01:35 - 25/03/2021

كۆماری ڕق؛ عێراق وڵاتی كودەتا سەربازییەكان‌

پەیسەر

ئەو سنوورەی كە ئێستا پێی دەگوترێت عیراق لە ساڵی 1921 لە دوای ململانێیەكی دوورودرێژ لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی لەبەریەكهەڵوەشاوە و بەریتانیا  سەربەخۆیی وەرگرت، لەو دەمەدا جەنەراڵێكی ئینگلیز بەناوی «مۆد»لە بەسرەوە خۆی كرد بە وڵاتی نێوان دوو رووبارەكەدا و عیراقی داگیركرد، بەو شێوەیە مێژوویەكی جیاواز لەدوای سەردەمی عوسمانی دەستیپێكرد كە وڵاتی كردبووە سێ‌ ولایەت، بەغدا و بەسرە و موسڵ.

وەك مێژوو نوسان ئاماژەی پێدەدەن؛ لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی هاوچەرخ لە ساڵی 1921 سیمای توندوتیژی، خوێناوی، كوشتن و بڕین و سوكایەتی بە تەرمی سەركردەو ڕابەرەدیارەكان تێیداە سەری هەڵداوە و بووەتە مایەی ئەوەی پرۆژەی دەوڵەتی مەدەنی لەناوبچێت و وڵات بەرەو عەسەسكەرتاریی ببرێت. كە بەداخەوە دواتر ئەو شێوازی گۆڕانكارییە لە دەسەڵاتدا شۆڕبوویەوە بۆ ناو كایەكانی دیكەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و بێگومان كوردانی باشووریشی گرتەوە.

یەكەم سەركردەی كوتاچی:
دوای تێپەڕبوونی 15 ساڵ بەسەر دامەزراندنی یەكەم حكومەتی پاشایەتیدا لە بەرەبەیانییەكی وەرزی پایزی ساڵی 1936دا لەڕێی فڕۆكەوە بڵاوكراوەی ئاگاداركردنەوە خرایەخوارەوە و داوا لە مەلیك غازی كوڕی فەیسەڵی یەكەمی پادشای هاشمی عیراق كرا، سەرۆكایەتی حكومەت لە سەرۆكەكەی (یاسین هاشمی) وەربگرێتەوە، بڵاوكراوەكانیش ئیمزای فەریق (بەكر سدقی) سوپاسالاری عیراقی لەسەر بوو.
ئەو بڵاوكراوانەی بەسەر بارەگای حكومەت و كۆشكی شاهانەدا لە پایتەخت خرانەخوارەوە، پێشهاتێك بوو كە پێشتر دەوڵەتی نوێی عیراق بەخۆوەی نەبینیبوو.

بەكر سدقی وەك «سەركردەی هێزی نیشتمانی چاكسازیی» خۆی ناساندبوو، وتارە پوختكراوەكەشی كە لەڕێی فڕۆكەكانی هێزی ئاسمانی عیراقدا بۆ گەلی عیراقی رەوانەكردبوو، لەم چەند دێڕە پێكهاتبوون:
»سوپای پێكهاتوو لە رۆڵەكانی، چی دی ناتوانێت دانبەخۆداگربێت بەرانبەر بە بایەخی حكومەتی ئێستا بە بەرژەوەندییەكانی و ئامانجە تایبەتەكانی، داوا لە خاوەن شكۆ پادشای مەزن دەكەین ، وەزارەتەی ئێستا لاببات و وەزارەتێكی تری پێكهاتوو لە رۆڵە دڵسۆزەكانی گەل پێكبهێنێت.»
لەگەڵ ئەوەی وتارەكە داواكاریی بوو لە پادشای ئەو دەمەی عیراق، بەڵام بە زەبری چەك هاتەپێش و شوراكانی بەغدادی بەزاند، ئەو ئەفسەرە سەركێشە كە نەریتەكانی دەوڵەتی پێشێل كرد و رەسەنایەتی شاهانەی بەهەدەردا، عیراقی خستە نێو گێژاوێكی پڕ لە كودەتا كە لەو دەمەوە دەستیپێكرد و تا ئێستاش كۆتایی نەهاتووە، لەو كاتەوە رێگە بۆ ئەو سیستمە عیراقیە یەك لەدوا یەكانە خۆش بوو كە لەلایەن حوكمی عەسكەرەوە دامەزرێنران و چاویان لە دەسەڵات و حوكمڕانی بڕیبوو، هەندێك پێیان وایە دەستنیای توركە عوسمانیەكان بووەو لەوە باشتری لێ چاوەڕوان ناكرێت و هەندێكی دیكەش پێیان وایە دەستنیای بەریتانیەكان  بووە.(1)

