09:10 - 21/03/2021
هەوراز ونشێوی بزووتنەوەی كورد لە نێوان ساڵەكانی 1989 -1979 ( 1367 - 1357هـ)
خوێندنەوەی کتێبی
هەوراز ونشێوی بزووتنەوەی كورد لە نێوان ساڵەكانی ( 1367 - 1357هـ/1989 -1979 )
ناونیشانی کتێب:
جلائی پور، حمید رزا، فراز و فرود جنبش كردی 67-1357، تهران، انتشارات لوح فكر. 1385. ص 236 (جەلایی پوور، حەمید رەزا، هەوراز و نشیوەكانی بزووتنەوەی كوردی، 67-1357، تاران، بڵاوكەرەوەی لەوحی فیكر، 1385-ل236)
بابەتی کتێب: تویژێنەوە و خوێندنەوەی بزووتنەوەی كورد لە نێوان ساڵەكانی (67—1357 ه/89 -1979)
هەڵسەنگاندنی و رەخنەی ئەم کتێبە لە دوو بەش دا پێشكەش دەکرێت.
1- رەخنەی دەرەكی
2- رەخنەی ناوەكی
رەخنەی دەرەكی :
حەمید رەزا جەلایی پوور، لە دایك بووی تارانە، بڕوانامەی بە كالۆریوسی کۆمەڵناسی لە زانكۆی تاران (13689هـ) ماستەری کۆمەڵناسی لە زانكۆی تاران (1371هـ) و دوكتۆرای کۆمەڵناسی سیاسی لە زانكۆی لەندەن (1376) وەرگرتووە و ئیستاش مامۆستای یاریدەرە لە بەشی کۆمەڵناسی كولێژی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی زانكۆی تارانە.
گۆڕانە كۆمەڵایەتیەكان و کۆمەڵناسی ریكخراوەكان، کۆمەڵناسی سیاسی وبنەماكانی کۆمەڵناسی لە قۆناغی بەكالەۆریوس و کۆمەڵناسی سیاسی ، کۆمەڵناسی سیاسی ئێران و بزاڤە كۆمەڵایەتیەكان لە قۆناغی ماستەری و دكتۆرا بەشی لەو بابەتانەیە كە وەك وانە سەرقاڵیان بووە. شایانی وتنە کۆمەڵناسی سیاسی و بزاڤە سیاسییەكانی ئێران بواری سەرەكی كاری زانستی و زانکۆیی ناوبراون.
«قازی موحەمەد: كوردستان لە ساڵەكانی 1324-1320) «كوردستان: هۆكارەكانی دریژەكیشانی قەیرانەكانی (1371) »، «پاش دووی جۆزەردان: لە مەڕ بزاڤی ریفورمخوازی 78-1376(1378) »، «دەوڵەتی شاراوە: لە مەڕ بزاڤی ریفورمخوازی 80-1378 (1379) »، «کۆمەڵناسی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان(1381) »، «ریفورمخوازی لە بەرامبەر ریفورمخوازیدا (1382) ». بەشێ لەو کتێب و نووسراوەكانی نووسەرن.
جەلایی پوور، چوار ساڵ و نیو فەرمانداری نەقەدە، چوار ساڵ و نیو فەرمانداری مەهاباد، نزیكەی چوار ساڵ جیگیری پاریزەری پاریزگای كوردستان، بەرپرسی بەشی کۆمەڵناسی سیاسی ناوەندی لیكۆلەینەوە كۆمەڵایەتیەكانی كولیژی زانستە كۆمەڵایەتیەكانی زانكۆی تاران، دامەزرینەر و بەریوەبەری ناوەندی خوێندنەوە كۆمەڵایەتی – ئابووریەكانی پاریزگای كوردستان، كارناسی ناوەندی خوێندنەوەكانی وەزارەتی دەرەوە، هاوكاری و بڵاوكردنەوەی رۆژنامەكانی «جامعە، توس، عصر ازادگان، نشا گ، نوسازی» بەرپرسی دائیرەی یەكەمی ئەمریكا لە وەزارەتی دەرەوە و ئەندامی كارای ئەنجوومەنی ئیسلامی زانستگاكان لە رەوتی شۆڕشی گەلانی ئێراندا بووە. [1]
نووسینی سی کتێبی «قاضی محمد: كردستان در سالهای 1324-1320» (1369» «كردستان: علل تداوم بحران در ان» (1371» و ئەم کتێبەی بەر دەست (هەوراز و نشیوەكانی بزووتنەوەی كوردی 67-1357) رینوینی دوو بڕوانامە لە مەڕ بارودۆخی كوردستان و هەروەها پێشینەی بەرپرسایەتیەكانی لە كوردستاندا، نووسەری بە و قەناعەتە گەیاندووە كە بە جۆریك خۆی وەك كەسێكی خاوەن را لە بواری كوردستان ناسیەوە وەک شارەزا پێناسە بکات.
ئامانجەكانی نووسەر بۆ نووسینی ئەم کتێبە بریتین لە تیگەیشتن و روونكردنەوەی هۆكارەكانی بیچم گرتنی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی و بەردەوام بوونی بزووتنەوەكە و هۆكارەكانی شكست هینانی بزووتنەوەكە لە دەیەی 67-1357 هـ[2] ، كە بە رای نووسەر ، كومەڵی ئاكامی تال وقورسی بۆ ئێران لێكەوتەوەتەوە. نووسەر دەیەوێت بە بۆچوونیكی زانستی و خۆ پاراستن لە هەر جۆرە پێش داوەرییەك و لە روانگەیەكی كۆمەڵەناسانەوە ئەم ڕووداوە مێژووییە روون بكاتەوە.
هەر چەند دەقی ئەم كتێبە لە سەردەمی دەسەڵاتداریەتی باڵی بنەماخوازەكاندا [3]چاپ و بڵاوكراوەتەوە (هاوینی 1385) بەڵام نووسینی دەگەڕیتەوە بۆ سەردەمی گۆتاری رێفورمخوازی و دەسەڵاتداریەتی باڵی ریفورمخواز[4] لە ئێراندا، ئەو گوتارەی كە بە دروشمی «ئێران بۆ هەموو ئێرانییەكان» ئامانجی برەو پیدانی گوتاری «ناسیونالیزمی مەدەنی» بوو لە ئێراندا. هەر لێرەوە دەتوانین بانگەشەی ئەو بکرێت ئەم کتێبە لە دریژەی ئەو هەوڵانەی نووسراوە كە دەیانویست بایەخ دان بە ناسیونالیزمی مەدەنی و پێویستی گشت گیر بوون و سەقامگیر بوونی برەو پێ بدەن.
