06:54 - 14/12/2019

ئەمریكا، گەورەترین زلهێزی جیهان‌

كوردستان ئەحمەد

بەشی چوارەم
ئێستا ئەمریكا لە جیهاندا وەك هێزێكی گەورە دەست نیشاندەكرێت، لە رووی ئابوریی و لە رووی سەربازی و سیاسیەوە، ئەوەش وایكردووە وەك قودبەیەكی گەورە لە جیهاندا مامەڵە بكات، جیهان بە چاوێكی تر دەڕوانێتە ئەمریكا، ، خاوەنی یەكەمین ئابووری و سوپای جیهانە، كۆی داهاتی گشتی نیشتمانی ساڵانەی ئەمریكا دەگاتە 18.555 ملیارد دۆلار، ئەوەش واتە  گەورەترین بازاڕی جیهان پێكدەهێنێت، ئەم ئابوورییە بەهێزەش، سوپایەكی بەهێز پارێزگاری لێدەكات، كە بە بەهێزترین سوپای جیهان دێتە ژماردن، كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا، سوپای هێندە بەهێز دروست نەبووە، ئەوە لەكاتێكدایە لە رووی دیموگرافی و جوگرافیشەوە سێهەمین دەوڵەتی گەورەی جیهانەو ژمارەی دانیشتوانیشی دەگاتە 322 ملیۆن كەس،  هەموو ئەمانەش وایكردووە، كە ئەمریكا مەزنترین زلهێزی جیهان بێت.

جۆرج واشنتۆن ڕۆڵی لە بونیادنانی ئەمریكای نوێدا
یەكێك لە كەسایەتییە گرنگ و بەهێزەكانی ئەمریكا جۆرج واشنتۆنە كە ڕۆڵێكی زۆر گەورەی هەبوو لە سەربەخۆی ئەمریكا و هەروەها بە یاسایی كردنی ئەو وڵاتە، بەڕابەری سەربەخۆی ئەمریكا دادەنرێت،جۆرج واشنتۆن لە 1723 لە بنەماڵەیەكی دەرەبەگ و دەوڵەمەندی ئەمریكی لە دایكبووە، كە بە رەچەڵەك ئینگلیز بوون و لە بەریتانیاوە هاتوون.
جۆرج یەكەمین سەرۆكی هەڵبژێراوی ئەمریكایە،  لە ساڵی 1789 ەوە تاوەكو 1797 سەرۆك بووە، لە ساڵی 1799 كۆچی دواییكردووە، مێژوو نوسان زۆر بەگرنگییەوە دەڕواننە كارەكانی جۆرج و قسەی جیاوازیان هەیە لەبارەی رۆڵ و كاریگەری ئەم سەرۆكە  بەسەر ئەمریكاوە، هەموو لایەك لەسەر جۆرج دەڵێت  كە بناغەی یەكەمین سیستەمی دیموكراسی و كۆماری لە ئەمریكا و جیهانە.

جۆرج واشنتنۆن رابەرێتی وڵاتەكەی كرد  بۆ رزگاربوون لە دەستی داگیركەری ئینگلیزی، توانیشی سەرۆكایەتی  وڵات بكات، بۆ ئەوەی سیستەمێكی دیموكراتی و كۆماری باش دروستبكات، یەكەمین سەرۆكی جیهان بوو، ماوەی سەرۆكایەتی دیاریكرد و تەنها یەكجاریش سەرۆك بۆی هەبێت خۆی هەڵبژێرێتەوە، یاساو سیتمە پێشكەوتوەكانی بۆ ئەمریكا داڕشت.
گرنگی ئەم سەرۆكەی ئەمریكا لەوەدایە دیموكراسی ڕاستەقینەی لە وڵاتەكەیدا جێبەجێ كردووە، كاتێك داوایان لێكرد خۆی بۆ سەرۆكایەتی كاندید بكاتەوە ، ئامادەبنەبوو قبوڵی بكات، چونكە پێیی وایوو دیموكراسی ڕاستەقینە دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە لە وڵاتەكەیدا، ئەوش بوە هۆی ئەوەی ئەمریكا ڕێژكەیەكی دیموكراسیانە جێبەجێ بكات.

