ڕاپۆرتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

02:09 - 05/12/2019

نهێنی چەكە قەدەغەكراوەكانی عێراق لە یاداشتەكانی موحەمەدبەرادەعی دا (2-3)‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

لەبەشی یەكەمی ئەم ڕاپۆرتەدا ئاماژەمان بەسەرەتایەكی دروستكردنی چەكە قەدەغەكراوەكانی عێراقی سەردەمی سەدام حسێن كرد، لەو بەشەدا تیشكمان خستە سەر كەسایەتیەكی دیاری عەرەب كە ڕۆڵی سەرەكی بینیوە لە پشكنین و گەڕان بەدوای چەكە قەدەغەكراوەكانی ئەو وڵاتەدا. لەم بەشەدا تیشك دەخرێتە سەر كێشەو ململانێ ناوخۆییەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان و ئەمەریكا و چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لە گەڵ بەرپرسانی عێراق.


دامەزراوەی توەیسە بۆ توێژینەوەی ئەتۆمی، دەكەوێتە 20 كیلۆمەتر باشووری بەغدا، بە یەكێك لەو شوێنانە دادەنرێت مەترسی گەورەیان هەیە و تا ئێستاش تیشكدانەوەی چەكە قەدەغەكراوەكانی تێدایە، هەرچەندە ئەمەریكیەكان ماوەیەكی زۆر فشاریان خستە سەر ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتووەكان كە كاری تێدا نەكەن و ئەو دۆسیەیە نەخەنە بەرباس تا خۆیان هەندێك كاری تێدا دەكەن، بەڵام دواجار لە ژێر فشاری ڕێكخراوە مرۆییەكان و میدیاكاندا ئاژانسه‌كه‌ ناچاربوو بە ئەنجامدانی پشكنین و گەڕان بەدوای سەرچاوەكانی تیشكدانەوەكاندا.

دامەزراوەی توەیسە لە ساڵی 1981وە تەواو بووە، كۆمپانیایەكی فەرەنسی پرۆژەكەی بونیات ناوە لەژێر ناوی (ئوزیراك) و عێراقی سەردەمی سەدام حسێنیش ناوی لێنابوو (مفاعل تموز)، لەسەرەتای كاركردنیەوە فڕۆكەكانی ئیسرائیل لە ئۆپەراسیۆنی –ئۆپێرا- لە مانگی حوزەیرانی 1981دا هێرشیان كردەسەری و بەشێكیان وێرانكرد، ئەوەشی كە مایەوە لە ساڵی 1991 و لە كاتی جەنگی كەنداودا فڕۆكەكانی ئەمەریكا لەناویانبرد. بەڵام حكومەتی عێراق وەك شوێنی شاردنەوەی پاشماوە و گەنجینەی شمەكە لەكاركەوتووەكانی چەكە قەدەغەكراوەكان بەكاریدەهێنا و پاسەوانی تایبەتی بۆ دابینكردبوو، حكومەت بەربەستێكی زۆر گەوەرەی بە خۆڵ بۆ درووستكردبوو كە بەرزییەكەی نزیكەی پەنجا مەتر دەبوو، بە پێی ڕاپۆرتی ئەمەریكیەكان ئەفسەرێكی پلە باڵای بەعس سەرپەرشتی دەكرد به‌ ناوی – خزر هەمزە، بە پێی توێژینەوەی زانستی ئەو پاشماوانەی كە لە توه‌یسە هەڵدەگیران بۆ دروستكردنی بۆمبی ئه‌تۆمی نه‌ده‌شیان، بەڵكو بۆ هەندێك چەكی تری زیانبەخش بەكاردەهێنرانەوە، ساڵی 2003 كە رژێمی عێراق ڕووخا كەوتە بەردەم هێرشی تاڵانكردن و لەنێو ئاپۆرای جەماوەری ناوچەكەدا ونبوو كە كێ شمەكەكانی بردووە و چییان لێكردووە.

 

لە مانگەكانی سەرەتای ساڵی 2003 دا تیمێكی هێزە دەریاییەكانی ئەمەریكا بە هاوكاریی 8 پسپۆڕی بواری چەكە قەدەغەكراوەكان چوونە ناو دامەزراوەی توەیسە و پشكنینی تەواویان بۆ كرد، دواجار لە ساڵی 2006دا شوێنەكەیان ڕادەستی هێزە عێراقیەكان كردەوە.