هەر بۆیە دەتوانین بانگەشەی ئەو بکەین بەردەنگەكانی ئەم کتێبە بازنەیەكی بەربڵاوی لایەنگران و هۆگرانی بۆچوونی ناسیونالیزمی فەرهەنگی، نەتەوەیی و مەدەنی دەگرێتەوە. لە و ڕووەوە كە ئەم کتێبە دەیەوێت بیسەلمینی بۆچوونی ئەم دوو لایەنە(فەرهەنگی، و نەتەوەیی) هەڵەیە و ئاكامی تاڵ و قورسی لە باری ئینسانی و مادییەوە بۆ ئێران لێ كەوتووەتەوە و گرنگترە بۆ لایەنگرانی ناسیونالیزمی مەدەنی تا ئیزن نەدەن ئەم سامانە ئینسانی و مادییە بە خەسار بچێت و هەوڵەكانیان بۆ پەرەسەندنی ناسیونالیزمی مەدەنی دەست پێبکەنەوە.
رەخنەی ناوەكی:
بابەت:
ناونیشانی ئەم کتێبە پێکهاتووە لە چوار وشەی «هەوراز»، «نشیو»، «بزووتنەوە»، «كوردی» و پیتێكی پێوەندی «و» و چوارچێوەیەكی زەمەنی دیاری كراو، واتە ساڵەكانی نێوان 1367 هـ- 1357هـ .
وشەكانی «هەوراز» و «نشیو» لە لایەكەوە نیشاندەری ڕوانگەیەکی مێژوویییە بۆ خوێندنەوەی ئەم ڕووداوە و لە لایەكی ترەوە هەڵگری واتایەكی ژوورنالیستیە، كە بە كارهێنانیان لە توێژێنەوەیەکی زانستیدا رەنگە بۆ راكیشانی سەرەنجی بەردەنگ و خوێنەرێكی زۆرتر بووبیت، ناکرێت ئەوەش لە بیر بکرێت كە توێژەر یەكێ لەو رۆژنامەنووسانی بزافی ریفۆرمخوازە و لەو ڕووەوە كاریگەری ئەدەبیاتی رۆژنامەگەری لە سەر بەرهەمی ئەم دەستە نووسەرانە شتێكی ئاساییە.
لە ناونیشانی ئەم کتێبەوە وا دەردەكەوی كە نووسەر ویستویەتی تویژێنەوە لە سەر بزوتنەوەی كورد لە ماوەیەكی زەمەنی دە ساڵەدا بكا. ناونیشانی كتێبەکە وشەی «نەتەوە»ی پێوە دیار نییە بەڵام هەروا كە لە ناوەڕۆك و دەستپێكی کتێبەكەوە دەر دەكەوێت ئەم تویژێنەوەیە بە دوای ڕوون كردنەوە و شیكردنەوەی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردەوەیە.
خاڵی گرنگ ئەوەیە كە ناونیشانی کتێبەكە هیچ وشەیەكی پێوە دیار نیە كە هەڵگری واتایەكی بایەخدارانە (ارزشی) ولایەنگرانە بێت یان بیەوێت بەرەوە ئاراستەیەكی دیاریكراومان ڕابكێشی، بەڵام وێنەی سەربەرگەكەی بە جۆریك دەیەوێت نیشاندەری ناڕەوایی بزوتنەوەی كوردی بیت، دانیشتنی مرۆڤیكی كورد بە سەر دەمانچەیەكی رەش هەلەگەڕاو و پاڵدان بە لوولەكەیەوە وە دەست گرتن بە دوو تاڵە دەزوویەکی ناسک و پووتركاوی گرێدراو بە وشەكانی «بزاڤی كوردی» بۆ سەركەوتنێکی تراویلكە ئاسا لە لایەكەوە و لە لایەكی ترەوە وێنەی لاقە داپلەوەساوەكانی ژنێكی كورد لە ژیر هەمان دەمانچەدا، دیارە ئاماژەیە بە رێبازی چەكداری لە بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد کە وەک رێبازیكی تراژیدیا ئامیز و ناڕەوا پێناسەی دەکات، و ئەمەش لە درێژەی سەلماندنی راوبۆچوونەكانی نووسەردایە و ناتوانی بی لایەنانە بێت.
هەر وەها كە لە ناونیشانی کتێبەكەوە دیارە دەیەوێت تۆیژینەوە لە سەر ڕووداوێكی مێژوویی بكات و توێژەر لە دەستپێکی کتێبەكەیدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە دەیەوێت لە روانگەیەكی کۆمەڵناسانەوە تیشك بخاتە سەر ڕووداویكی مێژوویی. كەم ئاوردانەوە و چاوپۆشی لە گرنگی پێدانی جیدی بە مێژوو بوەتە هۆی كەم و كۆڕی و نزم بوونەوەی ئاستی توێژێنەوەی کتێبەكە كە دواتر بە هەندێک لەم کەم و کۆریانە ئاماژە دەکرێت.
پێشینەی توێژێنەوە:
ئەو نووسراوانەی كە سەبارەت بە بزووتنەوە کوردییەکان و سەرجەم مێژووی سیاسی كورد نووسراون، بە گشتی دەخرێنە چەند بەشەوە: یەكەم ئەو کتێب و نووسراوانەی كە لە لایەن دەست و پێوەندییەكانی گوتاری دەسەڵاتی ناوەندخواز و ناسیونالیزمی فەرهەنگییەوە نووسراون وهەموویان بو بە ناڕەوا ناساندن، كەم كردنەوە و دەسكردی نیشاندان و لە بەر چاونەگرتنی راستییەكان وخویندنەویەكی یەك لایەنە و سووكایەتی پێكردن و بەپەرواێزخستن و سڕێنەوەی ئەم بزووتنەوەیە نووسراوەن.[5]
دووەم: ئەو کتێب و نووسراوانەی كە لایەن لایەنگرانی ناسیونالیزمی كوردییەوە نووسراون و بە مەبەستی سەلماندنی حەقانیەتی خۆیان و بە ناڕەوا زانینی هەڵویستەكانی دەسەڵاتی ناوەندییەوەن.
سیهەم: زۆربەی ئەو کتێب و نووسراوانەی كە لەم بوارەدا نووسراون بەرهەمی نووسەرە رۆژئاواییەكانن كە هۆكارەكانیان بەدەر لە باسی ئەم نووسینەیە. بەڵام پێویستە توێژەرە ئێرانییەكان خۆیان لەم ڕووداو و كیشە گرنگە نەدزنەوە.