دەستووری ئەمریكا و ڕۆڵی بە دامەزراوەكردنی ئەو وڵات
دەستوری ئەمریكا یەكێكە لە بەهێزترین دەستورەكانی ئەو وڵاتە و لەئێستاشدا بەتەواوەتی لە و وڵاتەدا كار بە بنەما یاساییەكانی دەستور دەكرێت و هیچ كەس مافی شكاندنی هیچ بەند و خاڵێكی دەستورەكەی نییە چونكە، دەستور لە ئەمریكا لە سەروو هەموو شتێكەوەیە، لە پاش سەربەخۆبوونی ئەمریكا، دەستكرا بە نووسینی دەستووری ئەمریكا، ماوەیەكی زۆری پێچوو،لە 17 سێپتمبەری 1787 بە ئامادەبوونی نوێنەری 16 ویلایەت، دەستووری ئەمریكا نووسرایەوە، تا ئێستاش ماوەتەوە.

دەستورەكە لە سەر بنەمای وڵاتانی فیدراڵ داڕێژراوەتەوە ، كە بە شێوەیەك هەر ویلایەتەو سەربەخۆیی تەواوی خۆی هەبێت و تەنها لە رووی سەربازی و دەرەكییەوە یەك سیاسەتی ناوەندیان هەیە، بنەمایەكی تری ئەم دەستوورە، دامەرزاندنی سیستەمی دیموكراسی بوو، كە ئەویش لە رێگەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بۆ چوار ساڵ، هەروەها هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرێس و ئەنجومەنی پیرانیش بیەهەمان شێوە دەبێت، دەستووری ئەمریكا زیاتر پشتی بە تێزەكانی فەیلەسسوفی فەرەنسی (مۆنتسكیۆ) بەستووە، كە پێیوابوو باشترین دەستوور ئەوەیە، كە دەسەڵاتەكانی وڵات دابەشبكرێت بەسەر چەند بەشێكدا كەبریتین لە  دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی دادوەری.

ئەنجومەنی نوێنەران (كۆنگرێس) و ئەنجومەنی پیران (سیناد)
ئەنجمەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا دوو بەشی سەرەكی دەسڵاتی سیاسی ئەمریكان، ڕۆڵێ گرنگیان هەیە لە بونیادنان و ڕێكخستنی ئەو وڵات، ئەنجومەنی  نوێنەران كە (كۆنگرێس) یشی پێدەڵێن ڕۆڵێ پەرلەمان دەبینێت و لە 423 ئەندام پێكدێت‌و ئەنجومەنی پیرانیش كە بە ( سیناد)یش ناو دەبرێت  لە 100 ئەندام پێكدێت،  ئەم دوو دەزگایەش بە گەورەترین و بەهێزترین سەنتەری دەسەڵاتی ئەمریكا دەژمێرێن، دەتوانن ڕرڵببینن لە بونیادنانی هەركارێكی گرنگ لەو وڵاتەدا بكرێت.

چۆن ئەندامەكانی كۆنگرێس و سیناد هەڵدەبژێردرێن؟
یەكێك لە بنەما دیموكراسیەكانی ئەمریكا بریتییە لە هەڵبژاردن و ئەمریكایەكان بۆ بەشداریكردنی خەڵك لە كاییە سیاسیەكاندا زۆر گرنگی پێدەدەن و خەڵك دەتوانێت دەنگ بۆ هەموو بەشە گرنگەكانی ئەو وڵاتە بدات، هەڵبژاردنی كۆنگرێس دوو ساڵ جارێك دەكرێت، بەڵام ئەنجومەنی پیران 6 ساڵ جارێكە لە رووی شێوازی كاركردنیشەوە تاڕادەیەك ئاڵۆزن، كە پێش هەڵبژاردنەكان سەرژمێری دەكرێت و پاشان هەڵبژاردن دەكرێت، ئەو هەڵبژاردنەش بۆ ئەوەیە كە ژمارەی كورسیەكانی ئەو وڵاتیەتە دیاری بكرێت بۆ ئەندامانی كۆنگرێس.

بۆ نموونە ویلایەتی نیویۆرك ساڵی 1981 ژمارەی ئەندام كۆنگرێسەكانی 34 ئەندام بوو، بەڵام لە ساڵی 2001 ئەم ژمارەیە كەبوویەوە بۆ 29 ئەندام بە پێچەوانەوە كالیفۆرنیا لە ساڵی 1981 دا 45 ئەندام كۆنگرێسی هەبوو، بەڵام ساڵی 2001 بووە 53 ئەندام، ئەمەش بە هۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانییەوە.