یەكەم یاخیبوونی سەربازیی:
جەنەراڵ بەكر سدقی هێزەكانی لە پارێزگای دیالەوە بەرەو بەغدا جوڵاند، فڕۆكەكانیش لەڕێی فەرمانی عەقید محەمەد عەلی جەواد فەرماندەی هێزە ئاسمانییەكان كە هاوبەش بوو لە كودەتاكەدا، هەزاران بڵاوكراوەیان بەسەر ئاسمانی بەغدای پایتەختدا فڕێدایە خوارەوە و داوایان دەستلەكاركێشانەوەی وەزارەت و دامەزراندنی وەزارەتێكی ترییان كرد لەڕێی زەبری چەكەوە.

لە هەمان كاتدا بەكر سدقی نامەیەكی بۆ حیكمەت سلێمان نارد كە لەو دەمەدا وەزیری ناوخۆ بوو، لە نامەكەشدا بەپێویستی زانی سەرۆكایەتی حكومەت رادەستبكات، بگرە داواشی لە مەلیك غازی كوڕی فەیسەڵی یەكەمی پادشای عیراقیش كرد، حكومەت لەسەركارلاببات كە لەلایەن یاسین هاشمییەوە سەرۆكایەتی دەكرا، لە دوای كوژرانی جەعفەر عەسكەری وەزیری بەرگری و پێكهێنانی حكومەت بەسەرۆكایەتی حیكمەت سلێمان. (2)


مەلیك بەدەم داواكەوە چوو، لە پاش دەستلەكاركێشانەوەكەش، یەكەم كودەتا لە مێژووی عیراقی هاوچەرخ، و بگرە یەكەم كودەتای سەربازی لە وڵاتە عەرەبییەكاندا رویداو بەكرسدقیش بەیەكەم كودەتاچی ناوی لە مێژووی عێراقدا تۆمار كرا.(3)


دەستپێكردنی سەردەمی كودەتاكان:
لەڕووی سیاسییەوە، كودەتاكەی فەریق بەكر سدقی، دەرگای دۆزەخی كودەتاكانی لە عیراقدا ئاواڵا كرد كە تێیدا یەكەم كاریی خوێنڕێژی تۆماركرا كە بووە مایەی كوژرانی وەزیری بەرگریی .

سدقی وەك سەرچاوە بەریتانییەكان باسی دەكەن، لە دایك و باوكێكی كوردە و لە گوندێكی نزیك شاری كەركوك لەدایك بووە، دەرچوونی خوێندنگەی جەنگی ئەستانەیە (ئیستەنبوڵ)-ە و ئەفسەرێكی سوپای عوسمانی بوو، بەشداریی لە یەكەمین جەنگی جیهاندا كردووە، پاشان لە ساڵی 1920 وەك ئەفسەر بە پلەی مولازم چۆتە پاڵ ئینگلیز، بە توندوتیژی و فێڵبازیی ناسرابوو، چەندان راپەڕینی لە دژی سوپای ئینگلیز سەركوتكردووە.