دواوتە: ئەم کتێبە لە لایەن ئێرانییەكی غەیرە كوردەوە نووسراوە و هەوڵ دراوە سەرەتایەك بێت بۆ خوێندنەوەیەكی زانستی و بی لایەن بۆ پارچەیەكی لە بیركراو و بەپەراوێز خراو لە مێژووی ئێران لە لایەن توێژەرانی ئێرانییەوە، هەروەها دەتوانێت سەرەتایەكی جیدی بیت بۆ پەرەپێدانی ڕاوبۆچوونی زانستی لەم بوارەدا.
ناوەڕۆك:
کتێب بریتیە لە پیشەكیەک و سی بەش لە ژیر نێوی «روانگەی بیرۆكەیی»،« مێژووی ناسیونالیزمی كوردی»، «هەوراز و نشێوی بزوتنەوەی كوردی»، «ئەنجام» و «سەرچاوەكان»، هەروەها دوو نوسینی كورت و دوو وتوویژی نووسەر.
پیشەكی: تەرخان كراوە بو باسی هۆكارەكانی نووسینی کتێبەكە، كیشەی ناسیونالیزمی نەتەوەیی كورد لە رەوتی سەرهەڵدان و پێكەوەنانی دەوڵەت – نەتەوە و نەبوونی توێژێنەوەیەكی یەكپارچە و زانستی، بە وتەی نووسەر، نەبوونی «توێژێنەوەیەكی «یەكپارچە» و «روون» لە هۆكارە سەرەكییەكانی نووسینی ئەم کتێبەن.[6]
بەشی یەكەم: تایبەتە بە روون كردنەوەی میتۆدی توێژێنەوەكە كە پێك هاتووە لە دووپاژ:
میتودی توێژێنەوەكە:(چۆنیەتی خوێندنەوە، خوێندنەوەكانی رابردوو، گرنگی تۆیژینەوە وچواچیوەی زەمەنی تۆیژینەوە» و هەڵسەنگاندنی ناسیونالیزم: هەڵسەنگاندنیی میتود و هەڵوێست گرتنی ناسیونالیستی لە ئێراندا.
دەرخستن و دۆزینەوەی هۆكارەكانی بیچمگرتن ، بەردەوامی و شكستەكانی ئەم بزووتنەوەیە ئامانجی سەرەكی نووسینی ئەم کتێبە بووە. هەر وەها كیشەدار بوون و كیشە ساز بوونی ناسیونالیزمی نەتەوەیی كورد لە رەوتی سەرهەلەدانی دەوڵەت – نەتەوە لە ئێراندا و نەبوونی توێژێنەوەیەكی یەكپارچە و پێکهێانی توێژێنەوەیەكی «یەكپارچە» و «روون» گرنگی ئەم توێژێنەوەیە دەردەخات.[7]
ئەم کتێبە دە ساڵی قەیراناوی لە شۆڕشی گەلانی ئێرانی دەخاتە بەر تۆیژینەوە و خوێندنەوە و پانتایی جوگرافیایی ئەم توێژێنەوەیە كوردە سوننەكان دەگرێتەوە و ئاماژە بە كوردانی شێعەئایین نادات.
نوسەر بۆ پێگەیاندنی توێژێنەوەكەی لە میتۆدی کتێب خانەیی (بەشی ناسیونالیزمی كوردی) وبینراوەكان و هەروەها وتو وێژ، كەڵكی وەر گرتووە.[8]
بە ڕای نووسەر، ڕووخانی رژیمی پەهلەوی دووەم، ئامادەیی چالاكانەی دوو حیزبی دیموكرات و كۆمەلە لە كوردستاندا و یەکڕەنگی كوردی (مەزهەب، زمان، تایبەتمەندییە روالەەتییەكان و داب ونەریتە هاوبەشەكان)[9] لە هۆكارەكانی بیچم گرتنی بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد بوونە، هەر وەها جوگرافیای سیاسی (ژیئوپولیتیكی) كوردستان. ریشە دار بوونی بزوتنەوەی كورد، بە مافی خۆ زانینی پێكەوەنانی دەوڵەت وەك توركەكان و عەرەبەكان و فارسەكان، هاوكاری هێزی پیشمەرگە لە لایەن كوردەكانەوە بە تایبەت گوندنیشنەكان و هەڵوێستی ئەمنییەتی كۆماری ئیسلامی (سیاسەتی "دیالۆگ" لە كاتی لاوازی و"سەركوت "لە كاتی بە هیزیدا) لە هۆكارەكانی بەردەوامی بزوتنەوەی كورد ناو دەبات و ئیستراتژی سەربەخۆیی لە لایەن دوو حیزبی دیموكرات و کۆمەڵەوە بە شێوەی چەكدارانە ،بە خەسارچوونی سامانێكی قورسی مادی و ئینسانی، پشتیوانی نەكردنی زلهیزەكان لە داخوازییەكانی بزووتنەوەی كورد وەك هۆكارەكانی شكستی ئەم بزوتنەوەیە لە لایەن نووسەرەوە باسكراون.[10]
لە هەڵسەنگاندنیی ناسیونالیزم دا، باسی سی جۆر ناسیونالیزمی فەرهەنگی، مەدەنی و نەتەوەیی دەكات و ناسیونالیزمی مەدەنی بە باشتر دەزانێت و ناسیونالیزمی فەرهەنگی ناوەندخوازلە بەر ئەوی جەخت لە سەر توخمگەلێكی وەك زمانی فارسی و مەزهەب، لە بەرچاونەگرتنی جیاوازییەكان، ئاوڕ نەدانەوە لە كەمینەكان، پەراویز خستن و ئاوڕ نەدانەوە لە مافی هاووڵاتی تەواوی ئێرانییەكان، بە كیشە ساز و نەشیاو دەزانی. هەروەها ناسیونالیزمی نەتەوەیی بە بی کەڵک و نالەبار پێناسە دەکات. لە بەر ئەوەی لە باتی گرنگی دان بە «شارستانیەت» بە شوین هاوڕەگەزی زمانی و مەزهەبییەوەیە.
بە گشتی داكۆكی لە ناسیونالیزمی مەدەنی دەكات، چونكە نووسەر لەو بڕوایەدایە،ناسیونالیزمی مەدەنی وەڵامدەری ئیرادەی پێکەوە ژیان و دابین كردنی مافەكانی هاووڵاتیبوونی تەواوی ئێرانییەكانە.
