكراوە بۆ هەر پاڵێوراوێك و بەپێی بڕگەكانی ئەم یاسایە رێگەپێدراوە لە رۆژی پەسەندكردنی لیستی پاڵێوراوەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە تا (24) كاتژمێر پێش پرۆسەی هەڵبژاردن.
(مادەی 23)
بانگەشەی هەڵبژاردن لە هەر رسوماتێك بەخشراوە.
(مادەی 24)
یەك: شارەوانییەكان ئەو شوێنانە دەستنیشان دەكەن كە قەدەغەیە پاڵێوراو بانگەشەی هەڵبژاردنی تێدا ئەنجام بدات، هاوكات بڵاوكردنەوەی هەر پۆستەر و كارنامە و وێنەی پاڵێوراوێك لە بنكە و وێستگەكانی دەنگدان قەدەغەیە.
دوو: پێویستە پارتە سیاسییەكان و لیستە كراوە و تاكەكەسییەكانی بەشداری هەڵبژاردن ریكلام و پۆستەرەكانیان لێبكەنەوە بەپێی ئەو رێكارانەی كۆمسیۆن دەستنیشانی دەكات.
(مادەی 25)
بەكارهێنانی باڵەخانەی وەزارەتەكان و دامەزراوە جیاوازەكانی دەوڵەت و شوێنەكانی خوداپەرستی بۆ بانگەشەی لایەنی سیاسی و كاندید رێگەپێنەدراوە.
(مادەی 26)
بەكارهێنانی ئاڕم "لۆگۆ"ی رەسمی دەوڵەت لە كۆڕ و كۆبوونەوە و بانگەشەكانی هەڵبژاردندا قەدەغەیە.
(مادەی 27)
رێگە بە فەرمانبەران و كارمەندانی دەوڵەت و دەسەڵاتە لۆكاڵییەكان نادرێت كە پێگەی وەزیفی و كەرەستە لۆجستییەكان و ئامێرەكانی دەوڵەت بۆ بانگەشەی خۆیان یان پاڵێوراوێك بەكاربهێنن، هەروەك لەناو هێزە ئەمنی و سەربازییەكاندا بەكارهێنانی پلە و پێگە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن و دروستكردنی كاریگەری لەسەر دەنگدەران قەدەغەیە.
(مادەی 28)
گرتنەبەری هەر رێگایەك لە رێگاكانی فشاركردن یان كێشەنانەوە یان پێدانی دەستكەوتی مادی و مەعنەوی یان بەڵێنی پێدانی دەستكەوت كە كارگیەری هەبێت لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكە رێگەپێنەدراوە.
(مادەی 29)
دابینكردنی پارە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لە سامانی گشتی، یان پارەی وەزارەتەكان، یان پارەی وەقفەكان، یان كۆمەكی دەرەكی رێگەپێنەدراوە.
(مادەی 30)
یەك: رێگە بە هیچ پاڵێوراوێك نادرێت كە رۆژی دەنگدان كارنامەی خۆی یان بڵاوكراوەی بانگەشەی هەڵبژاردن دابەشبكات و رێگە بە كەسیش نادرێت ئەو كارەی بۆ ئەنجام بدات.
دوو: رێگە بە هیچ كارمەندێكی فەرمانگەكانی دەوڵەت یان دەسەڵاتدارانی لۆكاڵی نادرێت كە رۆژی هەڵبژاردن كارنامە دابەشبكەن نە بە خۆیان و نە بە هیچ كەسێك بە نوێنەرایەتی ئەوان.
سێ: رێگە بە بانگەشە و دابەشكردنی كارنامە و بڵاوكراوەكانی بانگەشەی پاڵێوراوێك نادرێت كە لە لیستی پاڵێوراوە پەسەندكراوەكانی كۆمسیۆندا ناوی تۆمار نەكرابێت.