سدقی كە دەستی بەسەر سوپادا گرت و شوێنكەوتوانی خۆی لە پۆستەكاندا دانا، نەیتوانی تاسەر لە پێگەكەیدا بمێنێتەوە و دەستڕۆیشتنی كەمتر لە ساڵێك بڕی كرد، كۆتاییەكەشی بەدەستی عەریفێكی سوپای عیراق بوو بە ناوی (عەبدوڵڵا تەلەعفەری) لە فڕۆكەخانەی موسڵ، كاتێك عەریفەكە بەرەوڕووی دەڕۆیشت تا خواردنی پێشكەش بكات، بەڵام دەمانچەكەی لەژێر جلەكانیدا شاردبۆوە و لە ناكاو تەقەی لە فەریق بەكر سدقی و عەقید محەمەد عەلی جەواد فەرماندەی هێزی ئاسمانی كرد و دەستبەجێ‌ هەردووكیان گیانیانلەدەستدا، بەوشێوەیە بە گوللـەی عەریفێك پەردە بەسەر سدقی و كودەتاكەیدا دادرایەوە، بەڵام كۆتایی بەو ئاوە نەهات كە ئەو ڕێژابووی.

بەكر سدقی كە لەو دەمەدا فەرمانڕەوای تەواوەتی وڵات بوو، لەگەڵ ئەوەی حوكمڕانییەكەی كەمتر لە ساڵێكی خایەند و بەخێرایی كۆتایی هات و پەردە بەسەر یەكەم كودەتا لە مێژووی عیراقی هاوچەرخدا دادرایەوە، جورئەتی دایە بەر عیراقییەكان و وایلێكردن بتوانن لەڕێی زەبری چەك و بە ژمارەیەكی كەم لە ئەفسەران حوكمڕانەكانیان بگۆڕن و پیلان لەدژی سەركردە مەدەنی و سەربازییەكان دابڕیژن، كودەتاكەی عەبدولكەریم قاسم لە تەمموزی 1958دا، نمونەیەكی هاوشێوەیەو وەك دەگوترێت نەریتێكی هێنایە نێو ئاڵوگۆری دەسەڵات لە عێراقدا كە پێشتر بوونی نەبوو.


شۆڕش یان كودەتا:
لە شەوی چواردەی تەمموزی 1958، خوێناویترین كودەتای سەربازی لە مێژووی عیراقدا ڕویدا كە تێكڕای كاروبارەكانی ئاوەژووكرد و سیستمی گشتی حوكمڕانی شاهانەی (1921-1958) گۆڕی بە سیستمی حوكمڕانی كۆماریی، وەك مێژوو نوسان باسی دەكەن عیراق جارێكی تر لە مێژووی خۆیدا سیستمی حوكمڕانی وەها بەخۆوەنابینێت كە دەوڵەتێكی مەدەنی خولقاند و كەشێكی پڕلە دڵنیایی وسەروەریی دەوڵەتی رەخساندنبوو.

لەو دەمەی بۆ یەكەم جار مەلیك فەیسەڵ لە سوریاوە هاتە عیراق، دەوڵەت هەموو بە شەكانی وڵاتی گێڕایەوە ژێر ركێفی خۆی بە ولایەتی موسڵیشەوە كە لە چنگی توركەكانی دەركرد و عیراق لە كەشێكی ئارامدا دەژیا تا ئەو دەمەی سەربازەكان هەڵیانكوتایە سەر كۆشكی ریحاب (شوێنی حەوانەوەی بنەماڵەی شاهانە) لە بەغدا.

