10:39 - 07/09/2020

رووداوی سوسورلوک و دیمەنی راستەقینەی دەسەڵاتی تورکیا‌

ئیسماعیل مەحمودی

ئەوانەی کەوا بۆ ئەم دەوڵەتە گوللەیەک دەهاوێژن یان زامدار دەبن بە زۆرترین رێزەوە لە یادی ئیمەدا دەمێننەوە، ئەوانە ئەو کەسانەن کــــــــــــە بۆ ئیمە شانازی دەخولقێنن ( میلییەت، ١٩٩٦).
ئەمە بەشێک لە هەڵوێستی تانسو چیللیر[1] سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی تورکیا لە ئاست ڕووداوی سوسورلوک و مەرگی عەبدوڵلا چاتلی بوو. ڕووداوی سوسورلوک سەرەتای دەرکەوتنی نیشانەکانی «دەوڵەتی سێبەر»[2] یان دەوڵەتی قووڵ و بە واتاییەک دیمەنی راستەقینەی دەسەڵاتی تورکیا لە هەمبەر ئەو کەسانەی بوو کە بەخەیاڵی لایەنگرانی ئایدیولۆژیای کەمالیزم دەوڵەتی تورکیا، بۆ دەوڵەت و دەسەڵاتی تورک و کۆماری تورکیا، مەترسی بوون.

سوسورلوک[3] شارێکە لە پارێزگای بالیکسێر[4] لە باکووری رۆژئاوای تورکیا کە بە هۆی ڕووداوەکەی رۆژی (٥)ی نوامبەری ساڵی (١٩٩٦) بۆ هەمیشە نێوی کەوتە سەر زاران و بوو بە بەشێک لە مێژووی سیاسی وڵاتی تورکیا و هەروەها دەرکەوتنی بەشێک لە فایلی دزیوی دەسەڵاتدارانی تورکیا لە هەمبەر کورد و کوردستانی تورکیا.

 لەو رۆژەدا  ئۆتۆمبێلیکی  جۆری مێرسێدێس[5] بێنزی دژە گوللە لە رێگەی سوسورلوکەوە لە گەڵ بارهەڵگرێ، تەسادوفی (دەعمی) کرد و لە ئەنجامی ئەم دەعمە، سێ کەس کوژران و یەک کەسیش دەرباز بوو.

«عەبدووڵلا چاتلی»(١٩٥٦-١٩٩٦)، ئینسانکوژ و لە سەردەستە دیارەکانی مافیای مادەهۆشبەر و هەروەها کەسی دووەمی گروپی رەگەزپەرستی ئەرگەنەکۆن[6]، حسەین کوجاداغ، ئەفسەر ناسراوی پۆلیس و هەروەها بەرێوەبەری ناوەندی فێرکاری پۆلیسی ئەستەمووڵ و  گەنجە ئووس[7]، لە  نێوی کوژراوەکاندابوون و سیدات بوجاک، ئەندامی پەرلەمان  و سەرۆکی عەشیرەتی بوجاک و سەردەستەی چەتەکانی ناوچەی سیورەک لە پارێزگای ئورفا و بە واتاییەک یەک لە فەرماندە دڕندەکانی گاردە گوندییەکان[8]، تەنیا رزگاربووی ئەم ڕووداوە بوو.

ئەم ڕووداوە، کۆمەڵگەی تورکیای بە تەواویەتی تووشی شووک و گومان کرد، بوونی نوێنەرێکی پەرلەمان و سەرۆکی پولیس لە گەڵ ئینسانکوژ وتیرۆریستێ بەناوبانگ و مافیایی بە نێوی عەبدوڵڵا چاتلی کە دەمێک بوو بریاری دەسبەسەرکردن و بە گێڕانەوەیەک حوکمی لە سێدارەدانی بۆ دەرکرابوو لە گەڵ چەندین بەڵگەی نهێنی، پاسپۆرتی ساختەی تایبەت بە دیپلوماتکاران و چەندین چەکی قورسی پێشکەوتوو و مادەی هۆشبەر لەو ماشینەدا، سەرجەم شەقامی تورکیای بۆ لای خۆ راکێشا و پرسیارێک هاتەئاراوە راستی ئەمانە چ پێوەندیەکیان پێکەوە هەبووە  و هەیە و ئەساسەن چاتلی کە هاوکات پۆلیسی ئینترنشناڵ و پۆلیسی تورکیاش  بە دوایدا دەگەرێت و فەرمانی گرتنی بۆ دەرچووە  لە تورکیا چی دەکات و ئەویش لە گەڵ بەرپرسی پۆلیس و ئەندام پەرلەمانێک؟