بەشی هەشتەم
ئەحكامەكانی سزادان
(مادەی 31)
سزا دەدرێت بە بەندكردن كە ماوەكەی لە (6) مانگ كەمتر نەبێت و پێبژارن كە بڕەكەی لە (250.000) دوسەد و پەنجا هەزار دینار كەمتر و (1.000.000) یەك ملیۆن دینار زیاتر نەبێت هەریەك لە:-
یەك: بە مەبەست ناوێك بخرێتە تۆماری دەنگدەرانەوە بان ناوێك نەخرێتە تۆمارەكەوە بە پێچەوانەی بەندەكانی ئەم یاسایە.
دوو: كەسێك ناوی خۆی بخاتە تۆماری دەنگدەرانەوە یان ناوی كەسێكی دیكە جگە لە خۆی و بەسەریدا بسەلمێت كە زانیویەتی ئەو كارە هەڵەیە و بەردەوام بووە لە زیادكردنی ناوەكە یان سڕینەوەی ناوەكە.
سێ: بەشداری دەنگدانی كردبێت و زانیبێتی كە ناوەكەی بە نایاسایی خراوەتە تۆماری دەنگدەرانەوە، یان زانیبێتی كە مەرجەكانی بەشداریكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی تێدا نییە.
چوار: دەنگدان لەبری كەسێكی تر.
پێنج: ئاشكراكردنی نهێنی دەنگدەر.
شەش: زیاتر لە جارێك دەنگیدابێت.
حەوت: رای دەنگدەری گۆڕیبێت، بە نوسینی ناوێك یان بەكارهێنانی هێمایەك كە دەنگدەرەكە خواستی لەسەر نەبوبێت یان كێشەی بۆ دەنگدەرێك دروستكردبێت كە بە خواستی خۆی دەنگ بدات.
(مادەی 32)
سزا دەدرێت بە بەندكردن كە ماوەكەی لە ساڵێك كەمتر نەبێت هەركەسێك كە:-
یەك: بەكارهێنانی هێز یان هەڕەشەكردن بۆ رێگری لە دەنگدەرێك كە بەخواستی خۆی دەنگ بدات، یان ناچاركردنی دەنگدەر بە دەنگدان بە لایەنێكی دیاریكراو یان رێگریكردنی دەنگدەر لە دەنگدان بە لایەنێكی دیاریكراو.
دوو: پێدانی بەڵێنی دەستكەوتی شەخسی بە دەنگدەر یان كەسانی دیكەی دەنگدەر بۆ دەنگدان بە لایەنێكی دیاریكراو یان رێگری لە دەنگدان بە لایەنێكی دیاریكراو.
سێ: رەزامەند بێت یان داوای دەستكەوتی شەخسی بكات بۆ خۆی یان بۆ كەسێكی تر لەكاتێكدا رسپێردرابێت بە خزمەتی گشتی لە پرۆسەی هەڵبژاردندا.
چوار: نانەوەی كێشە لەنێوان كاندیدەكان، یان بڵاوكردنەوەی هەواڵی ناراست لەسەر كەسایەتی یەكێك لە كاندیدەكان لەپێناو گۆڕانكاری لە بۆچونی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەكاندا.
پێنج: چونەژوورەوە بە چەك یان كەرەستە بریندارەكەرەكان بۆناو فەرمانگە و بنكەكانی هەڵبژاردن.
شەش: هۆكاربێت یان دەستدرێژیكار یان پاڵنەر بێت بۆ دەستدرێژیكردنە سەر كارمەندانی بنكەكانی هەڵبژاردن.
حەوت: پەلاماردانی سندوقەكانی دەنگدان یان تۆماری دەنگدەران یان هەر بەڵگەنامەیەك كە پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەبێت.
هەشت: خۆی كاندید كردبێت لە زیاتر لە بازنەیەكی هەڵبژاردن یان لەناو زیاتر لە لیستێكی هەڵبژاردندا.
(مادەی 33)
سزا دەدرێت بە بەندكردن بۆ ماوەی ساڵێك و پێژماردن كە بڕەكەی لە (1.000.000) یەك ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە (5.000.000) پێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت یان بە هەردوو سزاكە لەكاتێكدا كە:
یەك: دەستكاریكردن، شاردنەوە، لەناوبردن، خراپكردن، تێكدان، دزینی كارتی دەنگدان یان تۆماری دەنگدەران یان گۆڕینی ئەنجامەكان بە هەر شێوەیەك لە شێوەكان.