مێژوونوسە عیراقییەكان لە وەسفكردنی رووداوەكە لەنێوخۆیاندا دابەشبوون، هەندێك توڕەو و هەندێكی تر بە دەستپێكردنی قۆناغێكی تر لە مێژووی پەرەسەندنی حوكمڕانی لە وڵاتدا وەسفی دەكات، لەو دەمەدا گروپێك ئەفسەری عیراقی ژێر سایەی بزوتنەوەی ئەفسەرە ئازادیخوازەكان كە زەعیم عەبدولكەریم قاسم و هاوڕێكەی (دوژمنە سەرسەرختەكەی) عەبدولسەلام عارف كە دواتر كودەتای بەسەردا كرد، سەركردایەتییان كرد، لەوەشدا مێژوونوسان و شرۆڤەكاران بۆچوونی جیاوازیان هەیە، هەندێك پیاهەڵدان بۆ عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف دەكەن و هەندێكی دیكەیان لەدژیانن. (4)


كوژرانی خانەوادەی شاهانەی عیراق:
كوژرانی خانەوادەی شاهانە، رووداوێكی سەرپێی نەبوو لە ژیانی عیراقییەكاندا كاتێك فەیسەڵی دووەم دوایین مالیكی عیراق و-وەصی- عەبدولئیلا جنێشینی شاهانە كە خاڵی بوو، لەگەڵ (نوری سەعید) دامەزرێنەی دەوڵەتی عیراقی و سەرۆك وەزیران كە چواردە جار سەرۆكایەتی حكومەتی وەرگرتووە پێكەوەو لەیەك ڕووداودا كوژران، كە تێكرا ژمارەیان زیاتر لە 100 كەس بوو، دوای ئەوەی نزیكترین كەسی لە پاسەوانەكانی ناپاكی لێكردن، ئەوە لە كاتێكدا پیاوانەی ژیانیان دەپاراستن جێگەی متمانەی تەواوەتییان بوون، وەسفی تاهیركە پاسەوانی تایبەتی فەریق نوری سەعید بوو، بەڵام پیلانی كوشتنی دانا و بەر لەوەی خۆی بكوژێت تەقەی لێكرد، لەپاش ئەوەش خەڵكەكە لاشەكەیان بەسەر شەقامەكاندا رادەكێشا.

دەروازەی نەهامەتییەكانی عیراق:
كاریگەرییەكانی كودەتای 14ی تەمموزی 1958 لەسەر ژیانی عیراقییەكان بەوە كۆتایی نەهات، بگرە لەدوای مەرگی خێزانی شاهانەی هاشمی لە عیراق و چارەنوسی خراپی تەرمەكانی كۆڵەكەكانی سیستمی حوكمڕانی شاهانە، دیمەنە خوێناوییەكان سەركردە و سومبوڵی حوكمڕانییەكەی تێپەڕاند و گەیشتە كوژرانی سەرۆك وەزیرانی ئەردەن و وەفدی هاوڕێی كە هاتبوونە بەغدا، كوشتن و سوكایەتی بە تەرمەكان گەیشتە بیانییەكان و ئەوروپاییەكانیش كە بۆ مەبەستی بازرگانی یان كاركردن هاتبوونە بەغدا.

وەك ئەوەی توێژینەوەكان باسی دەكەن گۆڕانكاریی لە دەسەڵاتدا تاڕادەیەك ئەگەر لە گەل و بەرژەوەندی گشتییەوە دوور بێت ، شوێنەوارەكانی كەمتر دەردەكەوێت، بەڵام ئەو كاتانەی كە شۆر دەبێتەوە بۆ نێو قوڵاییەكانی كەلتوور و رۆشنبیری گشتی و دەبێتە تاكە سەرچاوەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دەبێتە كێشەیەكی گەورەو ڕەگ دادەكوتێت، كودەتاكە تەئكیدی لەسەر راستییەك كردەوە كە ئەویش  توندوتیژیی زیاتر دەبێت و  دەبێتە میرات بۆ ئەوانەی دوای خۆی.