بە پێی سەرچاوەكانی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتوەكان لە گوندێكی زۆر نزیكی توەیسە 1000 كەس نیشتەجێن، زۆرینەیان ژن و منداڵن و رۆژانە لە نزیكی ئەو شوێنەوارە ئەتۆمییەوە هاتوچۆ دەكەن، لەبەرئەوەی تیشكدانەوەی ئەتۆمی تێدا ماوەتەوە مەترسی گەورەیان بۆ دروستدەكات!

بە پێی ڕاپۆرتەكانی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 2003دا هەموو سەتڵ و حاویەكانی ئەو دامەزراوەیە لەلایەن هاوڵاتیانەوە براون و بەكارهێنراونەتەوە بۆ ژیانی رۆژانەیان بە بێ ئەوەی بزانن چ مەترسییەكی بۆ سەر ژیانیان هەیە، تەنانەت بەشێك لە سەتڵ و دەفرەكانی تایبەت بە هەڵگرتنی پاشماوە ئەتۆمیەكان بۆ هەڵگرتنی شیر و تەنكی ئاوی خواردنەوەی هاوڵاتیان بەكارهێنراونەتەوە. لە ڕاپۆرتێكی رۆژنامەوانی (CNN) لە 22/5/2003 دا هاتووە هاوڵاتیانی ناوچەكە توشی نەخۆشی دەگمەنی پێست و ژەهراویبوون بە تیشك و لەبارچوونی منداڵ بوون، چوون تیشكدانەوەكانی 500% بۆ 600% بووە.

ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاندووە یەك تۆن و 800 كیلۆگرام مادەی یۆرانێۆمی پیتێنراو و 500 كیلۆگۆامی نەپیتێنراو، لەگەڵ بڕێكی زۆر مادەی تیشكدەر لەناو 500 بەرمیل و سەتڵی تایبەتیدابوون، بەڵام كاتێك ئەوان چوونەتە شوێنەكە یەك سەتڵی لێنەماوەتەوە، بە پێی ڕاپۆرتی نەته‌وە یەكگرتوەكان ئەمەریكیەكان تا شەش مانگ دوای ئەوەی خۆیان كاریان تێدا كردووە نەیانهێشتووە پشكنه‌ره‌ تایبەتەكەیان بچنە شوێنەكە، بە پێی ئاماره‌ تەندروستیەكانی شاری كوتی باشوری رۆژهەڵاتی بەغدا، لە نەخۆشخانەكانیاندا چەند حاڵەتێكیان تۆماركردووە كە بەركەوتەی ئەو تیشكە زیانبەخشانە بوون لە توەیسەوە دەرچوون.

بەپێی وتەكانی –ریان تولی- بە ڕەگەز هۆڵەندی و پسپۆڕیی بواری تیشكە زیانبەخشەكان و ئەندامی ئەو تیمەی سەردانی توەیسەیان كردووە و پشكنینان بۆ شوێنەكە ئەنجامداوە: ئەو بڕە تیشكەی كە خەڵكی ناوچەكە لە ماوەی نیوكاتژمێردا بەریان دەكەوێـت بەرامبەر ئه‌و تیشكه‌یه‌ كه‌ هاوڵاتییەكی رۆژئاوایی له‌ یەك ساڵدا به‌ری ده‌كه‌وێت، سەرەڕای بوونی ئەو هەموو كارگە و ژینگە پیسەیان كە لە ئەنجامی تەكنۆلۆژیای پیشەسازییەوە بۆیان دروست بووە. مایك تاونسلی وتەبێژی ئەو تیمەی نەتەوە یەكگرتوەكان كە سەردانی توەیسەیان كردووە دەڵێت 4000 خێزانی چواردەوری ئەو دامەزراوەیە لەژێر مەترسی گەورەدان.

