06:52 - 30/03/2019
شیر لەنێوان كێشمەكێشی بازرگانی و تەندروستی دا
لە مانگی حوزەیرانی 1858 دا رۆژنامەی (فرانك لیزلی) وتارێكی مەترسیداری بڵاوكردەوە، تا ئەو كاتەش خەڵك ئەو مادە سروشتەیەیان بەشتێكی باش و بگرە بەچارەسەری سروشتیان لە قەڵەم دەدا، ئەویش (شیرە)، ئەڵبەتە شیری سروشتی نەك شیری پاكەت و وشك، رۆژنامەكە لە میانەی نوسینەكەیدا ناوی هەندێك لە كارگەی پالاوتن و ئامادەكردنەكانی شیری لە (بروكلین) و (نیۆرك)ی بەكارگەی بەرهەم هێنانی (ژەهری تەڕ) ناو هێنابوو كەبەسەر هاوڵاتیان دا دەبەشی دەكەن، لەو راپۆرتەدا هاتبوو: ئەو كەسانەی كە لەنیوەشەودا هەڵدەكوتنە سەر شوێنێك یان كەسێك و دەیكوژن، بۆ ئەو جۆرە كەسانە پەتی سێدارەو سزای توندی كوشتنەوەمان بۆیان هەیە، بۆ دزو ڕێگرەكان زیندانمان ئامادەیە... ئەی چی بەو كەسانە بڵێن كە بەدیارچاومانەوە منداڵەكانمان دەكوژن و نەك هەر لۆمەیان ناكەین و لێیان توڕەنابین بەڵكو پارەشیان پێدەدەین.
راپۆرتەكە باس لەوەش دەكات ئەو جۆرە كەسانە ئەوانە نین كە دەستیان لە سەروو یاساوە بێت، بەڵكو بازرگانێگی ئاسایین و بە پێی یاساش كارەكانیان ئەنجام دەدەن، بازرگانییەكی پیشەییانەیەو كۆتاییەكەشی بە گیانی مشتەریەكانیان تەواو دەبێـت. لێرەشدا حكومەتەكان بێدەنگن و ناتوانن كێشەكە چارەسەربكەن یان لە راستیدا نایانەوێت چارەسەری بكەن و خۆیان لێ بێدەنگ كردووە.
پێگەی ئەلیكترۆنی (SMITHSONIAN) بڵاوی كردوەتەوە، هەندێك لە كۆمپانیەكان شیری (SWILL MIiK) بەرهەم دەهێنن كە پێكهاتەی شیری مانگایەو كراونەتە ناو قاپ و شووشەی و بۆماوەیەكی زۆر دەمێنێتەوە، ئەو مانگایانە بۆ ماوەیەكی زۆر لەنێو جەمەلۆنەكانیان دا دەمێننەوە و تووشی نەخۆشی جۆروجۆر دەبن، شیرەكانیان زەرد دەبێـت و تێكدەچێت، كارگەكانیش بۆ شاردنەوەی ئەو ڕەنگە زەردە هێلكەو ئاردی تێدەكن و بۆ خەست بوونەوەی زیاتریش بڕێك دۆشاوی تێدەكەن لەگەڵ هەندێك مادەی كیمیاوی دیكە بۆ ئەوەی رەنگەكەی لە شیر بچێت و بۆنەكەشی كەس هەستی پێ نەكات، دواتر ئەو بەرهەم هێنەرانە ئەو مادەیە بەناوی (شیری فرێش)وە دەبەنە بازاِڕ و دەیفرۆشن، ئەم كارەش دەبێتە هۆی دروست بوونی مەترسی لە سەر ژیانی منداڵەكانمان.
ئەمەی كە باسكرا تەنها یەك وێستگەیە لە وێستگە جۆراوجۆرەكانی مێژووی شیری فرێش و مەترسیەكانی لەسەر ژیانی خەڵك.
پەیوەندی نێوان شیری ئاژەڵ و مرۆڤ:
بێگومان شیر خۆراكێكی گرنگ و پڕ بایەخە بۆ ژیانی مرۆڤەكان، ئەو شلە سپییە جوانەی كە چاوی هەموو مرۆڤایەتی پێی ئاشنایە، بەشێكە لە خۆراكی رۆژانەو میوانی سەر سفرەو خوانەكان بە تایبەتی ژەمی بەیانیان.
ئەوانەی كە شارەزای شیرن، پێیان خۆشە سادەو ساكار بێت و هیچ مادەیەكی دیكەی تێكەڵ نەكرابێت، هەندێكی دیكەش هونەری خۆیانی لەگەڵ ئەنجام دەدەن و تێكەڵی دەكەن لەگەڵ مادە خۆراكیەكانی دیكەی وەكو (هەنگوین، شوكولاتە، چا، قاوە و ...).
دوای ئەوەی مرۆڤەكان فێری ئەوە بوون مادەكانی دیكە تێكەڵ بە شیر بكەن، ئەسڵی خواردەنەكە(شیر)ە كەیان وازلێهێنا و پەیوەست بوون بەو خواردنانەی دیكەوە ئیتر خواردنی شیری سادە و فرێشی ئاژەڵ بەرەو نەمان رۆشت و زۆرینەی منداڵانی ئەم سەردەمە نەك هەر نایخۆن بەڵكو بێزی لێدەكەنەوەو دەڵێن ناخۆشەو بۆنی دێـت !!