سەرەتا وەزیری ناوخۆی ئەو کاتەی تورکیا، مەحەمەد ئاغار ویستی ئەم ڕووداوە ئابرووبەر و کێشەسازە دابپۆشێت و بە لارێدای برێت و لەمبارەوە رایگەیاند:« پێدەچێت حسەین کوجاداغ، ئەفسەر و بەرێوەبەری ناوەندی فێرکاری پۆلیسی ئەستەمووڵ، ویستوویەتی چاتلی دەسبەسەر بکات»، بەڵام رۆژنامەنووسەکان خێرا بەدواچوونیان بۆ کرد و سەلماندیان، نزیکی چواررۆژە ئەم کەسانە پێکەوەن و پرسی دەسبەسەرکردنی چاتلی لە ئارادا نەبوو و گرنگتر ئەوەی دەرکەوت  لە هوتێلێ بوونە کە خۆدی وەزیری ناوخۆش لەوێدا ئامادە بووە و بە دەرکەوتنی ئەم ڕیسوایە، مەحەمەد ئاغار[9]، وەزیر ناوخۆ  ناچار بوو کشانەوەی خۆی لە پۆستی وەزارەتی ناوخۆ رابگەیەند  و لە مەڕ هۆکاری پێوەندی خۆی و ئەم کەسانە، ئاوەها پاساوی هێنایەوە:« ئێمە هەزران ئوپراسیۆنمان جێبەجێ کردوە و ناکرێت  لە ئیستادا روون بکرێنەوە، ئەم ئوپراسیۆنانە بۆ خەڵک نهێنیە و ئەو شتانەی کردوومانە هەمووی لە پێناو خەڵک و نەتەوەکەماندا بووە» و هەر لەمبارەوە سلێمان دیمێرڵ، سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی تورکیا رایگەیاند: «بەدواداچوون بکرێت بەس نابێت بخرێتە ئەستۆ هەموو تورکیا» و  تانسۆچیللیری سەرۆک وەزیرانیش،  نەیشاردەوە کە قەت پێ خۆش نیە باسی ئەم ڕووداوە و رەهەند و ئەنجامەکانی بکرێت و بە ئەو پەری بێشەرمی و بێباکیەوە رایگەیاند: «ئەوانەی کەوا بۆ ئەم دەوڵەتە گوللەیەک دەهاوێژن یان زامدار دەبن بە زۆرترین رێزەوە لە یادی ئیمەدا دەمێننەوە، ئەوانە کەسانێکن بۆ ئیمە شانازی دەخولقێنن».

گەرچی لە ١٢ نوامبەر ١٩٩٦ ، بە هۆی گوشاری ڕای گشتی و میدیاکانەوە، کومیتەی بەدواچوون بە سەرۆکاتەتی مەحەمەد ئەلکاتمیش[10]، نوێنەری ئەو کاتەی  حیزبی رفاە، ساز کرا و پاش دوو ساڵ توانی لە رێگەی سەرۆکی نوێ کومیتەکەوە واتە کوتلۆ ساواش[11] لە ژانویەی ١٩٩٨  ڕاپورتێک پێشکەشی مەسعوود یەلماز، سەرۆک وەزیرانی نوێ بکات. ڕاپورتەکە گەرچی پەردەی لە سەر هەندێ حەقیقەت هەڵدابووەوە، بەڵام بە هۆی گوشاری لایەنە دەسرۆشتووەکانەوە، رەهەندەکانی ئەم رووداوە روون نەکرایەوە و هەر بەو شێوازە مایەوە.

