01:03 - 20/11/2018
برایانی گوێڕایەڵ بۆخودا... مێژووی یاریكردنی سعودیە بە پیاوانی ئاینی
عزالدین عمر، شارەزاو تایبەتمەندی مێژوو
و: ئەرسەلان تۆفیق
تێبینی وەرگێڕی كوردی: ئامانج لە وەرگێڕانی ئەم بابەتە تێگەیشتنە لە یارییەكی نادروست بە كۆمەڵێك خەڵكی سادەو ساكارەوە بەڵام لەژێر عاباو ناوو ناوبانگی ئاینییەوە، ئەم دیاردەیەش تایبەت نیە تەنها بەسەردەمێكی دیاریكراووی مێژووییەوە، دەكرێت لەهەرقۆناغێكی ژیان و لەهەر شوێنێكی ئەم سەرزەوییەدا دووبارەو چەند بارە ببێتەوە، بۆیە گرنگە هەمووان لەو روداوە مێژووییانە ئاگاداربین بۆئەوەی هەڵەی ئەوانەی پێش خۆمان دووبارە نەكەینەوە، پاشان ، لەهەرجێگەیەكی ئەم وەرگێڕانەدا دەستەواژەی ئیخوان هات مەبەست لێی (اخوان من اطاع الله)یە نەك ئیخوان موسلیمینەكەی میسر كە (حسن البنا) دروستی كردوە.لەبەر درێژی ناوەكە تەنها وشەی ئیخوان دووبارە دەنوسینەوە.
بەدڵنیاییەوە پێتان دەڵێم چل هەزار چەكدارم لەپشتە، بگریم دەگرین، دڵخۆش بم دڵخۆش دەبن، ئەگەر بمەوێت كارێك بكەم بە فەرمانی من و ئیرادەی من هەڵسوكەوت دەكەن، ئەگەر شتێك قەدەغەبكەم كۆتایی پێدێنن، ئەوانە سەربازی یەك خودا ناسن (تەوحید) ئەوانە (اخوان من اطاع الله)ن.
ئەمە قسەی عبدالعزیز ال سعودە كاتێك شانازی دەكات بە بزووتنەوەی ئیخوانەوە.
بەشی یەكەم:
پێ ناچێت حاڵەتی ستەملێكردن و غەدرلێكردن كە لەم دواییانەدا دەرهەق بە رۆژنامەنوسی نزیك بە بنەماڵەی دەسەڵاتداری سعودیە جەمال خاشقچی ئەنجام درا كۆتایی بابەتەكە بێت، نە ئەوەش كەبەسەر شێخ و زانایانی ئاینی دا دێننی لە زیندانەكانی سعودیەدا، نە كورت كردنەوەو كەمكردنەوەی دەسەڵاتی (دەستەی فەرمان بەچاكەو قەدەغەكردنی خراپە)، نەك هەر ئەوەنە بەڵكو بیریش لەوەدەكەنەوە كەبەتەواوی دایبخەن و لەجێگەی ئەودا دەستەیەكی پارێزكاری دەوڵەتی دابنێن، ئەمانەو چەندانی تر ناكرێت وەك حاڵەتێكی زوو تێپەڕ سەیربكرێت لە سیاسەتی دەوڵەتی سعودیەدا.
ئەو بزووتنەوەیە كامەیە؟ راستتر ئایا بەڕاست بزوتنەوەیەكی چەكداری جیهادی بوو؟ عبدالعزیز ال سعود بۆچی دروستیكرد؟ ئەی دواتر بۆچی لێی هەڵگەڕایەوە؟ بۆچی لەدژی بەرپرسەكانی وەستایەوە، بۆچی بە پشتگوێ خستن هەموویانی كوشت؟
هەر لەسەرەتای دروست بوونی دەوڵەت و دامەزرێنەری سعودیەی نوێوە لەسەردەستی (عبدالعزیز ال سعود) بەشێك لە ڕەگوریشەی چیرۆكەكەمان دەست دەكەوێت، هەندێك بەشمان رێ لێدەكەوێت كەلەیەك دەچن، نەوەی وەلی عەهد ئەمیر محمدی كوڕی سەلمان ئەنجامی دەدەن، ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە كە ناوبراو پێ دەخاتە جێگە پێیەكانی باپیرەی كە دامەزرێنەرو داهێنەری هەڵگەڕانەوەو غەدرە!
ئەو بابەتانە هەندێك جار لەكوشتن دا دەردەكەون و هەندێكجاریش هەڵگەڕانەوە و دەستگرتن بەسەر بزووتنەوەیەكی ئاینی دا، بزووتنەوەیەك رۆڵی هەبووە و پشتی پێبەستراوە بۆ یەكخستنی نیوەدوورگەی عەرەبی، وەك تیكەیەكی چەور چووەتە بەردەستی، ئەویش بزوتنەوەی (ئیخوانە)..
ئەو بزووتنەوەیە كامەیە؟ راستتر ئایا بەڕاست بزوتنەوەیەكی چەكداری جیهادی بوو؟ عبدالعزیز ال سعود بۆچی دروستیكرد؟ ئەی دواتر بۆچی لێی هەڵگەڕایەوە؟ بۆچی لەدژی بەرپرسەكانی وەستایەوە، بۆچی بە پشتگوێ خستن هەموویانی كوشت؟ لەزیندانەكانی توندكردن و لەسەرووی هەموویانەوە شێخی هۆزی موتەیر ئەمیر فیصل الدویش كە بەریتانیەكان پێیان دەگوت پادشای عەرەبەكان؟
لە دەشتەكیی بوونەوە بۆ رێكخستن:
كاتی خۆی (عبدالعزیز ئال سعود) چەندین جار بەریەك كەوتنی هەبووە لەگەڵ (ئال رشید) دا بەمەبەستی دەستگرتن بەسەر (نەجد)دا بۆمەبەستی فراوانخوازیەكەش پشتی بە دەشتەكییەكانی لایەنگری خۆی بەستووە، بەڵام دواجار زانیویەتی دەشەكییەكان لەناكاو سەدو هەشتا پلە بادەدەنەوەو بەپێچەوانەوە رەفتار دەكەن، یاخود دەڕۆن و لەكاتی پێویستی دا بەهیچ شێوەیەك نادۆزرێنەوە و هیچ شوێن پێیەكیان دیارنامێنێت، بۆئەو مەبەستە (ئیبن سعود) هەستا بە دۆزینەوەی بۆچوونێكی دینی بۆ ئەوەی بەتەواوی لەو رێگەیەوە دەست بگرێت بەسەر هەڵسوڕێنەرانی دەرماگیریی هۆزە نیشتجێبوو كۆچەرییەكان، ئەویش بیرۆكەی (ئیخوان)ی بوو، دامەزرێنەرانی ئەم بیرۆكەیە قازیی ریاز (عبدالله كوڕی عەبولەتیف ئال شێخ )و قازی الاحسا (شیخ عیسا)و چەند كەسێكی تر بوون، لەپشتی ئەمانیشەوە (ابن سعود)هەبوو.
ئیخوان لەلایەكەوە بەشێك بوو لە بزوتنەوەی (المطاوعە) و شێخە گەورەكانی وەهابیەكان، بەمانایەكی تر بزووتنەوەیەكی دینی گۆڕا بۆ رێكخستنێكی سەربازیی و چەكدار، پڕچەك كردن و هاوكاریكردنیان لەلایەن تیرەو هۆزەكانی نیوەدوورگەی عەرەبیەوە بوو، ئەوانەیان كە باوەڕیان بە بیری ئاینی هەبوو (ئیبن سعود) رابەرایەتی دەكردن، لەسەرەتاوە بەناوی (المطاوعە)ەوە لەچادرگەی دەشتەكیەكانیاندا كۆدەبوونەوە، دوایی هەندێك لە تیرەو هۆزەكان ڕازیی بوون بە نیشتەجێبوون و وازهێنان لە گەڕیدەیی و كۆچ، هەر ئەمەش ئەجێندای (ئیبن سعودی) یەكەم بوو، گوندەكان لەنزیكی سەرچاوە ئاویەكان دروستكران كە دەكرا كشتوكاڵیشی لێ بەرهەم بهێنرێت و ناوی (هجر)یان لێنان، بە پێی گوتەی (مەزاوی رەشید) لەخۆشی كۆچی یەكەمی پێغەمبەر (د.خ)، لەمەككەوە بۆ مەدینەئەو ناوەیان لێناوە.
ئەوەی تێبینی دەكرێت (وانە)و (كۆبوونەوە)كانی بزووتنەوەی (المطاوعە) داواكردن بوو بۆ ژیانی نیشتەجێبوون و شارنشینی، ئەمەش كار ئاسانی دەكات بۆ بانگخواز و قازییەكان لەسەر ڕێڕەوەی پێغەمبەر كارەكانیان بكەن كاتێك لەمەككەوە كۆچی كرد بەرەو مەدینە.
هەر بۆیە داوایان لە تیرەو هۆزەكان دەكرد كەواز لە ژیانی دەشتەكی بێنن و لە(هەجر)دا نیشتەجێ ببن و خەریكی ئیسلامەتی خۆیان بن، وەك ئەوەی كە بزووتنەوەی متاوەعە و كوڕانی بزوتنەوەی وەهابی داوایان لێدەكەن، هاوكات سەقاڵی كشتوكاڵیش ببن، لە روانگەی سەربازی و سیاسیشەوە (شێخ عبدالعزیز ئال سعود) هانی هۆزو تیرەكانی دەدا تا نیشتەجێ ببن، ئەمەش بە ئامانجی خزمەتی سەربازیی و ئاسانی دەست پێگەشتنیان لەكاتی پێویستی دا، ئەوانەی كە رەزامەندییان نواند بەنیشتەجێبوون و گوێڕایەڵییان نواند ناویان لێنرا (الاخوان)، ئەمانە بە دوو ئاڕاستە كاریان لەسەر دەكرا، فێری گوێڕایەڵی ئیمامی شەرعییان دەركردن لەكاتێكدا ئەگەر بانگەوازی كرد بۆ جیهادو تێكۆشان لە پێناوی خودادا. لە راستیشدا بیرۆكەكە یارییەك بوو لەسەر بانگەوازی ئیسلامەتی و ئامانجیش یەكخستنی نیوەدوورگەی عەرەبی و بە رواڵەتیش كۆتایی هێنان بوو هاوبەش دانەران بۆ خودا(شیرك) وەك سەلەفیە وەهابیەكان باسی دەكەن و لەپشتی ئەمەشەوە (ئیبن سعود) هەبوو.
ئەو نوێنەرە سیاسیەی بەریتانیا لە كوەیت كاتێك تێپەڕی كردووە بەلای (ئەرتاویە) دا، راپۆرتی ناردووە گوتویەتی شارەكە ملكەچی یاسایەكی ئاینی زۆر بەهێزو توندە
یەكەم ناوچە كە نیشتەجێبونی تێدا كرا، ناوچەی ئەرتاویە بوو لەبەشی باكووری رۆژهەڵاتی (نەجد)، لەماوەی دوو ساڵی نیشتەجێوون دا 1912 ، ئەرتاویە كەوتە ژێر دەستی (فیصل الدویش) گەورەی عەشیرەتی مەتیر كە پێشتر دوژمنی سەرسەخت و بەهێزی (ئیبن سعود) بوو، لەگەڵ ئەوەشدا دوای ئەو رووداوە بووە برایەكی دیار و لەبەرچاو لە بزووتنەوەی ئیخوان دا كە بزووتنەوەیەكی جیهادی چەكداربوو، ئەویش شمشێرو دەسەڵات و پێگەكەی خۆی خستە خزمەتی سەرخستنی ئیسلامەوە بەسەركردایەتی ئیمام (ئیبن سعود)، بەڵام پیاوی ئاینی بەناوبانگ و دیاری ئەو سەردەمەی نیشتەجێبووەكان (حسن ئال شیخ)بوو، ئەو ئەندامێكی دیاری بنەماڵەی (ئال شیخ محمد بن عبدالوهاب) بوو، بەپێی وتەی (كۆلۆنێل هملتۆن)ی نوێنەری سیاسی بەریتانی لە كوەیت، كە ساڵی 1917 بە نزیكی (ئەرتاویە)دا تێپەڕیوە، دەڵێت شارەكە زۆر بەگەورەیی بنیات نراوە و ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی (35.000) دەبێت لەو ساڵەدا.
ئەوكات (ئەرتاویە) ببوە بنكەیەكی مەدەنی و سەربازیش لەهەمان كاتدا، بەشێویەكی بازنەیی و خڕ دروستكرابوو، بەجۆرێك مزگەوت و مەیدانی شار دەكەوتە ناوەڕاستی شارەوە، چواردەوری شار بە سەنگەری خۆڵ و بەبەرزایی (12) مەتر بەرزكرابویەوە بەشێوەیەك كۆنترۆڵی هاتن و رۆشتن كرابوو لە رێگەی چوار دەرگاوە بە هەر چوار ئاراستەی( باكورو باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوا)، هەموو پێداویستیە سەربازیەكانیشی تێدا دابین كرابوو، رامركردن و راهێنانی ئەسپ و عەلەف و پێداویستیەكانیان بەشێویەكی بەرفراوان لەنزیكی شارەكە دابینكردبوو، لەمەیدانی شارەكەدا سەركردە سەربازیەكان ئاڵایەكیان دەگرت بەدەستەوە ئەمەش ئاماژە بوو بۆ دەرچوونی فەرمانی جەنگ و غەزا.
ئەو نوێنەرە سیاسیەی بەریتانیا لە كوەیت كاتێك تێپەڕی كردووە بەلای (ئەرتاویە) دا، راپۆرتی ناردووە گوتویەتی شارەكە ملكەچی یاسایەكی ئاینی زۆر بەهێزو توندە، هاملتۆن دەڵێت: هەركەسێك بێتە نێو ئەم شارەوە بۆ ماوەیەك دەخرێتە ژورێكەوەو لەبارەی بیروباوەڕیەوە لێی دەپرسن، تەنانەت ئەوانەش كە لێی دەچنە دەرەوەو بەرەو كوەیت دەچن و لەكاتی گەڕانەوەیاندا دەیانبەنەوە ئەو ژوورانەوە لەبارەی بیروباوەڕیانەوە گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەن بۆ ئەوەی لەوە دڵنیا ببنەوە كە بیروباوەڕیان گۆڕانكاریی بەسەردا نەهاتووە و لە ڕێگەی راست لایان نەداوە لەكاتی سەردانیان بۆ ئەو شارەدا كە لەچاوی ئەماندا بە كافرو لەدین دەرچوو وێنایان دەكرد.
لەتەنیشتی (ئەرتاویە)وە ئۆردوگا (نشینگە)یەكی تر هەبوو بەناوی (غەت غەت)، ناوەندێكی ئێجگار گەورەبوو بۆ ئیخوانەكان و زۆرترین گوێڕایەڵی تێدابوو بۆ وەهابیەت و جیهاد لە نیوەدوورگەی عەرەبی دا لەژێر فەرماندەیی (عبالعزیز ئال سعود)دا بووە، ئەوێ بە توندڕەویی بێ وێنەو رەقی لەكاتی جەنگدا ناسرابوون، لەوێوە یەكەمین جووڵەی سەربازی كرا و رووی لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (شەریف كوڕی حسین) كرا لە (حیجاز)، لەوكاتەدا (سوڵتان بن بجاد) فەرمانڕەوای شاری (غەت غەت) بوو كە سەرۆكی هۆزی (عوتەیبە)ش بوو، ئەو سەركردایەتی غەزایەكی گەورەی كردو بەرەو تائیف رۆشت و داگیری كرد، ئەمەش ترسان لە ئیخوانی دروستكرد لە حیجازدا و لەكۆتایشدا ملكەچی ئیبن سعود بوو لە ساڵی 1926 دا.
دامەزراندن و دروستكردنی ئەرتاویە لەسەر رێگای باكووری رۆژهەڵاتی نەجد بوو، غەت غەت دەكەوتە باشووری رۆژئاوای ریاز، بوونی غەت غەت لە باشوری رۆژئاوای ریاز،یەكێك بوو لە بنەما گرنگەكانی كۆكردنەوەی دوو هۆزی بەهێزی ئەو كاتەی ناوچەی نەجد(مەتیر و عوتەیبە)، ئەو دوو هۆزەش ئامادەیی خۆیان دەبڕیبوو بۆ جیهادكردن بە ماڵ و گیان و رۆحی خۆیان، لەبەر ئەوەی ناویان لێنابوو (جیهادی پیرۆز) لە نیوەدوورگەی عەرەبیدا. بەپێی وتەی هەندێك لە مێژوو نوسانی شارەزا لە دیرۆكی بزووتنەوەی ئیخوان كە ئیبن سعود دایمەزراندووە، گۆڕان لە فیصل الدویش سەرۆك هۆزی تیرەكانی (موتەیر) دوژمنی سەرسەخت و دیاری (ئال رەشید) لە حائیل، ببوە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی (ئیبن رەشید)، هەر هەمان شت بەرۆكی سەرۆك هۆزی عوتەیبە (سوڵتان بن بجاد)ی دەگرتەوە كە لە غەت غەت نیشتەجێبوو، كە بە كۆتا خاڵی بەرگری كردن لە (نەجد)دەهاتە ئەژمار لەبەردەم دوژمنكاریەكانی الاشراف لە حیجاز، هەروەها سەرۆك هۆزی (حرب) لە ئۆردوگای (دخنە)ە نیشتەجێ بوو، وە( ئیبن جبریل و ئیبن سیان) هەردوو سەرۆك هۆزی شەمەر لە ئۆردوگای (الاجفر) نیشتەجێ بوون.
نێرینەكانیان لەتەمەنی پانزە ساڵیدا پەیوەندییان دەكرد بە سەربازییەوە، بەڵام تەمەنی هەشت ساڵ و نۆساڵیشیان ناونوسیان دەكردن بۆ بەشداریكردن
عوتەیبەو مەتیر دەست و بردیان دەكرد، هۆز لەدوای هۆز لەژێر سەركردایەتی ئیبن سعود دا و بەپێی بڕیارو ئەو بۆچوونەی بەناوی ئاینەوەو لەژێر عاباكەی ئەودا، سەركردەو سەرۆكەكان دەچوونە ریاز وداوای پشتیوانی و یارمەتیان لێدەكرد بۆ ئەوەی شوێنی نیشتەجێبوون (هجر) دروست بكەن بۆ هۆزەكانیان، لەماوەی پانزە ساڵێكدا لە سەرەتای دروستكردنی یەكەم (هجر)ەوە نزیكەی دووسەد دانە دروستكران، زۆرینەشیان دەكەوتنە ناوچەی نەجد، هەندێكیشیان دەكەوتنە دەوروبەری حیجاز، و ژمارەیەكیشیان دەكەوتنە باكووری وڵات كە سنوری هۆزەكانی رولە و شەمەر بون و دەكەوتنە سنورەكانی ئەردەن و سوریاوە، چەند دانەیەكیش كەوتبوونە رۆژئاوای نیمچە دوورگەی قەتەر كە بریتی بوون لە (السكك و النباك).
بەپێچەوانەی دەشتەكیەكان و نیشتەجێی شارە كۆنەكان، لە(نەجد)دا ئیخوانەكان دەستیان گرتبوو بەسەر هەموو شتێكدا، هەمیشە ئامادەی گوێڕایڵی بوون بۆ هەڵگرتنی چەك و بەرگری كردن لە (ئیبن سعود)، لەكاتی راگەیاندنی (جیهاد)دا هەموو ئیخوانێك خۆیان بە مولزەم دەزانی كە چەك هەڵبگرن و دوانەكەون، مەگەر لەكاتێكدا، كە نەخۆش بن یان بیانوویەكی شەرعییان هەبێت، نێرینەكانیان لەتەمەنی پانزە ساڵیدا پەیوەندییان دەكرد بە سەربازییەوە، بەڵام تەمەنی هەشت ساڵ و نۆساڵیشیان ناونوسیان دەكردن بۆ بەشداریكردن و پیاوانی بەتەمەنیش تا تەمەنی حەفتاساڵی ناونووس دەكرد.