ئەم کتێبە لە دریژەی ئەو هەوڵەیە کە بۆ پێناسە كردن و سەقامگیر كردن و گشت گیر كردن یا بە وتەیەكی تر گوتار سازی ناسیونالیزمی مەدەنی و هەر وەها یەكگرتن وهاوسان كردنی ناسیونالیزمی فەرهەنگی و نەتەوەیی پێک هاتووە. [11]
بەشی دووهەم:
تایبەتە بە پیاچوونەوەی مێژووییی ناسیونالیزمی كوردی، پاش چاوگیڕانیكی كورت و خیرا بە مێژووی كوردستاندا ، سەرەتاكانی ناسیونالیزمی كوردی دەگەڕینیتەوە بۆ ڕووخانی ئیمپراتووریەتی عوسمانی و ئاكامە كانی ڕووخانی ئیمپراتورری و لەو بڕوادایە سەرەتای مێژووی ناسیونالیزمی كوردی لە ئێراندا دەگەڕیتەوە بۆ جەنگی دووهەمی جیهانی و دامەزراندنی كۆمەلەەی (ژ-ك) لە ژیر كاریگەری ناسیونالیزمی كوردەكانی عیراق و توركیادا و هۆكاری ئەم دواكەوتنە بە كاڵبوونی جیاوازییەكانی نێوان كورد و فارس بە نیسبەت عەرەب و توركەكانەوە دەزانی.[12]
بەشی سیهەم: كە تایبەتە بە توێژێنەوەی هەوراز و نشێوی بزووتنەوەی كوردی بە شیوەیەكی تیر و تەسەل تر، هۆیەكانی بزوتنەوەی كوردی لە كوردستانی ئێران ، بەردەوامی و هۆكارەكانی شكستی ساڵەكانی 67-57 هـ دەخاتە ژیر توێژێنەوە. و سی رەوتی سەرەكی و داواكاری ئوتۆنومی لە كوردستان. واتە حیزبی دیموكرات بە سەرۆكایەتی «د. قاسملۆ»، «كۆمەلە» بە سەرۆكایەتی «شیخ عیزەدینی حسەینی» و «مەكتەبی قورئان» بە سەرۆكایەتی «ئەحمەدی موفتی زادە» پێناسە و هەڵدەسەنگینێت.[13]
ئەنجام: لە بەشی ئەنجام واتە بەشی كوتایی کتێبەكەدا، نووسەر بە شوین «هەڵسەنگاندی واقیع خوازانە»یە لە ڕووداوەكە كە لە لایەكەوە كوردەكان وەك «مافی راستەقینەی گەلی كورد و خەباتێكی خوینیانە» پێناسەی دەکەن و لە لایەكی ترەوە دەسەڵاتی ناوەندی بە «چالاكی كەسانی جودایی خواز و دژە شۆرش» ناویان دەبات.
نووسەر بە خۆ پاراستن لە هەر جۆرە پیشداوەری بایەخدارانەی پێوەندیدار بە ئەم گیڕانەوەی دوو لایەنە، ئەم ڕووداوە وەك ئەزموونێكی قورس ناو دەبات و بۆپێشگرتن لە دووپات بوونەوەی وەها ڕووداوگەلێكی قورس، هەڵسەنگاندنی راست بینانە زوور بە پێویست دەزانی.[14]
لە دریژەدا، نووسەر دیتە سەر ئەو بڕوایە كە نابێت لە وشەی شكست وا تێبگەین كە ئەم بزووتنەوە قەومییە (نەتەوەییە) بە تەواوی هەرەسی هێناوە. بەڵكوو ئەم بزووتنەوەیە لە شێوەی بەرەنگاری كۆمەڵایەتی دا دریژەی هەیە ، بایكۆتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری ساڵی 84 هـ پیشاندەری بەردەوامی ئەم بزووتنەوەیەیە کە لە چوارچێوەیەكی هێوردا و لە لایەكیشەوە وەبیر هۆگران و لایەنگرانی ناسیونالیزمی كوردی دەخاتەوە كە كاری ئەوان بووتە هوی دەسەڵات خوازی و بە هیزكردنی ناسیونالیزمی فەرهەنگی و ئەمەش خەسارێكی زۆری بۆ ئێران و كوردستان بە دواوە بووە و ئەوان دەبێت ئەو قبووڵ بكەن كە ئیستراتیژییەكانیان (واتا بەدەست هینانی ئوتۆنومی، سەربەخۆیی و فیدرالیزم) لە ئێراندا نەگونجاوە و ناكرێت. چونكە مەرجی سەرەكی و پێویست بۆ سەربەخۆی كورد، وەلاوە نانی ئێران، عیراق و توركیایە و داكۆكییەكی یەكپارچەی نیونەتەوەییە بۆ دروست بوونی دەوڵەتی كوردی و ئەمەش وەك ئەفسانەیە و بە لە بەر چاو گرتنی پێکهاتەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئێران و هەروەها دەسەڵاتی ناسیونالیزمی فەرهەنگی و پەرچەكرداری توندی ئەم ناسیونالیزمە لە ئاست ئوتونومی خوازی گەلی كورد، وادەردخات كە ئەندیشەی ئوتونومی خوازی و سەربەخویی لە ئێراندا ، نەگونجا ، قەیرانساز، و نامومكینە.
لە روانگەی نووسەرەوە، ریگە چارەی بنەمایی بۆ بەرگری لەم چەشنە ڕووداوە پر لە ئاكامانە، بە هیزكردنی ناسیونالیزمی مەدەنی، چاوخشاندنیكی رەخنەگرانەی کوردانی ناسیونالیست بە كارنامە و كاركردی چەندین و چەند ساڵە خۆیان، پێداگری لە سەر مافەكانی هاووڵاتی بوون و پیداگری داخوازییە گونجاوەكان لە ریگەی میكانیزمگەلێكی یاسایی وەك کەڵک وەرگرتن لە بەرپرسانی ناوچەیی و داخوازی بۆ دروست بوونی پارێزگای موكریان و بازدان و چاوپۆشی لە داخوازییە نەگونجاو دوورەدەستەكانەوە پێناسە دەکات.
ناوەروك، بابەت، ئەدەبیات، راو بۆچوونەكانی نووسەر و ئەو سەرچاوانەی کەڵکی لێوەرگروتن. پێویستی بە خوێندەوە و پیاچوونەوە هەیە كە لێرەدا بە هەندێكیان ئاماژە دەكەرێت.
الف) بۆچوونی نووسەر:
بۆچوونی نووسەر – بە وتەی خۆی- بۆچوونێكی كۆمەڵناسانەیە، بەڵام پێویستی بە روونكردنەوەیە، دیاردەیەك كە لێرەدا باسی كراوە، دیاردەیەكی مێژووییە و هەر بۆیە پێویستی بە تیگەیشتنێكی قووڵی مێژووی و بایەخ دان بە مێژوو و میتۆدە مێژوویەكان هەیە و بایەخ نەدان بە مێژوو بوەتە هۆی كەم و كۆڕی لە ئەم کتێبەدا، كە لەوانە دەتوانین ئاماژە بە بایەخ نەدان بە رەهەندە مێژووییەكانی ئەم دیاردەیە بكەین، كیشەی كورد ، كیشەیەكی مێژووییە، پرسی سوكایەتی پی كردن و پەراویز خستنی كورد ریشەیەكی مێژوویی هەیە و پێویستی بە ڕوانگەیەکی قووڵی مێژوویی هەیە، هەر بۆیە دەبێت بە ڕوانگەیەکی رەچەلەەك ناسانە[15] خوێندنەوە و پیاچوونەوەی بۆ بکرێت.