لەمبارەوە واتە ئەنجامی ڕووداوی سوسورلوک، دەکرێت ئاماژە بە شکست هێنانی دەوڵەتی ئیتلافی دیمێرڵ-چیللر، دەرکەوتنی فایلی گەندەڵی و بابڕووچوانەی بنەماڵەی چیللر و سەرهەڵدانی پرسی دەوڵەتی سێبەر[12] و بەرزبوونەوەی نێوی چاتلی  وەک بەشێک لەو دەوڵەتە بکرێت. بەرزبوونەوەی نێوی چاتلی و مەرگی بووە بیانوویەک بۆ ئەوەی رۆژنامەنووسان بە دواچوونی زۆرتر لە سەر فایلی چاتلی بکەن و هێدی هێدی روون بووە چاتلی کەسی دووەمی گروپی رەگەزپەرست و تێروریستی ئەرگەنەکۆن بوو[13] کە لە ساڵی( ١٩٨٧) بە هۆی تاوانی ڕفاندن و کوشتنی حەوت ئەندامی گروپێکی چەپ لە ناوچەی باغچەلی ئولیری[14] ئەنکارا حوکمی لە سێداردانی بۆ دەرچوو بوو، بەڵام لە لایەن دەوڵەتی کودیتاوە بۆ چەندین جار پەنا دەرابوو و ئاخرین جاریش کە پەنا  دڕا پاش کودیتاکەی ساڵی (١٩٨٠) بوو.

لە رۆژی ١٢ سیپتامبەر ١٩٨٠، ئەرتەشی تورکیا بۆ سێهەمین جار کودیتای کرد و ژینراڵ کەنعان ئورون، سەرۆکی ئەرتەش دەسەڵاتی گرتە دەست و وەک سەرۆک کۆمار دەسنیشانکرا و لە رۆژی ٢٠ هەمان مانگدا، بولێنت ئولسۆ، دەریاسالاری خانەنشین، وەک سەرۆک وەزیران دیاری کرا و بە بیانووی خەبات دژی تیرۆر، بە فەرمانی دەوڵەتی کودیتا، پەرلەمان داخرا، چالاکی حزبەکان و هەروەها دەزگا و ئەنجومەنە خەڵکی و کرێکاریەکان ڕاگیرا، ڕیبەرانی کریکاری رەوانەی زیندان کران و  رۆژنامەکان کەوتنە ژیر گوشار و چاودێری سەختەوە  و لەم ماویەدا بە پێ ڕاپورتی رۆژنامەکان، نزیکی،(٦٥٠٠٠) هەزار کەس حوکمی زیندان بۆ دەرچوو، (٢٣٠٠٠٠) کەس دەسبەسەر کران و هەروەها حوکمی ئیعدامی (٥١٧)کەس درا  و نزیکی (٣٠٠) کەس کوژران و نزیکی (٨٠٠) کەسیش بێسەروشوێن کران.

