ڕاپۆرتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

05:36 - 07/12/2019

(3-3)نهێنی چەكە قەدەغەكراوەكانی عێراق لە یاداشتەكانی موحەمەد بەرادەعی دا‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

لەبەشی یەكەم و دووەمی ئەم بابەتەدا بە خێرایی تیشكمان خستە سەر وردەكارییەكانی كارەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان بەرامبەر بەرهەمهێنانی چەكی قەدەغەكراوی جیهانی و پرۆسەی بەدواداچوون و پشكنینی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی ئه‌تۆمی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و بۆ ئەو مەبەستەش پەنامان بردە بەر وتەكانی بەرپرسی خودی ئاژانسه‌كه‌-موحەمەد بەرادەعی-. وا لەم بەشەی كۆتاییدا لامان كردووەتەوە بەلای ئەو كۆمپانیا و دامەزراوە گەورانەی جیهان كە هاوكاری رژێمی لەناوچووی عێراقیان كردووە لەو بوارەدا. پاشان ئه‌و هۆكارانه‌مان ڕوونكردووه‌ته‌وه‌ كه‌ بۆچی سەرۆكی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزەی ئەتۆم و لیژنەی پشكنینی نەتەوە یەكگرتوەكان كەوتوونه‌ته‌ داوی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا.

تا كۆتاییەكانی 1991 لیژنەی پشكنینی نەتەوە یەكگرتوەكان شتێكی ئەوتۆیان چنگ نەكەوتبوو، جگە لەو زانیاییانەی كە دەزگا هەواڵگرییەكان دەیاندا، كاتێكیش هەڵوێستی گوماناوی عێراقیەكانیشیان دەبینی جۆرێك لە دڵنیایی دەبەخشییە لیژنەكەی نەتەوە یەكگرتوەكان كە عێراق شتێكی هەیە و دەیشارێتەوە، بەرادەعی لە كتێبەكەیدا باس لەوە دەكات لە سەردانی شەشەمماندا بە بێ وەرگرتنی مۆڵەت و ئاگاداریی پێشوەخت چووینە ناو هەردوو بینای وەزارەتی پیشەسازیی و پیشەسازیی سەربازیی –تصنیع العسكری-، لەبەر ئەوەی عێراقیەكان چاوه‌ڕوانی ئەو سەردانە نەبوون بۆیە بەڵگەكانیان نەشاردبووەوە، لە هەڵمەتێكی ورد و خێرای لیژنەكەدا دەستگیرا بەسەر ژمارەیەكی زۆر بەڵگەنامەی فەرمی كە ڕێنیشاندەربوو بۆ بوونی چەكی قەدەغەكراو، هەرچەندە تا ئەو كاتەش عێراقیەكان دەیانگوت بۆ ئامانجی ئاشتی و تەندروستی بەكاری دێنن، بەڵام نیگەران بوون لەدەستكەوتنی بەڵگەنامەكان، ڕێگرییان كرد لەوەی ئەو بەڵگانە لەگەڵ خۆمان ببەین، تیمەكەش سوور بوون لەسەر بردنیان، هەربۆیە هێزێكی ئەمنی زۆر ڕژانە نێو بینای هەردوو وەزارەت و نەیانهێشت تیمەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەستیان بگات بە ئۆتۆمبێلەكانیان كە لە نێو گۆڕەپانی وەزارەتەكاندا ڕایانگرتبوون، ناكۆكی نێوان بەرپرسانی هەردوو وەزارەت و تیمی پشكنین سێ شەو و ڕۆژی خایاندو تیمەكە لە ژوورەوە مانەوە و لە كۆتاییدا عێراقیەكان ناچار خۆیان بەدەستەوەداو ڕیگەیاندا بە تیمەكە بچنە دەرەوە.

دوای ئەوەی تیمەكە بە بەڵگەكانیانەوه‌ شوێنەكانیان جێهێشت نوێنەری عێراق ناڕەزایی دەربڕی و لە ڕاپۆرتێكیاندا كە بۆ (بلیكس)یان ناردووە تیایدا نوسیویانە (كای) زۆر بە ناشیرینی ڕەفتاریان كردووە لەوانەش بەشێك لە دیكۆمێنتەكانیان بە ناشیرینی فڕێداوەتە سەرزەوی و خستویانەتە ژێرپێ و كاتێكیش عێراقیەكان نیگەرانییان دەربڕیوە هەڕەشەی لێكردوون بە هێنانی فڕۆكەی جەنگی ئەمەریكی بۆ سەریان و لەگەڵ ئەوەشدا وایەر و سیمی تەلەفۆنەكانی ناو هەردوو وەزارەتیان بڕیوە بۆ ئەوەی پەیوەندییان بەدەرەوەی خۆیانەوە نەمێنێت، بەرادەعی باس لەوەش دەكات لە هەمووی خراپتر ئەوە بوو لەبری ئەوەی –كای- بەڵگەنامەكان بۆ ئەنجومەنی ئاسایش و ئەنجومەنی لێكۆڵینەوەی وزە ئەتۆمی بنێرێت هەمووی ناردبوو بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا، ئەوەش زیانێكی گەورەی بە سەربەخۆیی پشكنینەكان گەیاند و -ئەنسكۆم- لەبەرچاوی هەموو جیهاندا بە لایەنگری و سیخوڕیكردن تاوانبار كرا و تائێستاش ئەو رەفتارە بووەتە لەكەیەكی گەورە بەسەریەوە.