دەسەڵاتی كۆنگرێس چییە؟
ئەم دوو دەسەڵاتەی ئەمریكا گرنگیەكی زۆر گەورەیان هەیە بەتایبەتی لە پرسی چاودێری كردنی حكومەتدا و دەتوانن لە سەرۆكەوە تا كارمەندێكی ئاسایی لێپرسینەوە بكەن و لێكۆڵینەوەی وردیش لەو بارەیەوە بكەن، بۆ نمونە كاتێك دۆناڵد ترەمپ تێوەگلا لە دۆسیەی پێشێلكردنی دەستور كۆنگرێس بڕیاری لێپرسینەوەی خستە دەنگدانەوە و ڕەوانەی ئەنجومەنی پیرانی كرد بۆ ئەوەی ئەوانیش لێكۆڵینەوە لە دۆسیەكە بكەن

زۆر جار ئەو یاساو كارانەی لە كۆنگرێس دەردەكرێن، لە ئەنجومەنی پیران هیچ گرنگیەكیان نابێت و پێدەچێت نەتوانێت هیچ گۆڕانكارییەك بەدەست بهێنێت ئەوش پەیوەندی بە بەهێزی و گرنگی ئەنجومەنی پیرانەوە هەیە، كە ڕۆڵێكی گەورەی پێدراوە لە ئەمریكا،دەتوانێت كاری زۆر گەورە بۆ ئەمریكا بكات.

سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەمریكا
یەكێك لە دەسەڵاتە هەرە گرنگەكانی ئەمریكا بریتییە لە دەسەڵاتی سەرۆكی وڵات و دووەمین دەسەڵاتی سیاسی ئەمریكایە، كە ئەمیش چوار ساڵ جارێك بە شێوەیەكی ڕاستەخۆ لە لایەن گەلی ئەمریكاوە هەڵدەبژێرێت و تەنها دووجار بۆی هەیە خۆی بپاڵێوێت دیارە سیستەمی سەرۆكایەتی ئەمریكاش، چ لە رووی شێوازی هەڵبژرادن و چ لە رووی دەسەڵاتیشەوە، تایبەتمەندی خۆی هەیە، كەبریتییە لە دەنگدانی ناڕاستەو خۆ و دەنگدانی ڕاستەوخۆ، سەرۆكی ئەمریكا، سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی سوپای وڵاتە، هەروەها سەرۆك بۆی هەیە جەنگ لە دژی دەوڵەتێك هەڵگیرسێنێت، ئەگەر هاتوو لە لایەن هێزێكی دەرەكییەوە پەلاماری ئەمریكا یان سوپاكەی درا، ئەمەش بە مەرجێك لەماوەی 60 رۆژدا، بگەڕێتەوە بۆ كۆنگرێس، چونكە كۆنگرێس مافی هەڵگیرساندنی جەنگی لە دژی وڵاتێك هەیە ، نەك سەرۆك.

سەرۆكی ئەمریكا دەسەڵاتێكی زۆری هەیە، لەبەرئەوە زۆرجار رەخنەی ئەوە لە سیستەمی سەرۆكایەتی ئەمریكا دەگیرێت، كە دەسەڵاتی زۆری بەسەرۆكی وڵات داوە، بەڵام ئەم سەرۆكە دیكتاتۆرە هەروا ئاسان نییە بە ئارەزووی خۆی كاربكات، چونكە هەموو جووڵەیەكی لە لایەن كۆنگرێسەوە چاودێری دەكرێت و سنووری بۆ دادەنرێت، پێدەچێت هەر جوڵەیەك لە دەرەوەی دەستوردا ببێتە هۆی ئەوەی ئەو كەسە لە كارەكەی دور بخێرتەوە، واتە سەرۆك دەتوانێت بڕیارێكی كۆنگرێس ڤیتۆ بكات و كۆنگرێسیش دەتوانێ ڤیتۆی بڕیارەكەی سەرۆك بكات.

ڕەخنەكانی سیستمی سیاسی ئەمریكا
یەكەم: قۆرغكردنی كاری سیاسیی
لەوەتەی ئەمریكا هەیە دوو حزبی سیاسیی هەیە و ئەمریكا بەڕێوە دەبەن،یەكێك لەو ڕەخنانەی لە سیستەمی ئەمریكاش دەگیرێت ئەوەیە، بۆچی تەنها ئەو حزبە خۆیان بەسەر سیستەمی سیاسی ئەمریكادا سەپاندووەو بۆچی دەرفەت بە دروستبوونی حزبی سیاسی تر نادرێت؟ ئایا ئەمەش قۆرخكردنی دەسەڵات نییە لە لایەن دوو حزبەوە؟ ئیتر جیاوازی چییە لەوەی كە وڵات یەك حزب بیبات بەڕێوە؟
هەرلەو بارەیەوە  نوام چومسكی دەڵێت: لە ئەمریكادا یەك حزب حوكم دەكات، بەڵام ئەم حزبە لە دوو فراكسیۆن پێكدێت، واتە هیچ جیاوازییەكی وا لەنێوان ئەم دوو حزبەدا نییە، ئەمەش یەكێكە لەو رەخنە گەورانەی كە لە سیستەمی ئەمریكی دەگیرێت، دەبوو ئەو هەلە بڕەخسێنرایە كە  پارتی تر دروست بكرایە.