دوو: ئازادی هەڵبژاردن لەكەدار بكات لەرێگەی فشار یان بەكارهێنانی هێز یان هەڕەشەكردن.
(مادەی 34)
سزادەدرێت بە بەندكردن كە ماوەكەی لە یەك مانگ كەمتر نەبێت و پێژماردن كە بڕەكەی لە (1.000.000) یەك ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، هەركەسێك كە وێنە و بڵاوكراوەی بانگەشەی هەڵبژاردن لە دەرەوەی شوێنی دەستنیشانكراو هەڵبواسێت.
(مادەی 35)
سزا دەدرێت بە بەندكردن بۆ ماوەیەك كە لە یەك مانگ كەمتر نەبێت و لە یەك ساڵ زیاتر نەبێت، یان پێبژاردن كە بڕەكەی لە (1.000.000) یەك ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە (5.000.000) پێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت یان بە هەردوو سزاكە لەكاتێكدا:-
یەك: دەستدرێژیكردنە سەر وێنە یان كارنامەی كاندیدێك كە لە شوێنی رێگەپێدراودا هەڵواسراوە لە بەرژەوەندی كاندید یان لایەنێكی تر.
دوو: كشانەوەی كاندیدێك یان زیاتر لە پرۆسەی هەڵبژاردن لەكاتێكدا بزانێت كە ئەوە رێگەپێنەدراوە بۆ سەرلێشێواندنی دەنگدەر و گواستنەوەی دەنگەكان بۆ كاندیدێكی تر.
سێ: دەستدرێژیكردنە سەر ئامرازەكانی بانگەشەكردن كە بە یاسا رێگەیان پێدرابێت.
(مادەی 36)
هەر كەسێك لەسەر ئەم تاوانانەی لە یاساكەدا دەستنیشانكراوە سزابدرێت وەك تاوانباری تەواو مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت.
(مادەی 37)
هەر لایەنێكی سیاسی بەسەریدا ساغبێتەوە كە تێوەگلاوە لەم تاوانانەی هەڵبژاردن ئەوا سزادەدرێت بە پێبژاردن كە بڕەكەی لە (25.000.000) بیست و پێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت.
بەشی نۆیەم
ئەحكامە گشتییەكان
(مادەی 38)
یەك: كۆمسیۆن لەسەر ئامێری ژمێرەی ئەلیكترۆنی دەنگدان كاردەكات و پێویستە ئەنجامە بەراییەكان لەماوەی 24 كاتژمێردا دوای تەواوبوونی پرۆسەی هەڵبژادن رابگەیەنێت، لە هەر بنكەیەكی دەنگدانیشدا دەنگەكانی یەك وێستگە بۆ دڵنیایی بە دەست هەژمار دەكرێنەوە، ئەگەر جیاوازی هەژماركردنەوە بە دەست لەگەڵ هەژماری ئەلیكترۆنی رێژەی 5% زیاتربوو، ئەوا تەواوی وێستگەكانی ئەو بنكەیە بە دەست هەژمار دەكرێنەوە، لە ئەگەری بوونی تانەشدا لەسەر بنكەكە جارێكی دیكە كۆمسیۆن بە ئامادەبوونی نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكان دەنگەكان بەدەست هەژمار دەكاتەوە.
دوو: پێویستە كۆمسیۆن تەواوی داتاكانی هەڵبژاردن بە وردەكارییەوە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن ئاشكرا بكات، وەك ژمارەی دانیشتوان، ژمارەی دەنگدەران، ژمارەی لیستەكانی هەڵبژاردن و ژمارەی لایەنە سیاسییەكان و ژمارەی تاكە كەسەكان كە بەشداری هەڵبژاردنیان كردووە، لەگەڵ هەر وردەكارییەكی تر كە تایبەت بێت بە پرۆسەی هەڵبژاردن و بەلای دەنگدەرەوە گرنگ بێت، هەروەك ئاشكراكردنی وردەكاریی ئەنجامی هەڵبژاردن وەك ژمارەی دەنگی تەواو و ژمارەی دەنگی پوچەڵ و رێژەی بەشداری دەنگدەر و رێژەی دەنگی لیستە سیاسییەكان و هەر كاندیدێكی سەركەوتوو و سەرنەكەوتوو لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن.