لە موسڵ و لە دوای ساڵێك لە كودەتاكە، كوشتارگەیەكی خوێناوی لەنێوان شیوعییەكان و لایەنگرانی كودەتاكە و نەتەوەییە توندڕەوەكاندا دروستبوو، بەوشێوەیە دیاردەی تەرم راكێشان بە شەقامەكاندا بووە دیمەنی رۆژنە بۆ سوكایەتیكردن بە نەیارەكان و تۆڵەكردنەوە بە كوشتنییان، توندوتیژییەكان لەوەش زیاتر پەرەیان سەند و كار گەیشتە ئەوەی مردووكان بە ستونی كارەبای شەقامە گشتییەكاندا هەڵبواسرێن، ئەمەش تەنیا بۆ گەیاندنی پەیام بە نەیارە كودەتاچییە سەربازییەكان كە هەر خۆیان لەڕێی كودەتای خوێناوییەوە سیستمی حوكمڕانییان كردە كۆماری و رق و كینەی دەرونییان لەكاتی ململانێ‌ و كارە توندوتیژییەكاندا دەرخست، ئەم نەریتە درێژەی كێشاو لە 1991 ی هەرێمی كوردستان و 2003 ی عێراق یشدا بەردەوامی هەبوو.

كوشتن كۆتاییان نەهات:
لەدوای كودەتاكانەوە عێراق سەردەمی (شۆڕش گۆشتی رۆڵەكانی خۆی دەخوات) و خواردنی یەك لەدوای یەكی رۆڵەكانی دەستیپێكرد، كوشتن لەدوای لەناوبردنی خانەوادەی شاهانە بەدەستی نەقیب عەبدولستار عەبوسی كۆتایی نەهات، كاتێك فەرمانی بە سەربازەكانی كرد لولەی تۆپەكان بكەنە كۆشكی ریحاب، شوێنی نیشتەجێبوونی خێزان و خانەوادەی شاهانە، بەشێوەیەك لەناوی بردن بووە مایەی سەرسوڕمانی تێكڕای گەلی عێراق كە رێزییان لە خانەوادەی شاهانە دەگرت و بە چاوی رێزەوە تەماشایان دەكردن و بڕوایان وابوو خراپترین چارەنوس دەركردنیان بێت لە وڵات، وەك ئەوەی بەسەر مەلیك فاروقدا هات لە میسر.

خەونەكانی عەبوسی:
حەوت ساڵ دوای ئەو ڕوداوە عەبوسی –بكوژی بنەماڵەی شاهانە- لە خەو بێبەش بوو، لەنێو سزای ویژدانیدا خەوو خۆراسی لێهەڵگیراو ، لە ساڵی 1965دا پەنای بۆ خۆكوشتن برد، ئەمەش بۆ نزیكترین كەسی باسی كردووە و دەڵێت، خانەوادەی شاهانە هەموو شەوێك دەهاتنە خەوی.

ئەو لە بارێكی دەرونی زۆر خراپدا ژیانی دەبردەسەر، ئەمەش بەهۆی هەستكردن بە تاوان، تا ئەو دەمەی بەهۆی دووبارەبوونەوەی خەونەكان و ئازاری دەرونی و هەستكردنی بە بێئومێدی كە دەیبینی سەكردە كودەتاچییەكان یەك لەدوای یەك دەكەون، وەك ئەوەی بڵێین توشی نەفرەتی خانەوادەی شاهانەبووبن.

دەسەڵاتەكان قۆۆخ كران و سەردەمی پشێوی و شەڕی كۆمەڵایەتی دەستیپێكرد كە سەرەتای دیاردەكانی حوكمڕانی تایەفەكان و یاخیبوونی دامەزراوە ئاینییەكان بوو ، بەو پێیەی دەستی خستە نێو جومگەكانی دەوڵەت، لەگەڵ سەرهەڵدانی حزب و بزتنەوەی هاوشێوەی بزوتنەوەی ئیخوان موسلیمین لە میسر ، هەر بۆیە  لە ڕوداوێكی نادیاردا گیانی لە دەستداو هەندێك باس لەوە دەكەن خۆی كۆتایی بە ژیانی خۆی هێناوەو هەندێكی دیكەش باوەڕیان وایە لە لایەن دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكاوە كوژراوە.