كورتە چاوخشاندنێك بە مێژووی «مەسعوودی»، «عالەم ئارای عەباسی» و ئەم چەشنە کتێبانە دەتوانێت نیشاندەر و سەلمێنەری ئەم راستیانە بیت كە جولانەوەی نەتەوەیی كوردی، دوو سەرچاوەی سەرەكی هەیە.
لیوانلۆبوونی سووكایەتی پی كردن و پەراویز خستنی مرۆڤی كورد و پێکەوە ژیانی مرۆڤی كورد لە گەلە ئەم زەینییەتە لە لایەكەوە و ئەندیشەی مودێڕن لە لایەكی ترەوە لە ریزی گرنگترین هۆكارەكانی دەركەوتنی (بیچم گرتنی) بزوتنەوەی كوردن كە پێویستی بە وردبینی و قووڵ بوونەوەیەكی زۆرترە و كەماندن[16] و داشكاندنی (تقلیل) دەبێتە هۆی تیگەیشتنیكی لاواز (ناقص) و نەگەیشتن بە رێگەچارەیەكی بنەمایی.
هەر لێرەوە دەکرێت بانگەشەی ئەوە بکرێت هەرچەند نووسەر توانیویەتی شیكارییەكی لۆژیكی و زانستی لەم دیاردەیە بخاتە روو بەڵام تیر و تەسەل نییە و زۆر جاریش لە بەر نەبوونی ڕوانگەیەکی مێژوویی لە راستی دوور دەكەویتەوە .
هەرچەند لە لایەكی ترەوە نووسەر گەیشتن بە ناسیونالیزمی مەدەنی لە ریی هەوڵ و تەساهولەوە بە ساكار دەزانی، بەڵام ئەوە لە حالەیكدایە كاتێ دەگەڕینەوە بۆ مێژووی ئێران ، بۆمان دەردەكەوی، ئایینی فرمی، سانترالیزم ، كەلتوور و زمانی فارسی ، كرۆكی سەختی [17]دەسەڵاتداریەتی و شوناسی ئێرانی لە ئاست دەسەڵاتی عەرەبی و عوسمانی بووە [18] ، چەسپاندنی تەشەیۆع وەك ئایینی فرمی وڵات لە دستوری بنەرەتی سەردەمی مەشرووتە(1285) ، سەردەمی پالەوی یەكەم(1304 ) و كۆماری ئیسلامی ئێران، پیشاندری گرنگایەتی تەشەیۆعە بۆ مروڤی فارس و ئێرانی.
لێرەوە زور سەخڵەتە مروڤی خاوەن دەسەڵات لە ئێراندا بتوانێت بە واتایەكی حەقیقی و دەستوریی دان بە مافی هاووڵاتی بوونی یەكساندا بنێت. بۆیە هەرچوونی كە نووسەر سەربەخویی كورد بە تراویلكە و نامۆمكین دەزانیت بی گۆمان گشتگیری و سەقامگیری ناسیونالیزمی مەدەنی و بروی مافی یەكسانی هاووڵاتی لە ئێراندا بەم واقیعە و زەینیتە سەختە و تەنات نامومكینە. لە لایەكی ترەوە داخوازیە سیاسیەكانی كورد بە هۆی چەند هۆكاریكەوە ، وەك سووكایەتی مێژوویی بە مروڤی كورد، نایەكسانی ریشەدار و بەردەوام، گەیشتنی كوردی عیراق بە فیدرالیسم، بی بروایی دوولایەنە، و نەبوونی بڕوا بە دروشمی« كوردەكان كۆنترینی ئێرانییەكانن »(چوونكە كوردەكان بەردەوام لە خۆیان پرسیار دەكەن ئەگەر بڕۆایان بەم قسەیە هەیە بۆ چی بە دریژایی مێژوو، لە بەرامبەر عەرەبەكان و توركەكاندا هیچ داكۆكی و پشتیوانیەكان لە كورد نەكردووە ئەوەش لە حاڵیكدا كە كورد بەردەوام ئەم كارەیان كردووە و هتد...) و هتد ... ناتوانی لە چوارچیوەی مافەكانی هاووڵاتی بووندا بگونجیندری (كورت بکرێتەوە)..
هەر بۆیە، ئەم ریگە چارە بە و جۆرەش كە نووسەر بە رێگە چارەیەكی ئاسان و قەتعی دیزانیت ساكار و سادە نییە و تەنانەت چەشنی تراویلكەیە. ئیرادەی پێکەوە ژیان، پێویستی بە ڕوانگەیەکی قووڵ بە رابردو، ئیمان بە لێكچوونەكان و قبووڵی تەواوی جیاوازییەكان وەك خاڵی بە هیز و ڕاهێنانی بەردەوامی تەحەمووڵی یەكترییە- كە لە واقیعی ئیستەی ئێراندا بەدی ناكریت.
1)ئاراستەی شێوەیەكی یەك لایەنە لە ریژەی توند و تیژیەكاندا
نووسەر لە زۆربەی لاپەڕەكاندا و بە شیوازی ئاماژە و ئاشكرا،بە هینانی بەلگەی دەوڵەتی باس لەو خەسار و زیانانەی دەكات كە كورد تووشی حكوومەتی ناوەندی كردوە.[19] و بە گشتی هیزە سیاسیەكانی كورد ب تاوانبار دەزانیت و ئەم وێنەیە بەرهەم دەهێنیتەوە كە كورد خوازیاری توند و تیژی و دوژمنایەتی بووە ،بۆ نموونە نووسەر لەم بەڵگانە نموونە دینیتەوە«لە سەرەتای سالی 58 پەنجاە ..... بە دەستی پیشمەرگە ناسیونالیستەكان كوژران و بووە هۆی بیزاری خەلك و نائەمن بوونی كوردستان»[20] بە دەست دانی ئەم چەشنە نموونانە و بێ ئەوەی ئاماژە بە ریژەی كوژرانی كورد لە سەر دەستی هیزە كانی سەر بە ناوەند بکات ، خوێنەری غەیرە كورد بەرو ئەو ئاراستەیی دەبات كە گوایە كورد هەر خەریك كوشتنە و حەزی لە شەر ، توندوتیژی و چەك وتەقەكردنە .