سێ: پێویستە كۆمسیۆن گرێبەست بكات لەگەڵ كۆمپانیایەكی تایبەتمەندی جیهانی كە پسپۆڕی هەبێت لەبواری تەكنەلۆژیا و كاری هاوشێوەی ئەنجامدابێت بۆ پشكنینی بەرنامەكانی ژمێرەی ئەلیكترۆنی دەنگدان و ئامێرە پاشكۆكانی و پێویستە ئەنجومەنی كۆمسیاران لیژنەیەك لە دامەزراوە حكومییە تایبەتمەندەكان دروستبكات بۆ چاودێری كارەكانی ئەو كۆمپانیایەی گرێبەستی لەگەڵ دەكرێت و دواتر بە راپۆرتێك ئەنجومەنی نوێنەران لە ئەنجامی كاری لیژنەكە ئاگاداربكرێتەوە.
چوار: پێویستە كۆمسیۆن هیچ بنكە و وێستگەیەكی دەنگدان نەكاتەوە دوای پەسەندكردنی ئەنجامی كۆتایی.
پێنج: ئامێری تۆماركردنی زانیارییەكان بۆ هەر وێستگەیەكی دەنگدان دەستەبەردەكرێت.
شەش: كۆپییەك لە ئەنجامی هەڵبژاردن لە میمۆری ئامێری هەر وێستگەیەكدا دەمێنێتەوە پێش رەوانەكردنی ئەنجامەكان لەرێگەی مانگی دەستكردەوە، دواتریش زانیاری سەرجەم میمۆری ناو وێستگەكان رەوانەی نوسینگەی نیشتمانی كۆمسیۆن دەكرێت لە بەغداد، بۆ وردبینیكردن و بەراوردكردنیان.
حەوت: ژماردنی دەنگەكان بە ئامێری خێراكردنی ئەلیكترۆنی دەبێت و نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكان و نوێنەری كاندیدە سەربەخۆكان كۆپییەكی زانیارییەكانی وێستگەكانیان پێدەدرێت.
هەشت: رێژەی رێگەپێدراوی دەنگدان بەبێ خوێندنەوەی پەنجەمۆری ئەلیكترۆنی لە هەروێستگەیەكدا تەنها 5%ی دەنگدەرانە و ئەگەر رێژەكە لەوە زیاتر بوو ئەوا رێگە بە هیچ كەسێك نادرێت كە پەنجەمۆری ئەلیكترۆنی نەیخوێنێتەوە دەنگبدات و تەنها رێگە بەو كەسانە دەدرێت دەنگبدەن كە ئامێرەكە پەنجەمۆرەكانیان دەخوێنێتەوە.
(مادەی 39)
دەنگدانی تایبەت (48) كاتژمێر پێش پرۆسەی دەنگدانی گشتی ئەنجام دەدرێت، بەپێی كارتی بایۆمەتری دەنگدان و نابێت پرۆسەكە لەناو یەكە سەربازییەكان یان بازنەی هەڵبژاردنی خۆیاندا بەڕێوەبچێت:-
یەك: كارمەندانی وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و هێزە ئەمنییەكانی تر بەپێی رێكاری تایبەت كە كۆمسیۆن دەستنیشانی دەكات و پێویستە (60) رۆژ پێش هەڵبژاردنی گشتی لیستی ناوەكانیان لەلایەن دامەزراوەكانیانەوە رەوانەی كۆمسیۆن بكرێت تا لە تۆماری دەنگدەرانی گشتیدا بسڕدرێنەوە.