پچڕانی پەیوەندی لەگەڵ جیهان:
لەگەڵ لەدەستدانی بەهای گۆڕانكاریی نێودەوڵەتی كە لە سەردەمی حوكمڕانی شاهانەدا هەبوو لەڕێی هاوبەشیكردنی كاریگەریی لە دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، و كاریگەریی دەوڵەتی عیراقی لە ناوچەكە، و پەیوەندیی باشی لەگەڵ دراوسێكان و جیهان، پشتیوانی و پەسەندكردنی عیراق بووە دوژمنكاریی و كێبڕكێی كوشندە دوای ئەوەی عیراق سونبوڵە دیارەكانی لەدەستدا لە لایەك و لەلایەكی ترەوە كودەتای 1958 بووە مایەی خستتنەوەی ململانێی ناوخۆی لەنێوان حزبەكان و پێكهاتە نەژادییەكان.

كودەتای 1958 بونیادی كۆمەڵگەی عیراقی هەژاند بەهۆی لەدەستدانی دانایی، و پەرتەوازەبوونی بڕیارەكان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێكهاتەكاندا، وەك ئەوەی بەسەر كورد و دانیشتوانی موسڵدا هات، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی دیاردەی تیرۆری سیاسی، و سەرهەڵدانی بزوتنەوە نهێنییەكان، بڵاوبوونەوەی رق و كینەو دووبەرەكی و پەیدابوونی سیخوڕو شۆڤار بەڕێژەیەكی زۆر، حیزبی بەعسیش لەدوای 1968 ەوە تا كۆتایی دەسەڵاتیان 2003 درێغییان لەو بابەتانەدا نەكرد.

لە هەمووی ناهەموارتر هەژموون و دەستڕۆیشتنی سوپابوو  بەسەر كۆمەڵگەی مەدەنیدا، بووە مایەی گەشەكردنی دەیان دیاردەی دیكتاتۆری و گەشەكردنی ئەو حزبانەی كە دووبەرەكی و ناكۆكی و ململانێ‌ لەنێو كۆمەڵگەدا دروستدەكەن، دیاردەی كودەتاكانیشی لەدواییدا لێكەوتەوە.


هەشتی شوباتی 1963:
حوكمڕانی زەعیم عەبدولكەریم قاسم زۆری نەخایەند (1958-1963) كە بووە مایەی گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی بۆ كۆماری و دانی نا بە دەستاودەستكردنی دەسەڵات و كاریی لەسەر مامەڵەكردن لەگەڵ بزوتنەوەی شۆڕشگێڕەكاندا دەكرد لە جیهان.
وێڕای كۆكردنەوەی جەماوەرێكی زۆر لە دەوری و رازیكردنی خەڵك بە دەستپاكی و بێگەریی و ئاوڕدانەوەی لە چینی زەحمەتكێش و لەناوبردنی ركابەرەكانی، عەبدولسەلام عارفی هاوڕێی پێشووی لە بزوتنەوەی «ئەفسەرە ئازادیخوازەكان» لە سەرۆكایەتی كۆماردا جێگەی گرتەوە، دوای ئەوەی زەعیم عەبدولكەریم قاسم كوژرا و تەرمەكەی لە بارەگای رادیۆ و تەلەفیزیۆنی عیراقی لەڕێی كامێراكانەوە پیشانی خەڵكی دراو و سوكایەتی پێكرا، ئیتر دەرگایەكی تری دۆزەخ بەسەر عێراقیەكاندا كرایەوە..