لەم ڕووەوە ، نوسەر لە ژیر كاریگەری ئەو گۆتارە مێژوویە دایە كە كورد بە چەتە ، رێگر و شەرانگیز پێناسە دەكات و بۆ دروست كردن وئامادەبوونی شۆناسی خۆی، بەردەوام خەرێكی ناشیرین كردن سیمای كورد و سرێنەوەی شۆناس و غیابی ئینسانی كوردە.
نوسەر كە بانگەشەی كاری زانستی دەكات ،دەیتوانی بە باس كردن لە توندرەوییەكان و دروست كردنی كەش و هەوای پر لە مەترسی و لە سیدارەدانی «خاڵخاڵی».[21] خۆی لەم داوەرییە یەك لایەنانە دەرباز بكات. توند و تیژی و كردەوەی نایاسایی بە هەر شێوەیەك و لە لایەن هەر كەسێكەوە نامرۆڤانە و نەویستراوە. سەرەنج دان بەم رەهەندانە دەیتوانی یارمەتی نووسەر بدات بۆ تیگەیشتی هۆكاری سەرەكی هەڵبژاردەی جەنگی چەكدارانە لە لایەن پارتە كوردییە كانەوە ، پەنا بردنی كورد بو چەك و شەری چەكداری جیا لە خراپ تیگەیشتنی هەندێ دەستە ولایەنی كوردی، لە واقیعدا لە لایەکەوە پرچەكردار بوو لە ئاست توندرەوییەكانی كەسانی وەك «خاڵخاڵی» و «حەسەنی» [22] بە واتەیەكی دیكە، رەچاوكردنی راستیەكانی پەناە بردنی كورد بۆ چەك و شەرێ چەكدارانە ، دوورە پەریزی لە خراپ كردنی سیمای كورد بە هێنانی ریژەی خەسارەكانی دەوڵەتی ناوەندی و دەوڵەت و ئاماژە بە پرچەكردار بوونی ناسیونالیزمی قەومی كورد لە لایەن نووسەرەوە، دەیتوانی ببیتە هۆی تیگەیشتنێكی قووڵ تر.
2) بەرهەمهینانەوەی[23] پیوەندی دانی تایبەتمەندی جودایی خوازی:
نووسەر كاتێ باس لە ناسیونالیزمی كوردی حیزبە سەرەكییەكان و ڕێبازەكانیان دەكات باسێ لە جودایی خوازییان ناكات و بە وتەیەكی تر لە هیچ سەرچاوەیەكدا هیچ قسەیەك سەبارەت بە بۆچوونی جودایی خوازی ناسیونالیزمی كوردی ناداتە دەستەوە. بەڵام سەرە رای ئەمەش زۆر جار ، باسی لە بۆچوونی سەر بە خۆیی خوازی كورد دەكات. گیڕانەوەی ئەم بۆچوونە هەڵەیە، تەنانەت لە باسی وەرگرتنی ئیستراتیژییەكان لە توێژێنەوەی ئەم ڕووداوە مێژووییەدا دەتوانی کتێبەكە بەرە و ئاراستییەكی لایەندارانە ببات چوونكە ئەم (گوزارانە) بە شێوەیەك وەرگرتنی سیاسەتی توند و تیژی لە كوردستاندا شەرعییەت پی دەبەخشن و چارەسەر كردنی ئەم كیشەیە تووشی كیشەی بنەمایی و سەخت دەكاتەوە.
3) كەماندن(دابەزاندن):
كەماندنی جولانەوەی كورد بە ئاستی جولانەوەیەكی چەكدارانە و شەرانگیز لە كەموكۆرییەكانی دیكەی ئەم بەرهەمەیە كە پیشاندەری كاریگەری گۆتاری دەسەڵاتی ناوەندخوازە لە سەر ئەم چەشنە بەرهەمانەیە . لەم توێژێنەوەدا ، توێژەر هیچ ئاماژەیەك بە خالە پۆزەتیفە كانی جولانەوەی كورد لە ئاستی كوردستان و ئێراندا ناكات و بە تەواوی رەفزی دەكاتەوە.
بی گۆمان،گەشەسەندنی ئاستی سیاسی كورد بە بەراورد لە گەل نەتەوەكانی دیكەی ئێران، ، تەقلای دیموكراسی بو ئێران، دورەپەرێزی لە تیرۆر و خراپكاری لە نیو شارەكانی كوردستان وئێراندا بە نیسبەتی جووڵانەوەکانی دیکەی دراوسی ،لە خالە پۆزەتیفەكانی ئەم بزوتنەوەیە بووە .دابەزاندن و كەماندنی بە چەك ، فیشك و شەر و بیانوی بە هیز بوونی باڵی دەسەڵاتخواز لە ئێراندا بە هوی جولانەوەی كوردەوە ، ئاراستەی ئەم توێژێنەوە بەرو گۆتاری دەسەڵات و زاڵ دەبات.
هەروەها ئەم توێژێنەوە لە ڕوانگەیەکی تەواو کۆمەڵناسانەوە سەرچاوە دەگریت ئەو لە حاڵێکدایە توێژێنەوەی ڕووداوی لەم چەشنە ، پێویستی بە ڕوانگەیەکی نێوان لقی[24] و بەربڵاوتر هەیە بۆ نموونە، نووسەر لە باسی یەكگرتوویی كورددا، ئەم یەكگرتووییە دەگەڕینیتەوە بۆ زمانی هاوبەش، داب و نەریتەكان، مەزهەب و تایبەتمەندییە رواڵەتییەكان و بە وتەیەكی تر یەكگرتووییەكە تەنیا لە ئەم چوار فاكتەرەدا كورت دەكاتەوە، لە حاڵیكدا ئەم باسە بۆخوی پێویستیكی بە ڕوانگەیەکی مێژوویی و دەروون ناسانەش هەیە. بۆ نموونە لە روانگەی دەروون ناسانە، كۆمەڵایەتی و مێژوویشەوە، یەكگرتووی كوردەكان شتێكە لە سەرووی ئەم بۆچوونەوە. نیگەرانی كورد لە ناوچوون و بی بڕواییان بە ئەویدی لایەنی دەروونناسانە و مێژوویی هەیە، مێژووی كورد پڕە لە هیرش نەتەوە نائێرانییەكان بۆ ناوچە كوردنشینەكان، ئەو خیل و نەتەوانەی كە هەر كات ئیرادەیان كردووە هیرشیان كردۆتە سەر وڵاتی كورد و كاولیان كردووە. لێرەوە كورد لە ناخودئاگای خۆیدا ترسی لە نیووچوون و پاكتاو کردنی هەیە و دیارە لە یەكگرتوویی و بی بڕوای بە ئەویدی دا رەنگ دەداتەوە. بە هەر حاڵ ئەم باسە پێویستی بە ڕوانگەیەکی بەرفراونتر و وردبینانەتر هەیە، هەر لەم ڕووەوە كە ماندنی ئەم بابەتانە دەبیتە هۆی ڕوانگەیەکی تاک لایەنانە، نازانستی و بەرهەمهینانەوەی بۆچوونە باوو و ناراستەكانی سەر بە گوتاری زاڵ و باو.