دوو: راگیراوان و بەندكراوان بەپێی لیستێك كە لەلایەن وەزارەتەكانی ناوخۆ و دادەوە ئامادەدەكرێت پێویستە پێش (30) رۆژ لە هەڵبژاردنی گشتی رادەستی كۆمسیۆن بكرێن تا لە تۆماری گشتیدا ناوەكانیان بسڕدرێتەوە.
سێ: دەنگدانی ئاوارەكان لەرێگەی لیستێكەوە دەبێت كە كۆمسیۆن لە وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران و وەزارەتی بازرگانی وەریدەگرێت و ئاوارە مافی هەیە لەرێگەی كارتی بایۆمەترییەوە لەو شوێنەی كە لێی نیشتەجێیە دەنگبدات بەو بازنەیەی هەڵبژاردن كە لێی ئاوارە بووە.
چوار: كۆچبەرانی عێراق كە لە دەرەوە نیشتەجێن مافیان هەیە دەنگ بە بازنەی هەڵبژاردنی خۆیان بدەن بەپێی كارتی بایۆمەتری.
پێنج: كۆمسیۆن چەند رێكارێكی ئاسانكاری بۆ دەنگدانی تایبەت دەگرێتەبەر كە پێكدێن لە:-
1)جیاكردنەوەی كارتی دەنگدانی هێزە ئەمنییەكان بە رەنگ یان هێما
2)دابەشكردنی ناوی ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان بەسەر بنكەكانی دەنگداندا بۆ لێكۆڵینەوە لە دووبارە نەبوونەوەی ناوەكەی.
3)پەنجەمۆرەكانی دەنگدانی تایبەت و گشتی بە ئامێرەكانی ناسینەوەی پەنجەمۆر دەناسێنێت لە ماوەیەكدا كە لە (10) رۆژ كەمتر نەبێت لە بەرواری هەڵبژاردنی گشتی بە مەبەستی پێداچوونەوە بە پەنجەمۆرەكان و دۆزینەوەی كێشەكان پێش هەڵبژاردن.
4)وەرگرتنەوەی كارتی دەنگدان لە دەنگدەر لە رۆژی هەڵبژاردن دوای دەنگدان و دواتر گەڕاندنەوەی كارتەكان بۆیان لەرێگەی بنكەكانی تۆماری دەنگدەرانەوە.
(مادەی 40)
یەك: هەڵبژاردن لە تەواوی پارێزگاكان لە وادەی بڕیارلێدراودا بەڕێوەدەچێت.
دوو: ئەنجومەنی نوێنەران لیژنەیەك دروستدەكات بە بەشداری نوێنەرانی سەرجەم پارێزگاكان و ئەندامێتی نوێنەری وەزارەتەكانی پلاندانان و ناوخۆ و بازرگانی و كۆمسیۆنی باڵا و بە چاودێری نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پێداچوونەوە و وردبینی تۆمارەكانی دەنگدان بەپێی زانیاری و داتا رەسمییەكان كە لەناو ئەم یاسایەدا ئاماژەیان پێدراوە بۆ راستكردنەوەی هەڵەكانی ناو تۆمارەكە لەماوەی یەك ساڵدا لە رۆژی دەستبەكاربونیانەوە.
سێ: ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە نابێتە بنەمای هیچ هەڵبژاردنێكی داهاتوو یان رابردوو و هیچ رەوشێكی سیاسی و ئیداری پێش وردبینی تۆماری دەنگدەران لە هیچ پارێزگایەكدا.
(مادەی 41)
ئەم پێوەرانە دەبنە بنەمای جێبەجێكردنی ئەحكامەكانی (مادەی 40)
یەك: جیاوازی نێوان تۆماركراوان لە تۆماری ساڵی 2004 دەستنیشان دەكرێت لەسەر بنەمای تۆماركراوانی ئەم هەڵبژاردنە.
دوو: وردبینی لە تۆماری ساڵی (2004) و تۆماری نوێدا دەكرێت لەسەر بنەمای:
1)گۆڕانكاری دانیشتوان (لەدایكبوون و مردن و گواستنەوە لەنێوان پارێزگاكاندا) لەنێوان ساڵی 2004 تا ئێستا.