دەروازەیەك بۆ دەستێوەردانی دەرەكی:
مێژوو نوسان لەو باوەڕەدان روخانی قاسم تەنها بە بڕیارێكی عیراقی خۆجێی نەبووە، بەڵكو كۆمەڵێك فاكتەر هاندەربوون بۆ تیرۆركردن و تۆڵەسەندنەوە لە بوونی لە حوكمدا، لەگەڵ تێكەڵبوونی فاكتەرە نێوخۆییەكان كە خۆی لە ململانێی نێوان شیوعییەكان كە پشتیوانییان دەكرد، لەگەڵ ناسیونالیستەكان نەیاریی بوون و پلانیان بۆ لابرددنی دەكرد لەسەر دەسەڵات، لەگەڵ زیادبوونی ململانێكان لەسەر دەسەڵات لەلایەن دامەزراوەی سەربازیی كە لەنێوان ئەفسەرە مەسلەكییە ئاساییەكانی لایەنگری قاسم و ئەوانی تر كە پشتیوانی لە حوكمی جەمال عەبدولناسر سەرۆكی كۆچكردووی میسر دەكرد، لە پێش هەمووشیانەوە عەبدولسەلام عارف و ئەحمەد حەسەن بەكر.

هەروەها وڵاتە زلهێزەكانیش پێیانوابوو هەڵسوكەوتە سیاسییەكانی قاسم خزمەتییان ناكات و لەگەڵ پلانەكانیان ناگونجێت كە هەوڵیان دەدا گەمارۆكانیان لەسەر تەوژمی كۆمۆنیستی لە پەنجاو شەستەكانی سەدەی رابردوو توندبكەن، لەكاتێكدا قاسم خواستی وابوو بچێتە ژێر سایەی هاوپەیمانی وارسۆ، و گرێبەستنی كڕینی چەك لە روسەكان، بگرە بەڵێننامەی بەرگری ستراتیژی هاوبەشی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت بەست، هەناگاوە سەرەتاییەكان بۆ خۆماڵیكردنی نەوت كە لێوەی كاریی كۆمپانیا نەوتییەكانی لە عیراقدا دیاریی دەكرد و رێی دەگرت لە درێژكردنەوەی ماوەی مانەوەیان.

ئەو فاكتەرانە، روخانی عەبدولكەریم قاسمیان خێراتر كرد كە لەلایەن باڵی سەربازیی حزبی بەعسەوە ئەنجامدرا، بەڵام ئەوانیش مانەوەیان لە حوكمدا جگە لە نۆ مانگ زیاتری نەخایاند و سەرلەنوێ‌ سەربازەكان كودەتایان بەسەردا كردنەوە.

پەراوێزخستنی بەعسییەكان:
تەنها نۆ مانگ زیاتر بەسەر كودەتای بەعسییەكاندا تێنەپەڕی و لەنێو خۆیاندا بوونە دووبەشەوە، بەو پێیەی یەكەم ئەزمونیان بوو لە حوكمڕانیدا، و لەبەر بچوكی تەمەنی زۆربەیان و دەركەوتنی چەند رەوتێكی دەركەوتوو، سێ‌ ئاراستە لەنێویاندا سەریهاڵدا و جیابوونەوە دروستبوو، بەهێزترین لەنێویاندا ساڵح سەعدی سەركردەی توندڕەوی حزبەكە بوو كە دەستی بەسەر جڵەوی كاروبارەكاندا گرت، لەگەڵ رەوتێك كە میانڕەو بوو بەسەركردایەتی حازم جەواد كە پلانداڕێژەر و بیرمەندی بزوتنەوەكە بوو، سێیەم رەوتیش لەلایەن سەربازەكانەوە سەركردایەتی دەكرا كە خۆی لە ئەحمەد حەسەن بەكردا دەبینییەوە كە دواجار ئەمیان توانی رەوشەكە كۆنترۆڵ بكات و سەرۆكایەتی دەوڵەت بگرێتەدەست.