لەم کارەساتە، چاتلی بەشێک بوو لە دەزگای سڕێنەوە و ڕفاندن و کوشتن و داخستن و هەڵبەت  لە بەر ئەوەی پێشتر بە خاتری کوشتنی (٧) کەس لە خویندکارانی چەپ، فەرمانی دەسبەسەرکردنی بۆ دەرکرابوو، پاش ماوەیەک بۆ ئەوەی ئەرتەش خۆی پاک و خاوین نیشان بدات، بە بریاری ئەنجومەنی ئاسایشی باڵا، لە وڵات دوورخرایەوە و هەڵبەت لە ئەساسەدا  بۆ کوشتنی دژبەرانی ئەرمەنی رەوانەی ئوروپا کرا. لە ئوروپا بە بۆنەی هەوڵ بۆ کوشتنی پاپ ژان پولی دووەم لە ساڵی(١٩٨٢) و هەروەها تەقاندنەوەی نووسینگەی ئەرمەنییەکان لە فەرەنسە و تێوەگلانی بە بازرگانی مادەی هۆشبەرەوە، لە لایەن پۆلیسی ئینترنەشناڵیشەوە، فەرمانی دەزگیرکردنی بۆ دەرکرا و بە نهێنی  گەرایەوە تورکیا و لەم ماویەدا بە بیانووی یارمەتی پەکەکە، لە لایەن ئەندامانی ئەرگەنەکۆن، پیلانی ڕفاندن و کوشتن و تیرۆرکردنی زۆرێک لە سیاسەتمەدار و پەرلەمانتار و بازرگانی کورد دارێژرا و  چاتلی  وەک  بەرپرسی  بەشێک لەم پیلانە بۆ ڕفاندن و کوشتن و تیرۆرکردنی  کەسایەتیە سیاسی و بازرگانەکانی کورد دەسنیشانکرا  و هەر لەم ئاراستەیەدا،  لە ساڵی (١٩٩٤) نزیکی هەزار سیاسەتمەدار و رۆژنامەنووس و بازرگانی کوردی بەوپەری دڕندەیی، ڕیفندران، ئەشکەنجەدران و تیرۆر کران، وداد ئایدین، چالاکی مافی مرۆڤ، ئوغور مونجۆ و موسا ئانتری رۆژنامەنووس و مەحەمەد سنجاری ئەندام پەرلەمان، لە ریزی ئەم کەسانەبوون کە بوونە قوربانی دەستە ئینسانکوژەکانی عەبدوڵلا چاتلی، یا لەم کارەساتانە،  لە ساڵی ١٩٩٥ بۆ بەڕیوەبردنی کودیتا،  لە لایەن دەوڵەتی سێبەرەوە رەوانەی ئازەربایجان کرا و لەو وڵاتە جیا لە دارشتنی کودیتا، خەرێکی مامەڵەی مادەهوشبەر لە ئاست جیهانی و هەروەها گواستنەوەی پارەی پیس بوو.

 دەرکەوتنی بەشێک لە فایلی توقاندن و ڕفاندن و کاری مافیایی چاتلی، جیا لەوەی ڕای گشتی بەرەو لای خۆی ڕاکێشا، بۆ یەکەمجار پرسی دەوڵەتی سێبەر  و بوونی بە جیدی هاتە ئاراوە و گرنگتر لە هەمووی هەڵوێست و کاری بێباکانە و بێشەرمانەی ئەم دەوڵەتە لە هەمبەر کورد و چالاکانی کورد لە ئاستێکی دڕندانە و مەترسیدار و باوەرپێنەکراو دەرکەوت و بە واتاییەک گرنگی رووداوی سوسورلوک  ئەوە بوو بۆ یەکەم جار دەریخست کە لە تورکیادا لە پاڵ دەوڵەتی فرمی و شەرعی، دەسەڵات و دەوڵەتێکی نهێنی هەیە کە قسەی یەکەم دەکات و ئەم دەوڵەتە نهێنی  و سێبەرە  لە رێگەی ئەندامانی ئەرگەنەکۆن واتە هەندێ ئەفسەری پلە باڵای ژندارمری، ئەرتەش و تەنانەت کەسانی نێو دادگاکان بەرێوە دەچێت و بە پاساوی بەرگری لە میراتی کەمالیزم، چیان بوێت جێبەچی دەکەن و لەمبارەوە دەستێوەردانی ئەم دەوڵەتە سێبەرە لە  کودیتاکان، لە تیرۆر، مامەڵەی مادەی هۆشبەر و هەوڵ بۆ دەنگ هێنانی کەسانی نزیک لە خۆیان  بۆ پەرلەمان و دەوڵەت و هەروەها هەوڵ بۆ شکست پێهینانی هەر دەوڵەتێک هەست بکرێت بۆیان مەترسی هەیە، تا رادەیەک روون کرایەوە کە بە پاساوی پاراستنی میراتی کەمالیزم  لە دیەی نەودە ئەم هەموو جەنایەت و تاوانەیان ئەنجام داوە.