2)ئەو كۆچبەرانەی هاتونەتەوە بەپێی تۆمارە رەسمیەكان.
3)هەر گۆڕانكارییەكی تری دانیشتوان لەو ماوەیەدا.
سێ: وردبینی كردن بەپێی یاسا بەڕێوەدەچێت و ئەنجامەكەی كاریگەری دەبێت لەسەر ژمارەی كورسییەكان.
چوار: ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر بنەمای دابەشكاری پارێزگاكان دەستنیشان دەكرێن وەك ئەوەی لە (مادەی 40) ئاماژەی پێدراوە بەپێی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان و دواتر ئەنجومەنی نوێنەران رێژەی كورسییە گوماناوییەكان دەستنیشان دەكات.
(مادەی 42)
ئەنجامی ژماردنی ئەلیكترۆنی دەنگدان دەبێتە بنەمای ژماردن و هەڵاوێردكردنی دەنگەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە.
(مادەی 43)
پێویستە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی تێچووی دارایی هەڵبژاردن دابین بكەن بەپێی ئەو بڕەی كە ئەنجومەنی كۆمسیاران داوای دەكات بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان.
(مادەی 44)
پێویستە وەزارەتەكانی خوێندنی باڵا، پەروەردە، دەستەی لێپرسینەوە و دادپەروەری و فەرمانگە پەیوەندیدارەكان بە زوترین كات وەڵامی داواكاری روونكردنەوەی كۆمسیۆن بدەنەوە كە ماوەكەی لە 15 رۆژ تێپەڕ نەكات.
(مادەی 45)
رێگە بە هیچ پەرلەمانتار یان حزب یان كوتلەیەكی تۆماركراوی ناو لیستی كراوە نادرێت كە دوای هەڵبژاردن و پێش پێكهێنانی حكومەت بچێتە حزبێك یان هاوپەیمانێتییەكی دیكەوە.
(مادەی 46)
پێویستە هەر پاڵێوراوێكی براوە لەماوەی كەمتر لە یەك مانگ لە ئەنجامدانی یەكەم دانیشتن سوێندی دەستوری بخوات و ئەگەر لەو ماوەیەدا بە هەر هۆكارێك سوێند نەخوات ئەوا كاندیدی دەرنەچووی خاوەن زۆرترین دەنگی ناو بازنەی هەڵبژاردنەكەی شوێنی دەگرێتەوە.
(مادەی 47)
پێویستە كۆمسیۆن رێنمایی دەربكات بۆ ئاسانكاری جێبەجێكردنی ئەحكامەكانی ئەم یاسایە.
(مادەی 48)
یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (45)ی ساڵی 2013 و هەموارەكانی رەتدەكرێتەوە.
(مادەی 49)
كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان پابەند دەكرێت بە تۆماركردنی ئەو هاوڵاتییانەی بەپێی ئەم یاسایە پێویستە تۆمار بكرێن لە كاتی پشوودا، ئەوەش بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی پەروەردەی حكومتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە پشووەكانی نیوەی ساڵ و پشووی هاوینە و رۆژە پشووەكانی هەفتەدا.
(مادەی 50)
یەك: كار بە هیچ دەقێك ناكرێت كە ناكۆك بێت لەگەڵ ناوەرۆكی ئەم یاسایە.
دوو: ئەم یاسایە بەركارە لە رۆژی دەرچونی و بڵاوكردنەوەی لە رۆژنامەی رەسمیدا.
هۆكاری دەرچواندنی ئەم یاسایە
لەپێناو ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازاد و بێگەرد و شەفافدا، وە لەپێناو ئەوەی دەنگدەر نوێنەری راستەقینەی خۆی هەڵبژێرێت، رێگاكردنەوە بۆ كێبەركێی شەرعی و رێگەدان بە گەشەی پرۆسەی دیموكراسی، ئەم یاسایە دەركرا.