دووەم: بەكۆمپانیا كردنی ئەمریكا
یەكێك لەو ڕەخنە گرنگانەی لە ئەمریكا و سیستمی سیاسیەكەی دەگیردرێت بریتییە لەوەی كۆمپانیاكان بە تایبەتی كۆمپانیا گەورەكان، رۆڵێكی گەورەیان لە دیاریكردنی سەرۆك و سیاسەتی ناوخۆ و دەرەكی ئەمریكادا هەیە،لە كاتی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك یان ئەنام كۆنگرێسدا، هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن پێویستیان بە كۆكردنەوەی پارەیەكی زۆر هەیە، حزبەكانیش ناچاردەبن هانا بۆ كۆمپانیاكان بەرن، بۆئەوەی لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا یارمەتییان بددەن، كاتێكیش ئەمان دەچنە كۆنگرێس یان كۆشكی سپی، ناچار دەبن بەپێی ویستی و بەرژەوەندیی ئەو كۆمپانیایان كاربكەن. ئەمەش رەخنەیەكی ترە كە لە سیستەمی ئەمریكی دەگیرێت.

سێیەم: میدیا بڕیار دەدات
كاتێك باسی ئەمریكا دەكەیت یەكسەر دەبێت باسی ئەو كۆمپانیا زەبەلاحانە بكەیت كە  میدیای گەورەیان بەرهەم هێناوە هیچ وڵاتێك جیهان هێندەی ئەمریكا میدیای بیستراو بینراوی نییە، میدیاكانی ئەمریكاش بە تایبەتی لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا ڕۆڵی گەورەیان هەیە، كە هەندێكجار بەیەكلاكەرەوەش دادەنرێت و بڕیار دەدەن كێ ببێت بەسەرۆكی ئەمریكا  كێشەی میدیای ئەمریكیش لەوەدایە، كە بەشێكی زۆری میدیاكان لە لایەن كۆمپانیا و پیاوە دەوڵەمەندەكانەوە دامەرزاوەو پشتگیری دەكرێن، لەبەرئەوە زۆرجار ناتوانن لە كاتی باسكردنی كێشەكان یان رووداوەكان بێلایەن بن.

چوارەم: لۆبیەكان سەرۆك هەڵدەبژێرن
لۆبی لە ئەمریكا زۆر گرنگە و كاریگەریی زۆر گەورەی لەسەر ناوەندی بڕیاردان و هەڵبژاردنی سەرۆكی وڵات هەی و دەتوانێت كاری زۆر گەورە بكات لەو وڵاتەدا، ئەوەش لەبەر ئەوەی كە ئەو ڵتە لە رووی پێكهاتەوە زۆر جیاوازە، كاتێك  لە ئەمریكا هەڵبژاردن ئەكرێت دەبینیت لۆبیەكان بەتایبەتی ئەوانەی ئیسرائیل دەست بخەن سەر هەر كەسێك بێگومان ئەو كەسە دەبێتە سەرۆك، واتە لۆبی لە ئەمریكا زۆر زۆر گرنگ و بەهێزە و دەتوانێت كاریی زۆر گەورە بكات.

ئەمریكا لە كۆمەلێك نەتەوە مەزهەب و ئاینی جیاواز پێكهاتووە، جگە لەوەش ئەم وڵاتە بە وڵاتی كۆچەران دەناسرێت. هەر نەتەوەو ئاینەش، هەوڵیداوە خۆی رێكبخات و لۆبی خۆی لە ناو دەسەڵاتە گەورەكانی ئەمریكادا بسەپێنێت، ئەم لۆبیانەش لە ناو سیاسەتی ئەمریكادا، ڕۆڵی گەورەیان هەیە، بە تایبەتی لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا. لەناو لۆبیەكانیشدا، لۆبیی جوولەكە لە هەموویان بەهێزترە، لەبەرئەوە زۆرجار رەخنەی ئەوە لە ئەمریكا دەگیرێت، كە سیاسەتی ئەمریكا بەتایبەتی سیاسەتی دەرەكی، بەرگری لە ئیسرائیل دەكات و جوولەكەكان حوكمی ئەمریكا دەكەن.