بە پێی وتەی موحەمەد بەرادەعی سەرۆكی پێشووی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزەی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو وڵاتانەی خاوەنی چەكە قەدەغەكراوەكان بوون لە سەرەتاوە تەنها پێنج وڵات بوون، كە پێیان دەگوترا وڵاتە زلهێزەكان، بەڵام ئێستا گەیشتوەتە 12 وڵات، هەرچەندە ئەو وڵاتانە باس لەوە بكەن كە بۆ مەبەستی ئاشتی و بوارە مرۆییەكان بەكاری دەهێنن، بەڵام هێشتا جێگەی مەترسییە و ترس لەوە هەیە لەناكاو و بە هەڵە یان دەستئەنقەست كارەساتی لێبكەوێتەوە، لە ئێستاشدا وزەی ئەتۆمی و دەستخستنی ئەو چەكە قەدەغەكراوانە بە واتای بەهێزیی سەربازیی و زانستی و ئابووری دێت، هەربۆیە پێشبینی دەكات بەرەو زیادبوون بچێت. سەبارەت بە توەیسە بەرادەعی دەڵێت: هەرچی بەڵگەنامەكان هەیە لەناوبراون، بەشێك لە شوێنەوارەكانیش لەناو حەوزی كۆنكرێتی قوڵدا شاردراونەتەوە.

یەكێكی دیكە لەو دامەزراوانەی كە بەرادەعی باسی لێوە دەكات طارمیەیە كە دەكەوێتە 50 كیلۆمەتر باكووری شاری بەغدا و نزیك لە پارێزگای سەڵاحەدین، بە پێی بەداواداچوونی تیمی نەتەوە یەكگرتوەكان بەرپرسانی عێراق گوتویانە ئەو وێستگەیە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبایە، بەڵام هەڵسوكەوتی بەرپرسانی ئەو وێستگەیە بووەتە جێگەی گومانی هەمووان و وتەكانی كۆڵن پاوڵی وەزیری بەرگری ئەمەریكا و ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەكانیش كە لەڕێگەی مانگە دەستكردەكانەوە دەستیان كەوتووە پێیان وایە ئەو دامەزراوەیە جێگەی گومانە و سەرقاڵی كۆمەڵە كارێكن كە له‌ بەرهەمهێنانی كارەبا ناچێت.

بەرادەعی لەكتێبەكەیدا –زمن الخداع- باس لەوە دەكات ڕەفتاری عێراقیەكان لەگەڵ ئەواندا وەك سیخوڕیی و پۆلیس و دەزگا هەواڵگرییەكان بووە، ئەو لە دەستپێكی بەشی سێیەمیدا دەڵێت: زانایەكی زۆر گەورەی عراقیم بینی كە بەكوڵ دەگریا، كاتێك لێكۆڵینەوەمان لە هۆكارەكەی كرد بۆمان دەركەوت یەكێك لە پشكنەره‌كان پێی گوتووە "تۆ درۆ دەكەیت". ئەو نایشارێتەوە كە لەسەرەتای نەوەدەكانەوە دەزگا هەواڵگرییەكان بە بیانووی پێدای زانیاریی دەستیان خستبووه‌ ناو ئاژانسه‌كه‌یان و سەرجەم ڕاپۆرتەكانیانه‌وه‌، هەرچەندە ئەنجوومەنەكە دەیویست خۆی بپارێزێت و نەچێتە ژێر باری گۆڕینەوەی زانیارییەكان بەڵام ناچاردەكرا، بەڵام كاتێك ڕێگرییان لێدەكرا، ئەنجوومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری ژمارە 687ی ده‌ركرد كە دەسەڵاتی بەخشییە لیژنەیەكی تایبەت بەخۆیان بۆ لێكۆڵینەوە لە چەكە قەدەغەكراوەكان.

بەرادەعی باس لەوە دەكات كاتی سەردانی دووەمیان لەبەردەرگای سەربازگەكەدا بۆ ماوەی 3 رۆژ ڕایانگرتوون و بە بیانووی جۆراجۆر نەیانهێشتووە بچنە ناو شوێنەكەوە، بەڵام كاتێك پەیوەندییان بە بەرپرسانی باڵای عێراقەوە كردووە ڕیگەیان پێداون بچنە شوێنەكە، هەربۆیە لەو ماوەیەدا هەموو شتەكانیان شوێنبزر كردبوو. لیژنەكە لەكاری خۆی بەردەوام بوو، بۆمان دەركەوت كە لەو نزیكانە سەربازگەیەكی دیكەش هەیە، بۆیە بە بێ ئاگاداركردنەوەی پێشوەخت چووینە شوێنەكە و دووبارە ڕێگرییمان لێكرا، بەڵام دوو لە ئەندامانی لیژنەكە چوونە سەر دیوارێك و لەوێوە تەماشای ناوەوەیان دەكرد، بۆیان دەركەوت لەدەرگای پشتەوە چەندین ئۆتۆمبیلی بارهەڵگر بە پرتاو دەچنە دەرەوە، بۆیە دوو لە ئۆتۆمبێلەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان كەوتنە شوێنیان و بۆیان دەركەوتبوو كە زیاتر لە 100 ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر بە شەقامێكی خۆڵدا بە خێرایی دەڕۆن تا خۆیان كردووە بەناو ئاوەدانییەكدا، هەندێكیان ئەوەندە بە پرتاو رۆشتبوون فریای ئەوە نەكەوتبوون چادریان بەسەردا بدەن و هەموو سەتڵ و بەرمیلە تایبەتەكان بەدەرەوەبوون.