بەرادەعی ئەوەش ناشارێتەوە كە یاسای پشكینەكان و بەرپرسان و ئەندامانی لیژنەكان كاریگەریی خراپیان هەبووە لەسە ڕەوشەكە و هۆكاری سەرەكی بوون بۆ دواكەوتن و نەگەیشتنە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان لەگەڵ عێراقدا و ئەوەشی بۆ سەروو خۆیان باس كردووە. بەرادەعی باس لەوشدەكات یەكێك لەو ڕەخنانەی كە لە خۆی گیراوە ئەوەیە بۆچی بە دوو پێورەی جیاواز كارەكانمان ڕێكدەخەین، ئەویش ئەوەیە باسی هێرشی ئیسرائیل دەكەین بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمیەكانی عێراق، بەڵام بە هچ شێویەك ئاماژە بە ئیسرائیل ناكەین كە خاوەنی چەكی ئەتۆمی و پیتاندنی یۆرانیۆم و جیاكردنەوەی پلۆتۆنیۆمە. لە هەمان كاتدا 183 وڵات ئەندامی ئەنجومەنی ئەتۆمی نەتەوەیەكگرتوەكانن بەڵام تەنها 103 ئەندامیان چونەتە ژێرباری لێكۆڵینەوە لە بەرنامەكانیان و ئەوانی دیكە هیچ شتێك نایانگرێتەوە!

بەرادەعی باس لەوە دەكات لەو ماوە دوور و درێژەی كە لە عێراق ماونەتەوە و پشكنینیان ئەنجام داوە بریتی بوون لە : 500 شوێن و كارگە، وێرانكردنی 50 هەزار مەتر چوارگۆشە لە بینای تایبەت بە ئامادەكردنی چەكی قەدەغەكراو و پیتاندنی یۆرانیۆم و جیاكردنەوەی پلۆتۆنیۆم، لەناوبردنی 600 تەن شتومەك و پێداویستی ئامادەكراو، لەگەڵ زۆر چالاكی دیكەدا، لە هەمان كاتدا بەرادەعی لە چەند شوێنێكدا باس لەوە دەكات كە عێراق بە چاوی نێودەوڵەتی و بێلایەنی لە –ئەنسكۆم-ی نەدەڕوانی و وەك سیخوڕیی ئەمەریكیەكانیان دەبینین و ڕەفتاریان لەگەڵ دەكردن و ئەوان پێیان وابوو بۆ ئەوە هاتوون كە توانا سەربازییەكانی عێراق پەكبخەن نەك پشكنین بۆ بوون و نەبوونی چەكی قەدەغەكراو بكەن.

بە پێی ڕاپۆرتێكی ئێران كە بۆ نەتەوە یەكگرتوەكانی ناردووە لە ساڵی 1981وە تاوه‌كو مانگی ئازاری 1988 عێراق 242 جار چەكی كیمیاوی بەكارهێناوه‌ و بووەتە هۆی لەناوچوون و برینداربوونی زیاتر لە 44 هەزار كەس، ژماریەك لەو بریندارانە تا ئێستەش رۆژانە بەدەم ئازارەكانیانەوە دەناڵێنن. هەر لەو ڕاپۆرتەی ئێراندا هاتووه‌، عێراق چەكی قەدەغەكراوی لە بەرەكانی جەنگی هەشت ساڵه‌ و تەنانەت هاوڵاتیانی خۆشی بەكارهێناوە، بەتایبەت لە هەڵەبجە و چەند شوێنێكی دیكەی باشووری كوردستان و شاری سەردەشتی رۆژهەڵاتی كوردستان. ئەمە جگە لەو چەكە قەدەغەكراوانەی لە گرتنەوەی شارۆچكه‌ی(فاو)ی باشووری بەسرە بەكاریهێنا و بووە هۆی كوشتارێكی بەرفراوان كە ژمارەیەكی زۆر لە سەربازەكانی خۆشی بەركەوتن .