ب) شیوە(میتۆد):
نووسەر لەم توێژێنەوەدا و لە تێکڕای کتێبەكەدا سەرەڕای تەقلایەکی بەرچاو بۆ بە دەستەوەدانی شێوەیەکی جیاواز، زۆرجار رووبەروویی هەندی كەم و كۆری دەبیتەوە . كەم بایەخی بە مێژوو و هەروەها هەست نەكردن بە زەروورەتی شێوازی گوتار، هۆیەكانی سەرەكی كەم و كۆری میتودین كە لیرەدا، ئاماژە بە هەندێكیان دەکرێت.
1)سەرچاوەكان:
1-1: کەڵک وەرنەگرتن لە سەرچاوە سەرەكیەكان:
هەر چەند بە دەست هینان و کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوە سەرەكییەكانی وەك شەرەفنامەی شەرەفخانی بدلیسی، مێژووی كورد و كوردستان ئەمینی زەكی بەگ و سەرچاوەكانی سەردەمی ئەردەڵانیەكان، بۆ توێژەر زور ئاسان بووە كە چی توێژەر زەحمەتی بە خوی نەداوە و جیا لەوەی بایەخی كارەكەی داشكاندووە، نووسەریش رووبەرووی هەڵە كردووتەوە. بۆ نموونە:
«پاش شكستی ئێران لە شەڕی چالەدیراندا شاعەباس هەوڵە ئەدا هەلەسوكەوتیكی باشتری لە گەلە كوردەكاندا هەبیت»[25]. ئەم رەستەیەی لە« رەشیدی یاسمی» یەوە گیڕاوەتەوە كە جیا لەوەی هەڵەیە، کەڵک وەرگرتن لەرەشید یاسمی بۆ سەردەمی سەفەویەكان، هەلەی زەقی میتودیە و بۆ توێژێنەوەیەكی ئاوەها جیگەی باس و رەخنەیە.
- «زەكی بەگ رەگەزی كوردەكان دەگەڕینیتەوە بۆ خێڵە سامییەكان»[26]. لە حاڵێكدا زەگی بەگ رەگەزی كوردەكان دەگەڕینیتەوە بۆ خێڵەكانی ناوچەی زاگرۆس.[27]
- کەڵک وەرگرتن لە «نیكتیین» و« یاسمی »كە هەر دووكیان لەزمانی شەرفنامەوە قسە دەكەن، ئەوش لە حاڵێكدایە كە دەیتوانی بە كەمی زەحمەت نووسەر خوی تماشای شەرفنامە بكات، دوور لە شیوەیەكی زانستییە كە شەرفنامە لە زمانی نیكتیین و یاسمی یەوە رەوایەت بكری.
2-1) پشت بەستنی لە رادە بە دەر بە یاسمی و نیكتیین (رۆژهەڵات ناسی رووسی): نووسەر لە بەشی دووەم و سیهەم دا 19 جار لە یاسمی و 27 جار لە نیكتیین کەڵک وەردەگری و ئەمەش لە حاڵێکدایە كە بە وتەی خودی نووسەر، كوردەكان کتێبەكەی« یاسمی»[28] بە کتێبی لایەنگرانە دەزانن و دەیخەنە پالە ئەو هەوڵانەی لە دریژە سیاسەتی بە یەكدەست كردنی[29] رەزا شاوا بەرهەم هاتووە و لە لایەكی ترەوە سەرچاوەگەلیكی باشتر و تازەتر لە مەر كوردەكان، بە زمانەكانی فارسی و ئینگلیزی بە زۆری دەست دەكەوی و نووسەر دەیتوانی بۆ بایەخدارتر كردن و خۆ پاراستنی لە سەرچاوە لایەنگرانە و تیر و تەسەل تر كردنی تۆیژینەوەكەی کەڵکیان لی وەربگری.
3-1): ڕوانگەیەکی ناپسپۆڕانە بۆ سەرچاوەكان. نووسەر لە باسی یەكگرتووی كوردەكاندا بە تایبەت زمان و فەرهەنگی كوردی پشتی بە« یاسمی» بەستووە، شیاوی ئاماژەیە جیا لە كیشەی لایەندار بوونی یاسمی بۆ مێژوو رابردوویی كورد، یاسمی لە باسی زمانی كوردیدا خاوەن را و پسپۆڕ نەبووە. لەم بوارەدا بەرهەمی زانستی زۆر لە لایەن كەسانی وەك« ئەمیر حەسەن پوور» زمانناسی كوردی ئێرانی و زۆربەی نووسەر رۆژهەڵاتیەكانیشەوە نووسراوە كە باشتر بوو لەوانە کەڵک وەربگری. کەڵک وەرنەگرتن لە سەرچاوەگەلی پسپۆڕانە كیشەی جیدی و سەرەكی ئەم کتێبەیە كە خوینەری كورد هان دەدا بۆ بیركردنەوە لەوەی كە ئەم کتێبەش وەك باقی کتێبەكانی تر لایەنگرانەیە و بۆ ئامانجیكی دیاریكراوە نووسراوە.
4-1): نائاگایی و زالە نەبوون بە سەر سەرچاوە سەرەكییەكان و دوایین دەسكەوتەكان لە بواری كوردناسیدا: نووسەر بانگەشەی ئەوە دەكات كە توێژێنەوەكەی جیاوازە. هەر بۆیە چاوەڕوان دەكری ئاگاداری دوایین دەسكەوتی تۆیژینەوەکان لە بواری کوردناسیدا بێت و ئاماژەیان پێ بدار كە وەها نییە بۆ نموونە کەڵک وەرگرتن لە بەرهەمەكانی« عەباسی وەلی» بۆ تیگەیشتنی روانینی كورد لە ناسیونالیزمی كوردى یان بەرهەمەكانی «نادر ئینتیسار»« رابرت ئۆلەسن» و زوور كەسانی تر،
5-1): نەبوونی ئاشنایی (ناسیاوی) لە مەر زمان و فەرهەنگی كوردییەوە لە لایەن توێژەران و پسپۆڕانی ئێرانیەوە لە چاو رۆژهەڵاتیەكاندا، گرفتیكی ترە كە دەتوانی لە بەردەم تیگەیشتن راستەقینە و پڕ و پەرداخت تر لە دونیای مرۆڤی كورد و ناسینی كورددا رێگر بێت، نووسەرێ كە دە ساڵ تەمەنی خۆی لە ناو كورددا بە سەر بردووە و لە بارەی كوردوە نووسیویەتی و لە هەموو گرنگتر بانگەشەی پسپۆڕ بوون لە بواری خوێندنەوەكوردیەكاندا دەكات. ناكرێت ئەم گرفتە وەک گرفتی سەرەكی نووسەر و ئەم توێژێنەوە تەماشا نەکرێت.