هەڵبەت بەشی هەر گەورە و مەترسیداری ئەم دەوڵەتە، بەرنامەی بەردەوامی کوردکوژی بووە کە دواتر و پاش ڕووداوەکانی شەمدینان لە ساڵی (٢٠٠٥)، ڕووداوی تیرۆری هیرانت دینک، رژۆنامەنووسی ئەرمەنی لە ساڵی (٢٠٠٧) و پیلانی کودیتای ساڵی (٢٠٠٧)[15] کە بە تەواوییەتی دەزگا و بەرنامە و تاوانەکانی ئەم دەوڵەتە سێبەرە دەرکەوت، روون بووە کە تا چ ئاستێ ئەم دەوڵەتە سێبەرە  لە هەمبەر کورد، دڵڕق و کینەمەند و ئینسانکوژ و مافیا بووە . دەرکەوت ئەم دەوڵەتە بەردەوام خەرێکی پیلانگێڕی بۆ کورد و تەفروتوناکردنی هەمیشەیی کورد بووە و لە ریزی ئەم جەنایەت و تاوانانەی دەوڵەتی سێبەر لە ئاست کورد، دەکرێت ئاماژە بە کۆمەڵکوژی کوردانی عەلەوی لە ساڵەکانی (١٩٧٨) و (١٩٩٣) دامەزرانی حیزبوڵلای کورد بۆ تیرۆری لایەنگرانی پەکەکە، دروستکردنی نائارامی و توقاندن و فراندن و ئەشکەنجەدان و بێسەروشوێنکردنی چاڵاکانی سیاسی و مەدەنی لە کوردستانی تورکیا بە سەرپەرشتی  کەسانی وەک چاتلی لە نێوان ساڵەکانی ١٩٩٠ بۆ ٢٠١٣ بکرێت.

بە گشتی پاش ئەم ڕووداوانە دەرکەوت لە پاڵ دەوڵەتی فرمی و شەرعی، ئەم دەوڵەتی سێبەر بووە کە قسەی یەکەمی لە گەڵ کورد و لە ئاست کورد کردوە و گرنگتر ئەوەش لە سەرانسەری جیهاندا، دەرکەوت کە لە بەشێک لە وڵاتانی جیهاندا، جیا لەوەی دەوڵەتی سێبەر بوونی هەیە، ئەوە دەوڵەتی سێبەرە کە بە دەستێوردانی، ئاشتی و دیمۆکراسی تووشی مەترسی و کێشە کردوە و لە بەرامبەردا، گەندەڵی و دەسەڵاتی هێزی عەسکەری و رەگەزپەرستی زۆر و بەرجەستە کردوە و هەر بەم بۆنەوە، ئیتر دەستەواژە و پرسی دەوڵەتی سێبەر یان دوڵەتی قووڵ،بووە بە بەشێک لە ئەدەبیاتی سیاسی جیهان.

سەرچاوەکان:
اکتم، کرم(١٣٩٥) دیروز و امروز یک ملت، ترجمەی احمد موثقی و شیوا علی زادە،تهران،دنیای اقتصاد.
انتخابی، نادر(١٣٩٢) دین، دولت و تجدود در ترکیە،تهران،هرمس.
رمانو. دیوید و گورسس،محمد(١٣٩٩) منازعە، دموکراتیزاسیون وکردها، ترجمە آزاد حاخی آقایی، سنندج، مادیار.
فوکویاما،فرانسیس(١٣٩٨) هویت، ترجمە رحمن قهرمانپور،تهران،روزنە.
لافگرن، مایک(١٣٩٧) دولت پنهان، ترجمەی وحید فراهانی راد،تهران، کویر.