بە پێی راپۆرتەكانی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا كەلەم دواییانەدا بڵاوكراونەتەوە تەنها لە ساڵی 1986دا 8 هەزار كەس بەچەكی كیمیایی عراقیەكان كوژراون، هەر بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی ئێران كۆمەڵێك كەسایەتی و بازرگان لە پشتی پەیداكردنی پێكهاتە و پێداویستیەكانی چەكە كۆكوژەكانی عێراقەوە بوون و پاشان ئاماژە دراوە بەو كۆمپانیا گەورانەی جیهان كە پێداویستیەكانیان داوەتە عێراق و لەوانەش كەناویان لەو ڕاپۆرتەدا هاتووە هەریەك لە ( NACE)ی فەرەنسی و (FADLER) ئەمەریكی و بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانیشیان ئەندازیار (جوزێف.ام.كالوتا) و (موریس گرو ور) یان ناردووەتە عێراق، پاشان كۆمپانیای (پتروبراس) و كۆمپانیاكانی (تامسۆن ئالكاتل) و (ماترا )ی فەرەنسی وەك لایەنی ڕاوێژكار و دامەزراندنی كارگەی كیمیاوی سامەڕا كاریان لەگەڵ عێراق كردووە. هەروەها كۆمپانیای (K.B.S)ی هۆڵەندی كە لەڕێگەی بازرگانێكی عەرەبەوە نزیكەی 500 تەن مادەی (تیودی گلیكۆڵ)ی لە ساڵی 1983 گواستوەتەوە بۆ عێراق، پاشان كۆمپانیای (KARL KOLBE) و (هی برگ ) و (كارل كروب) و (پروساگ)ی ئەڵمانیا و گروپەكانی كۆمپانیای (بابكاك و ویلكاكس)ی بەریتانی پێكهاتە سەرەتاییەكانی مێرووقڕكەریان بۆ عێراق ناردووە و ڕینماییان كردوون لەسەر چۆنیەتی گۆرانكاریی لە مادەكاندا بۆ دروستكردنی چەكی مرۆڤ قڕكەر.

هەروەها ئەو ڕاپۆرتەی ئێران باسی لەوەشكردووە كە 22 پسپۆڕی رووسی و و فەرەنسی لە عێراق ماونەتەوە بۆ دامەزراندنی كارگە تایبەتەكانی عێراق، بە تایبەتی كاریان لەسەر گازی قەدەغەكراوی (خەردەل)كردووە. تا كار گەیشتوەتە ئەوەی لە ساڵی 1985 و لە گەرمەی جەنگی عێراق و ئێراندا 150 كۆمپانیای ئەڵمانی لە عێراقدا بە چڕیی سەرگەرمی دروستكردنی بیناو دانانی بەرنامەكانی دروستكردنی چەكە قەدەغەكراوەكان بوون.

بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان ئەوەی كە لەماوەی جەنگی عێراق و ئێراندا بەكارهاتووە زۆرینەی لە لایەن كۆمپانیا گەورەكانی جیهانەوە دابینكراون، هەربۆیە زۆرێك لە میدیاكانی رۆژئاوا تائێستەش نەچوونەتە سەر ئەو بابەتە و لەسەری نەڕۆیشتوون، بەڵام كاتێك عێراق دەیویست خۆی دەستی بەو چەكانە بگات و كارگە جۆراوجۆرەكان بونیاد بنێت، ئیتر ئەوان كەوتنە لۆمەكردنی و بەدواداچوونی زۆر وردیان بۆ كردووە، بەشێك لەو ڕاپۆرتانەی كە سەری دەزووەكە دەچوویەوە سەر ئەو كۆمپانیانە لەوێدا ڕاوەستاونەتەوە، هەربۆیە زۆرینەی عێراقیەكان هەمیشە گومانیان لەو لیژنانە هەبووە. دوای ئەوەی كە پرۆسەی پشكنینیش كۆتایی هات لە دوورەوە بە مانگی دەستكرد و دەزگا جۆراوجۆرەكانی هەواڵگریی چاودێریی دۆخی عێراقیان كردووە.

دوای 2003 و نەمانی رژێمی بەعس جێگەیەك نەمایەوە ڕێگریی بكرێت و نەهێڵرێت سەردانی بكرێت و ڕێگری لە تیمەكانی پشكنین بكرێت، بەڵام ئیتر تیمەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان نەهاتنەوە، هێزە ئەمەریكیەكان دەچوونە هەموو جێگەیەك و بە خواستی خۆیان كارەكانیان بەڕێوەدەبرد، لەچەند شوێنێك باس لەوە كرا كە كارگەی بەهەم هێنانی چەكی قەدەغەكراوی هەبووە، بەڵام لەناوبراون، ئەوەی كە ماوەتەوە (وەك لە زنجیرەی دووەمدا باس كراوە) لە لایەن هاوڵاتیانەوە فەرهوودكراوە و ئێستاش بووەتە كێشەی تەندروستی گەورەبۆیان.