2) ئەدەبیاتی توێژێنەوە:
ئەگەر چی لە مەر هەندی بابەت زۆر جار رووبەرووی دەنگی ڕەها و قاتعی نووسەر دەبینەوە وەك: «من »– ئاماژە دەكەم، بە رای« من»، جەخت دەكەم، «من» هەوڵە دەدەم. یان حوكمی رەها و نازانستی وەك ئەمەی خواروو
«جەختی لە سەر دەكەم كە بە ریكەوت كارنامەی ریفورمخوازانەی دەسەڵاتداری كوردە ریفورم خوازەكان لە هەشت ساڵی باسكراودا لە كارنامەی ناسیونالیستەكانی كورد لە كوردستاندا پرشنگدارتر بووە.»[30]
بەڵام بە كۆ، ئەدەبیاتی توێژێنەوەكە تا رادەیەكی زوور بی لایەنانە و گونجاوە و وادەر دەكەوی هەوڵەی نووسەر لە دریژەی هەلەبژاردنی ئەدەبیاتی زانستی و جیاواز دا بووە و واش نیشان دەدەات تا رادەیەكی زۆر سەركەوتوو بووە و ئەم تایبەتمەندییە لە خالەە بە هیزەكانی ئەم کتێبەیە.
ئەنجام:
جار جار روانینی یەك لایەنە لە كیشەی كورد (بە هۆی کەڵک وەرنەگرتن لە سەرچاوەی دەستە یەکە غیابی ئەندیشەیەكی قووڵ لە هاودلی لە گەلە بابەتەكەدا)، نەدانی رێگە چارەیەكی مسۆگەر لە بۆ چارەسەری كێشەكە ، كەم بایەخی بە گرنگی مێژوو و دەنگ دانەوەی لە کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوەكان(کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوی دەستە دوو، نەبوونی ئاگایی لە ئاخرین دەستكەوتەكان لەم بوارە داو ...) لە ڕیزی كەم و كورییەكانی ئەم توێژێنەوەیەن و هەڵبەت بەو رادەیەش نین كە بتوانین بە تەواوی ئەم کتێبە پشت گۆی بخەین و وەك سەرچاوەیەكی تازە لەم بوارەدا بیخەێنە پەرواێزەوە. بە تۆزێ تەساهولەوە، دەتوانین بانگەشەی ئەوە بکرێت كە ئەم توێژێنەوەیە لە ناو توێژێنەوەکانی هاوتای خویدا دەتوانی سەرچەشن و ریخۆشكەری ڕوانگەیەکی زانستی بۆ- توێژەر ئێرانییەكان لە بواری کوردناسیدا تەماشا بکرێت .
پیشكەشكردنی ریك و پێکی بابەتەكان، ئەدەبیاتی تا رادەیەكی بەرچاو نالایەنگرانە و گونجاو، پێگەیاندن بابەتەكان، خۆ پاراستن لە تاوان ئپالە دان بە ریبەرانی دیاری بزووتنەوە لە خاڵي پۆزەتیڤەكانی ئەم کتێبەن كە شیاوی خۆیندنەوەن.
سەرچاوە:
جلالی پوور. حمید رزا، فراز و فرود جنبش كردی 67-1357هـ تهران، انتشارات لوح فكر، 85
زكی بیگ،محمد امین،زبده تاریخ كرد و كردستان،ترجمه یدالله روشن اردلان،ج اول،تهران،توس،81
نورائی،مرتضی،درسگفتارهای روش تحقیق پیشرفته،دانشگاه اصفهان،دانشكده ادبیات وعلوم انسانی،گروه تاریخ،نیمسال دوم،89 – 88
[1] - http://social.ut.ac.ir/members/jalaeipor
[2] جلائي ثور، حميد رزا، فراز و فرود جنبش كردي 67-1357، تهران، انتشارات لوح فكر. 1385. .ل13
[3] اصول گرايان
[4] اصلاح طلبان
[5] بروانه: احمدي،حميد. قوميت و قوم گرايي در ايران،تهران،نشر ني،83 و مجتهد زاده،پيروز،دمكراسي و هويت ايراني،تهران،نشر كوير 87
[6] جلائي ثور،هةمان سةرضاوةل 13
[7] هةمان سةرضاوة،ل26
[8] هةمان سةرضاوة،ل20
[9] هةمان سةرضاوة بروانة .ل 93 تا 112
[10] هەمان سەرچاوە.ل.16 تا 19
[11] .بروانه لا.45-26
[12] لا.76 -64
[13] 136-79
[14] ل.139
[15] genealaoge
[16] reduction
[17] Hard core
[18] مة بةست هيلي سوورة، لة ميتودلوذي خويندنةوة ميذوويةكا كاندا، شتيك هةية بة ناوي Hard core كة بونياتي هةر ليكولينةوةيةكة و ئاراستةي ليكولينةوة دياري دةكات، لاكاتوش ثي واية ليكولةر تووشي ثروطراميكي لة ثيش داريذاوة كة ليكولةر بةرو خوي دةبات بة طشتي مةبةست ئةوية ضةندين فاكتةري بونياتي وةك مةزهةب، زماني فارسي و... كة Hard core ين لة ئيراندا و بةرطري ناسيوناليزمي مةدةني و مافي يةكساني هاولاتي بوونةن
[19] بروانه ل.89 -86
[20] ل 86
[21] قازي سةردةمي شؤرِش1979 كة هةزاراني كوردي بة بي تاوان لة سيدارة دا
[22] بروانه روژنامه‌ي كيهان و اطلاعات، ساله كاني 56 و 57 و هةروه ها روداوي گوندي قارنا
[23] reproduction
[24]
[25] ل.98
[26] بروانة.ل.104
[27] زكي بيگ،محمد امين،زبده تاريخ كرد و كردستان،ترجمه يدالله روشن اردلان،ج اول،تهران،توس،81 .ل 63
[28] رشيد ياسمي،غلامرضا،كرد و پيوستگي هاي نژادي و تاريخي او،تهران،بنياد دكتر افشار،69
[29] assimilation
[30] هةمان ل 139