په‌راوێزه‌كان:
[1] Tansu Çiller
[2] The deep state
[3] Susurluk
[4] Balıkesir
[5] mercedes
[6] ئەرگەنەکۆن(Ergenekon) نێوی دەزگایەکی رادیکاڵ و  لایەنگری ئایدیولۆژیای کەمالیزمە کە پێوەندی و هاوکاری زۆر نزیک و ئالۆزی لە گەڵ دەزگا عەسکەری و ئەمنیتیەکانی تورکیادا هەیە، وشەی ئەرگەنەکۆن نێوی شوێنیکی ئەفسانەیی لە دۆڵەکانی چیای ئاڵتای ناوچەی ئاسیای ناوەراست واتە شوێنی سەرەکی تورکەکانە و بە پێ ئەفسانەکان، گورگێکی خۆڵەمێشیرەگەزی تورکی لەو شوێندا رزگار کردوە و لە ئیستادا، ئەم گورگە بوەتە هێمای تورکە رەگەزپرستەکان. ئەندامانی ئەرگەنەکۆن کەسانی خاوەن دەسەڵات لە نێوان بەرپرسان و فەرماندەکانی ئەرتەش و هەروەها بەرپرسی دەستە مافیایەکانی تورکیەدایە و کۆی ئەمانە وەک دەوڵەتی سێبەر یان دەوڵەتی قووڵ پێناسە دەکەن
[7] کچە هاوڕێ چاتلی بوون.
[8] لە دەیەی ٩٠ بە مەبەستی شەڕ لە گەڵ پەکەکە و دروستکردنی دوژمنایەتی لە نێوکورداندا، هێزێکی چەکداری لە نێو گوندەکانی کوردستان، بە نێوی گاردە گوندییەکان دامەزرا و شەڕی پەکەکەیان پێ ئەسپێردارا کە لە ئیستادا بە نێوی جەردە و چەتە ناونابگیان دەرکردوە.
[9] Mehmet Agar
[10] Elkatmis
[11] Kutlu Savas
[12] The deep state
[13] بەرپرسی سەرەکی ئەم گروپ و دەزگایە، ئالب ئەرسەلان تورکێش(Alparslan Türkeş)، رەگەزپەرست و کوردکوژیە
 بەناونابگ بوو کە  ماەیەک ئەفسەری ئەرتەشی تورکیا بوو.
[14] Bachelievler
[15] لە ژوئنی ٢٠٠٧، چەندین سەندووق نارنجۆکی فەرماندەیی هێزە تایبەتەکانی بەشێک لە ئەرتەشی سەر بە دەزگای ئەرگەنەکۆن لە شاری ترابوزان دوزرایەوە و پاش توێژێنەوەیەکی ورد دەرکەوت، ئەرگەنەکۆن لە پشت پیلانی کودیتایەکدایە کە ئامانجی دەوڵەتی ئەردۆغانە، ئەم پیلانە بووە هۆی ئەوە  بە تەواوییەتی  لە رێگەی تاقمی ئەردۆغان و هەندێ رۆژنامووس  و شیکاری سیاسی سەربەخۆ، پەردە لە سەر تاوانەکانی ئەرگەنەکۆن هەڵدبدرێتەوە و دەوڵەتی سێبەریش بە تەواوییەتی فاش بکرێت و بەم بۆنەوە سەرجەم ئەندامانی ئەرگەنەکۆن و دەوڵەتی سێبەر کە بریتی بوون لە ئەندامانی باڵا و دەست رۆشتووی ئەرتەش، ژاندارمری، گرۆپە مافیایەکان و هەروەها چەندین مامۆستای زانکۆ، رۆژنامەنووس و کارمەندی دادگا، دەسبەسەر بکرێن و بە دەسبەسەرکردنیان دەوڵەتی سێبەری ئەرگەنەکۆن کۆتایی پێ هات، بەڵام لە بیر نەکرێت بە وتەی توێژەرانی سیاسی، دەوڵەتێکی سێبەری دیکەی سەر بە ئەردۆغان، بووە جێنێشینی دەوڵەتی سێبەری سەر بە ئەرگەنەکۆن و بەم شێوە دەوڵەتی سێبەر لە تورکیا بە مۆرکی ئیسلامی-ناسیۆنالیستی بەردەوامە