بۆیەكەمجار باڵی توندڕەو لەنێو حزبەكەدا كە هەڵپەی بەرەو دامەزراندنی میلیشیای بەناو (حەرەس قەومی) دەكرد و لە كۆمەڵێك لاوی سەركەش پێكهاتبوون و لەلایەن ساڵح سەعدی و مونزیر ئەلوەنداوییەوە سەركردایەتی دەكران، هەڵەی زۆریان بەرانبەر بە كۆمەڵگە كرد كە بووە مایەی دروستكردنی حاڵەتێكی دژایەتیكردن لەلایەن نەیارەكانیان لە دامەزراوەی سەربازی بە سەركردایەتی عەبدولسەلام عارف لە (بزوتنەوەی تشرین) كە بە راستكردنەوەی وەسفكرا و دەستییان كرد بە دەركردنی ئەندامانی حەرەس قەومی و دوورخستنەوەی پیاوە سەركێشەكانی، سوپا بە فەرمانی عەبدولسەلام عارف جوڵێنرا بۆ دەستگرتن بەسەر بەغدا و لەو رێگەیەوە بەعسییەكان دەستگیركران و راپێچی دادگا كران.

ئەزموونی دەسەڵاتگرتنەدەست لەلایەن بەعسییەكان كورتخایەن  بوو، لەسەردەستی لاوە سەركێشەكان پشێوی لە عیراقدا دروستكرد ، دوای ئەوە عەبدولسەلام عارف و عەبدولڕەحمان عارف جڵەوی دەسەڵاتیان گرتەدەست، لەو ماوەیەشدا وڵات نغرۆی سەرلێشێوانێكی سیاسی بوو، ئەوانیش نمونەیەكی باشیان پێشكەش نەكرد و دیلی دەستی پێشنیازە ناعیراقییەكان بوون لە حوكمڕانی و دیدوبۆچوونەكان.

بەعس كۆتایی بە كودەتا هێنا:
هەرچەندە حیزبی بەعسی عەرەبی سۆسیالیستی لە ٧ی نیسانی ساڵی ١٩٤٧ لە لایەن میشیل عەفلەقەوە دامەزراوە و دوو باڵی سەرەکی عێراق و سووریای ھەبوو ، بەڵام لە عێراقدا لە ٨ شوباتی ١٩٦٨ لە رێگەی کودەتای سەربازییەوە بۆ یەکەمجار حوکمی گرتۆتە دەست و لە ساڵی ١٩٦٨ دووبارە دەستەی دووەمی بەعسیەکان لە رێگەی کودەتاوە حوکمیان گرتەوە دەست.
دروشمەکانی بەعس دروشمی شۆڤینیین و لە ماوەی حوکمڕانیدا بە ئاگر و ئاسن لە ھەوڵی سڕینەوە و پاکتاو کردنی ناسنامە و نەژادی نەتەوەکانی دیکە بەتایبەتی کوردیان داوە.

تا ئەو كاتەی لە ٢٠٠٣ بە بڕیاری دەسەڵاتی کاتی ھاوپەیمانان ھەموو جۆرە کارو بونێکی ئاشکرای حزبی بەعس لە عێراق قەدەغەکراڕێگەنەدرا بە هیچ كودەتاو كارێكی ژێربەژێریی و هەركەس و لایەنێك گومانیان لەسەر دروستبكردایە توندترین سزایان دەدا.
بەڵام مێژوو نوسان و شرۆڤەكاران باوەریان وایە ئەو ئاوەی كە بەیەكەم كودەتا دەستی پێكرد، كۆتایی نەهاتووەو رۆحی كودەتاچێتی لەنێو هەست و ناخی بەرپرسانی عێراقیدا ڕەگی داكوتاوە.

پەراوێزەكان:
1-بۆ زانیاری تەواو لەسەربنەماڵەی هاشمی كلیك لێرە بكە:

2-بۆ زانیاری لەسەر جەعفەر عەسكەری و چۆنیەتی دامەزراندنی سوپای عێراق كلیك لێرە بكە:

3- بۆزانیاری زیاتر لەسەر خودی بەكر سدقی و كودەتاكەی سەیری ئەم ڕاپۆرتەی خوارەوە بكە:

4- بۆ زانیاری زیاتر لە سەرعەبدولكەریم قاسم و كودەتاكەی كلیك لێرە بكە: