04/03/2020

شیروان برایم خواز

ئیدارەی ڕاپەڕین  لەڕووی جوگرافیەوە دەکەوێتە بەشی باکوری خۆرهەڵاتی پارێزگای سلێمانی ،لە ڕووى ڕەهەندى مێژووییەوە خاوەنى مێژوو و شارستانیەتێکى کۆنە،بەڵگە مێژووییەکانى دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەى پێش زایین. لەتازاترین رووداوی مێژویشدا ڕاپەڕینە مەزنەکەی ٥ی مارسی (1991 )ی ڕانیەیە کەگەل دژ بەستەم و زۆرداریەکانی بەعس ڕاپەڕی و تەواوی هەرێمی کوردستانی گرتەوبەکەرکوکیشەوە . بە ئامانجی ژیانێکی  خۆشگوزەران .بەڵام لەماوەی حکومڕانی کوردی کەمترین ڕووی ئاوادانی  وخزمەتگوزاریی لەوناوچەیەبوە،کەدەسەڵاتی کوردی بەرهەمی ئەوڕاپەرینە.یە  هەرچەندەئەوناوچەیە یەکجاردەوڵەمەندە بەتوانستە سروشتی و مرۆیی یەکان بەڵام بەداخەوە ئاوڕێکی جدی لێ نەدراوەتەوە، ساڵ لەدوای ساڵ زیاتر پشتگوێ دەخرێت، دەکرێ  گرینگی ناوچەکەو کیشەکانی لە چەند خاڵێک بخەینە ڕوو:

1- لە بواری کارگێڕی و ئیداریەوە : ئیدارەی ڕاپەڕین پێک دێت لە هەریەکە لەقەزای ڕانیە و قەزای پشدەر کە 9 ناحیەو 600 گوندی لەسەرە و ژمارەی دانیشوانیان زیاترە لە 400 هەزارکەس کە(شاری ڕانیە ناوەندی ئیدارەکەیە ،مەبەست  لە ئیدارە  ئەو یەکە ئیداریە یە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی 2012 دروستی کرد، بۆڕای کردنی کاروباری هاوڵاتیان و  دامو دازگاکانی حکومەت بەشێوەیەکی سەربەخۆ بەستنەوەی بە پایتەخت  وبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ ناوەندی پارێزگا ، بەڵام لەراستیدا  ئیدارەی ڕاپەڕین لە ئیستادا ئەو ئامانجەی نە پێکاوە بۆ زۆربەی هەرەزۆری کارەکانی دەگەڕێنەوە بۆ ناوەندی پارێزگا، تەناتە نە لەڕووی بودجەوەوە نە لە ڕووی کارگێڕیەوە یەوە سەربەخۆ نیە.

2- لەبواری کشتوکاڵ: ئەم ناوچەیە ‌گرینگترین ناوچه‌ کشوتوکاڵیه‌کانش دادەنرێ  به‌و پێ یه‌ی خاوه‌نی چەند ده‌شتیکی به‌رفراوانه‌ به‌ ناوی ده‌شتی بتوێن و پشدەر بەنمونە دەشتی بتوێن  رووبەرەکەی زیاترە  لە (320000 )هەزار دۆنم ،وه‌ به‌ پیترین خاکی کشتوکالیه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان .به‌ڵام ئه‌م که‌رته‌ پشت گوێ خراوه‌وئاوڕی لێنەدراوەتەوە بۆیە  دەکرێ :  

چه‌ندین کارگه‌ی پیشه‌سازی دروست بکرێت لەوانە ((کارگەی ئاوی تەماتە و کارگەی ڕستن و چینی و کارگەی سپییایی ودروستکردنی کێڵگەی گەورەی گاوداری )) ، ئەمه‌ش هانده‌ریکی به‌ هێز ده‌بوو بۆجوتیاران کە جارێکیتر ڕوو له‌ که‌رتی کشتوکاڵ بکه‌نه‌وه‌ وە هانی جوتیاران ده‌دات گرینگی زیاتر به‌ کشتوکال کردن بده‌ن و ریگا زانستیه‌کان زیاتر به‌کاربهینن ،ئەوەی لە ئێستادا بەدی  دکرێت ئەم کەرتە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لە پاشەکشێدایەو خەڵک بەیاخی پێنادات و حکومەتیش هیچ پلانێکی تۆکمەوگونجاوی بۆ ئەم کەرتە گرینگە ، ئەوەی جیگای داخە لەساڵی 2018 لەڕووبەری  280هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵی  تەنها  52 هەزاردۆنم   بە کشتوکاڵی  تێدا کراوە  لە کاتێکدا لەساڵی 2005 نزیکەی 101 دۆنم کراوتە کشتوکاڵ .

وە ژمارەی ئاژەڵ لەساڵی 2012  زیاتر بوە (( 67162 ))بوە بەڵام لە ساڵی 2019  ژمارەکە زۆر کەمی کردوە و نزیک بۆتە لە 21250 هەزار سەر ئاژەڵ ،ئەمەش بێ پلانی حکومەت نیشاندەدات .

ئەگەر حکومەت  گرینگی به‌م بوارانه‌ بدات دەبێتە  ناوچه‌یه‌کی گرینگی ئابوری چ لەسەر ئاستی ناوخۆچ لە ئاستی هه‌رێمی کوردستان ، بەمەش خەڵکێکی زۆر دەخرێتە سەر کارو بێکاری ڕوو لە کەمی دەکات  .

2- به‌ نێوده‌وڵه‌تی کردنی مه‌رزی کێلێ  لە(پشده‌ر ) خاڵێکی گرینگی ئاڵووگۆڕی بازرگانیی و ڕۆشنبیری و کلتوری و گەشتیاریە کەبەستنەوەی ھەرێمی کوردستانە بە کۆماری ئێران(ڕۆژھەڵاتی کوردستان)ە، ‌ له‌روی ئابوریی بازرگانیەوە وه‌ بوژانه‌وه‌یه‌کی بەهێز ده‌بوو بۆ ته‌واوی ده‌ڤه‌ری ڕاپه‌رین وهەرێمی کوردستان وه‌ هۆکارێکە  بۆبه‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی بژیوی هاوڵاتیانی ناوچه‌که‌ ،بەکردنەوەی مەرزی کێلێ  تێچون کەمتر دەبێ  لەسەر کاڵاو کەلوپەلەکان بەمەش بەهەرزانتر دەکەوێتە دەست کڕیار و بەکار بەر بەنمونە (( دووری نێوان مەرزی کێلی -هەولێر زۆر کەمترە لە دووری مەرزی نێوان حاجی ئۆمەران- هەولێر ))کە من پێم وایە هۆکاری سیاسی لە پشت نەکردنەوەی ئەو مەرزەدایە دا .

3- گه‌شت و گوزاری ژینگه‌ی و ئاینی و تاریخی ،لەڕووی ئابوریەوە ئەم کەرتە بە نەوتی سەوز دادەنرێت (ده‌ڤه‌ری بتوێن و پشده‌ر خاوه‌نی جه‌ندین تایبه‌ت مه‌ندی سروشتی و مرۆ ییە که‌ جیایان ده‌کاته‌وه‌ له‌ ناوجه‌کانی تری هه‌ریمی کوردستان .ئەم ناوچەیە سەرجەم ڕه‌گه‌زه‌ به‌هیزه‌کانی ڕاکیشانی گه‌شتیارانی تێدا،هه‌ر له‌ بونی دۆڵ ،چیا ، ده‌شت و بونی سه‌رجاوه‌یه‌کی زۆری ئاوو وه‌ له‌روی مرۆیه‌وه‌ خاوه‌نی جه‌ندین شوینه‌واری گرینگه‌ به‌ تایبه‌ت شوێنەواری شمشاره‌و گردی حوسنی  . وە شوێنی گەشتیاری وەک (شەلالی دەوژان ، دەربەند،هێرۆ م، هەڵشۆ ، گوڵان، سەرئەشکەتان،دارەشمانە ،هیتر.

سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین زیاتر لە  32 شوێنی گەشتیاری لێ یە  ،بەڵام بێبەشە لەتەواوی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکان بەتایبەت لەڕووی ئاوی  خواردنەوە و ڕێگاوبان و کارەباو خزمەتگوزاری  تەندروستی  ،وە نەبونی  ماسته‌رپلانیک بۆ بوژانه‌وه‌ی تەواوی ناوچە  گه‌شت و گوزاریەکان و نەبونی کۆلێژێکی تایبەت بەگەشتوگوزار لەزانکۆی ڕاپەڕین ئەمەش هاوکار دەبوو بۆ دابینکردن کادری پێشکەووتو شارەزا لەبواری کاروباری میوانخانەو پێشوازی ومامەڵەکردن .

4- کارگه‌ بیناسازیه‌کان ( به‌تایبه‌ت کارگه‌ی بلۆک و کاشی ، کربستۆن ، هتر به‌جۆریک ئه‌م ناوجه‌یه‌ په‌ره‌ی پێبدریت و بتوانریت شاریکی پیشه‌سازی له‌م ناوچه‌یه‌ دروست بکریت ، کە لە ئیساتا دا نزیک 5000هەزار هاوڵاتی بژێویان لەسەر ئەم کارگانەیە ، بەڵام لەهەمان کاتدا بۆتە  گەورەترین گیروگرفتی ژینگەی لەناوچەکەدا کەکاریگەری ڕاستەوخۆی کردۆتە سەر ناحیەیی چوارقوڕنە و حاجیاوا،بە هۆی ڕەوچانەکردنی لایانی ژینگەی و زانستی شوێی کارگەکان ،بۆتە هۆی بڵاو بونەونەوەی چەندین نەخۆشی ،کە دەکرێت بە پلانێک ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت  .

5 – ئیدارەی ڕاپەڕین خاوەنی تۆڕێکی ئاوی سروشتی گەورەیە  وە تێپەڕبونی زێی بچوک بەوناوچەیەدا گرینگی و باخی ئەم ناوچەیە زیاتر دەردەخات لەبەر زۆری سەرچاوەی ئاوی و پێکھاتەی جیۆلۆجی ناوچەکە  گونجاوە بۆ دروست کردنی چەندین بەنداوی گەورەوناوەندو بچووک، وەهۆکارە جیلۆجیەکان و تۆبۆگرافیای ناوچەکە یارمەتی دروستکردنی شەلالی دەستکرد دەن . لەساڵی 2009 حەوت پڕۆژەی دروستکردنی بەنداو ی پێشنیار کراوە وبریاری دروستکردنیان دراوە بەڵام تاوەکوو ئێستا  دەست بەجێ کردنی نەکراولە گرینگترین ئەو بەنداوانەش دروست کردنی بەنداوی بەلک و دەڵگە  کە لەڕووی ستراتیجیەوە بەیاخێکی زۆر دەبێت لە رووی کشتوکال و گەشتیاری  و بەرهەم هێنانی وزەی کارەباو سامانی ماسی ..

لەسنوری ئیدارەی ڕاپەڕین نزیکەی 64 گوند هیچ پرۆژەیەکی ئاوی خواردەنەوەیان  نیە، بەشێکی زۆری گەرەکەکانی شاری ڕانیەو قەڵادزی کێشەی ئاویان هەیەو بۆ ئاوت خواردنەوە  پشت بەتانکەر  دەبەستن ئەمە لە کاتێکدایە پرۆژەیەک لە دەربەند دەست بەدروستکردنی کرا  لەساڵی 2005  زیاتر لە 30 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخان کراوە کە ئاوی شاری رانیەو حاجیاواو چوارقورنەی دابیندەکرد بەڵام  لە ئێستادا پڕۆژەکە تەواو نەبوە و شکستی هێنا.

 6 : خراپی ڕێگاوبان : ئیدارەی ڕاپەڕین خاوەنی خراپترین تۆڕی ڕێگاوبانە  کە تەنها لە( ٣٣٪)ڕێگاوبانی ئیدارەی ڕاپەڕین  قیرتاوکراوە  بەڕێژەی( 77٪ )چەووڕێژ و خۆڵە و چەندین پڕۆژە لەو ناوچەیە شکستیان هێناوە و وبودجەی تری بۆ سەرفکراوەو  یان کارکردن تێیدا ڕاوەستاوە بەنمونە :

پرۆژەی دوو سایدی  توەسوران  –ژاراوە لەساڵی 2013 نزیکە 15 ملیار دیناری بۆ تەرخان کراوە ، هیشتا دەست بەجێ بەجێکردنی نەکراوە وە و نازانرێ پارەکەی لە کوێ یە ،  پڕۆژەی دووسایدی ناوبازاڕی ڕانیە لە 2010 دەست بەکارکردن کراوە ، بڕی 3 ملیۆن دۆلارە ی بۆ تەرخانکراوە پرۆژەکە تەواو نەکراو و کارکردن تێیدا وەستاوە،ئەمەش نارەزایی گشت چین و توێژەکانی لێکەتۆتەوە ،لە ئیدارەی ڕاپەڕین قوربانیەکانی ڕێگاو بان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر دەبن تەنها لە 2017 تا 2019  لە سەدا٤٪ قوربانیانی ڕێگاوبان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان خەڵکی سنوری ئیدارەی ڕاپەڕینن. جگە لەوە خراپی ڕێگاوبانی ماکۆک  کەشوێنیکی گرینگی گەشتیاریە چەندین جار بودجەی بۆتەرخانکراوە  ،29 گەرەکی ناوچەکە قیرتاو یان چمەنتۆ نەکراون .زۆربەی هەرەزۆری گوندەکانی سنورەکە کێشەی ڕێگاوبانیان هەیە .

7 : لە بواری پەروەردە ، بێ خزمەتی زۆری پێوە دیارە ، سنوری ئیدارەی ڕاپەڕین پێوستی بە 121  بینای 18 پۆلی هەیە کە تائێستا  زۆربەی خوێندنگاکانی دوو دەوامی و سێ دەوامی تێدایە ،جگە لەوەی زۆربەی بیناکانی پێویستی بە نۆژەنکردنەوە هەیە.

8- کێشە ژینگەییەکان  :ساڵانە زیاتر لە 162هەزار تەن پاشماوەی خۆڵ و خاشاک فڕێ دەدرێ  و لەناودەبرێ بە بێ ڕەچاوکردنی لایانی زانستی  ،کێشە ژینگەکەیان یەکێکە لە پڕمەترسیترین کێشەکانەکە کاریگەری ڕاستەوخۆی هەیەو بۆسەر تەندروستی هاوڵاتیان ،فڕێدانی خۆڵ و خاشاک و پاشماوەکان یەکێکە لەومەترسیە ژینگەیانە کە بۆتە هۆی نارەزایی خەڵکی ناوچەکە ، ئەمەش بەهۆی  نەبونی هیچ کارگەیەکی ریسایکلین ، جگە لەوە ڕێژەی سەوزای  ناگاتە (10٪)  ئەمەش  زۆر کەمترە لەڕێژەی ستانداری جیهانی . جگە لەوە لەناحیەی چوارقورنە بۆ ماوەی 14 ساڵ دەچێ پارکێک تەواو نەکراوە لە دەروازەی شار .

ن : لە بواری تەندروستی ؛ نەبوونی نەخۆشخانەیەیەکی باش ومۆدێرن، نزیکە ی( 8) ساڵە دەسکراوە بە دروستکردنی نەخۆشخانەیەی (291 ) قەرەوێڵەی ،کە بڕی 107 ملیار دۆلار  بۆ تەرخانکراوە، بەڵام پڕۆژەکە لە ئیستادا وەستاوەو نازانرێ کەی دەست بەکارکردنی دەکرێتەوە،خەڵکیش ترسی هەیە  کە پڕۆژەکە شکست بهێنێت وەک سەرجەم پرۆژە شکستخواروەکانی تر.جگە لەوە نەبونی هیچ سەنتەرێکی نەخۆشیە درێژخانەکان کە هاوڵاتیانی شارەکە بەناچاری ڕوو لەشارەکانی تری هەرێمی کوردستان دەکەن، نەبونی سەنتەرێکی ئۆتیزم نزیکەی121 هاوڵاتی شارەکە روو لەسلێمانی دەکەن .

10 - نەبونی چەندنی خزمەتگوزاری تر لەوانە (نەبونی پارکێکی گەورە ، نەبونی خەڵوەتگەی پیری ،نەبونی مۆزەخانە، نەبونی دەزگایەکی پێشکەوتوو بۆ لەناوبردنی پاشماوە تەندروستیەکان ، کە گەورەترین مەترسیە بۆ سەر ژینگە و تەواونەکردنی پاڕکی چوارقورنە و مۆنەمێنتی شەهیدانی قەڵادزێ و مۆنە مێنتی شەهیدانی ڕاپەڕین لەڕانیە  .