بەرادەعی باس لەوە دەكات كاتێك دكتۆر همام عبدالخالق وەزیری خوێندنی باڵا و جێگری ناوەندی توێژینەوەی ئەتۆمی عێراق لە ئۆتۆمبێلەكانی ئەواندا بووە، سوێندی بە شەرەفی خۆی خواردووە كە عێراق هیچ چالاكییەكی پیتاندنی یۆرانیۆمی نهێنی نیە، بەڵام هەموو ئاماژەكان پێچەوانەی ئەمەیان دەگوت.

همام لە زنجیرەی ئەو ناوانەی كە لە لایەن ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاوە داواكراوبوون، ژمارە 43 بوو،  لە 19ی نیسانی 2003 دەستگیركرا و لە 18ی كانوونی یەكەمی 2005دا ئازادكرا، بەڵام بە هۆی تاوانەكانیەوە په‌رله‌مانی عێراق لە ساڵی 2017دا بڕیاریدا دەست بەسەر هەموو موڵكی گوازراوە و نەگوازراوەی هەر 52 كەسەكەدا بگیرێت و لەناو ئەوانەشدا همام هەبوو.

بەرادەعی باس لەوەش دەكات كاری زۆرباشیان كردووە و نزیكبووە لەوەی عێراق بخرێتە ژێرباری یاسا نێودەوڵەتیەكانەوە، بەڵام لەسەروو خۆیانەوە گۆڕانكاری لە بەرپرسیارێتی باڵادا كراوە لە بەرژەوەندی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا، بۆ نموونە باس لەوە دەكات كەسێكیان وەك جێگری ئاژانسی وزه‌ی ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتوەكان دیاریكردووە بەناوی –كای- كە شارەزایی ئەوتۆی لە بواری ئەتۆم و زانستەكانی دیكەدا نەبووە، وەك بەرادەعی دەڵێت وەك –شوان-ی مانگاكان قسەی دەكرد. هەربۆیە ئەو بە زانا بەرزە عێراقیەكەی گوتبوو درۆ دەكەیت !!

 

بەرادەعی باس لەوەدەكات ئەو تیمەی كە ئەمەریكیەكان ئامادەیان كردبوو بۆ لێكۆڵینەوە و پشكنین لە چەكەكانی عێراق، گەرچی شارەزایی باشیان هەبوو لە بواری زانستیدا بەڵام هیچ شارەزاییەكیان لە بارەی سروشتی كارەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان نەبوو، ئەوان واتێگەیشتبوون بەدوای دۆزینەوەی بیانوویەكەوە بن كە ببێـتە هۆكاری تێسرەوانی سەربازیی، نەك چارەسەی كێشە و كاری پیشەیی نەتەوە یەكگرتووەكان. تەنانەت هەندێك جار بە نەشارەزایی بەمەبەستی پشكنین دەچوونە ناو مزگەوت و كەنیسەكانیش، ئەوەش ببووە جێگەی گاڵتەجاڕیی عێراقیەكان. سەرەڕای ئەوەی عێراقیەكان خۆشییان لە سەدام حسین و ڕژێمەكەشی نەدەهات، بەڵام كاتێك ڕەفتاری لیژنەكەی ئەنسكۆمیان دەبینی هەستیان بەوە دەكرد سوكایەتی بە عەرەب بەگشتی و بە عێراقیەكان دەكرێت.
لەبەشی كۆتایی ئەم راپۆرتەدا درێژە بەو بابەتە و دەرئەنجامەكانی دەدەین.

بۆ خوێندنه‌وه‌ی بەشی یەكەمی ئەم ڕاپۆرتە كلیك لەم بەستەرە بكە:

نهێنی چەكە قەدەغەكراوەكانی عێراق لە یاداشتەكانی موحەمەد بەرادەعی دا