هەزاران ساڵ پێش لە ئێستە بەشێك لە مرۆڤەكان پشتیان لە شیری ئاسایی ئاژەڵ كردووەو نەیانخواردووەو بە شتێكی باشیشیان نەزانیوە، بەڵام منداڵ و نەوەكانی ئەم سەردەمە شیر دەخۆن، شیری دروستكراوی مادە سروشتی و درەستكراوەكان، وەك ئەو شیرانەی لە رووەكی (سۆیا و بادەم) و هاوشێوەكانیان دروست دەكرێن، ئەم جۆرە شیرە لەم ساڵانەی دواییدا بایەخێكی زۆریان بۆ پەیدا بووە، بەتایبەتی لای ئەو جۆرە كەسانەی كە هەستیارن لەبەرامبەر شیری سروشتی ئاژەڵ دا. یان ئەوانەی ڕووەكین و خۆیان بەدوور دەگرن لە بەرهەمە ئاژەڵیەكان، سەرەڕای پەیدابوونی ئەم جۆرە شیرە ڕووەكیانە بەڵام هێشتا شیری ئاژەڵ بایەخ و پێگەی خۆی لەدەست نەداوە.
گەلانی پێشوو چۆن مامەڵەیان لەگەڵ شیر كردووە؟
نزیكەی 10 هەزار ساڵ پێش لە ئێستە، هەموو مرۆڤایەتی با لە بۆنە تایبەتەكانیش دا بووبێت شیریان خواردوەتەوە(رێژەیەكی كەم نەبێت)، بەڵام جوتیارو شوانەكانی ئەوروپا بەردەوام شیریان بە جۆرەها شێوەیە خواردوەتەوە، هەندێك لە شارستانیەتە دێرینەكان خواردنەوەی شیریان جێگیر كردووەو رەهەندێكی كۆمەڵایەیتیان پێبەخشیوە، هەندێك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن شیر سومبولێكی گەورەی ئەفسانەی شارستانیەتەكانی سۆمەری وگریك و میسریەكانە.
لە میسری كۆن دا، شیرو بەرهەمەكانی تایبەت بوون بە پادشا و كاهین و خەڵكە ئەرستۆكرات و دەوڵەمەندەكەوە، هەر لەو كاتانەشدا شیر ناوبانگی زۆری هەبوو لە بواری تەندروستی و هێشتنەوەی گەنجێتی و جوانیەكانی پێست. لە بواری جوانكردنی پێست دا باس لەوە دەكرێت (كیلۆباترا) بەردەوام بە شیری (كەر) خۆی شۆریوە، لەگەڵ ئەوەشدا رۆژانە خۆشۆردنەكانی پێویستی بە شیری 700 كەر هەبووە.
هەندێك لەگەلانی پێشوو شیرو دروست بوونی گەردوون پێكەوە دەبەستنەوە، گەلی فۆلانی كە دەكەونە باشی باشووری ئەفەریقاوە پێیان وایە جیهان لە یەك قەترە شیرەوە دروست بووە، هەروەها لە ئەفسانەیەكی ئەسكەندناڤیادا هاتووە: لە رۆژە سەرەتاییەكانی ژیاندا (مانگا) پارێزگاری لە جیهان كردووە.
شیر چوەتە نێو چیرۆك و ئەفسانەكانەوە، لەوانەیە باشترین چیرۆكێك هەبێت لە نێو ئەفسانەی گریكەكان دا بێت بەناوی (رێگەی شیر- milk way) كەلەوئەفسانەیەدا هاتووە (هرقل) نیوەی خوایەو نیوەی مرۆڤە. ئەو لە باوەشی خواوەند –هیرا-دا نوستووەو لە شیری مەمكەكانی ئەوی خواردووە، كاتێكیش خەبەری بووەتەوە بە شڵەژاوی منداڵەكەی دوور فڕێداوەو لە شیرەكەیەوە ئەو گەلە ئەستێرەیە پەیدا بوون كە پێی دەگوترێت (رێگەی شیر) كەلەشێوەی ئەستێرەی بچووكی پرژوبڵاوی ورددا دەردەكەون و 200 تا 400 هەزار ئەستێرە دەبن پێكەوە دەدرەوشێنەوە.
پەیوەندییەكان لەگەڵ ئەو شلە سپیەدا كە پێی دەگوترێت (شیر) بەرەو پێشەوە چوون رۆشتووە، باس لەوە دەكرێت پەیوەندی نێوان مرۆڤ و شیر پەیوەندییەكی بایۆلۆژیی سەیرە. شیر جۆرە شەكرێكی تێدایە كە پێی دەگوترێت (لاكتۆز) كە جیاوازە لە هەموو ئەو شەكرانەی كە لەنێو میوەو شیرینیەكانی تردا هەن.
لە قۆناغی منداڵیماندا جەستەمان پێویستی بە (ئەنزیم)ێك هەیە كە پێی دەگوترێت (لاكتاز)و كاری ئەوەیە ئەو لاكتۆزەی نێو شیری دایك بتوێنێـتەوە، بەڵام پێدانی شیری دیكە یان خۆراكی دیكە بە منداڵ ئەو كارە رادەگرێت و ئەنجام نادرێت، بەبێ ئەوەش بە هیچ شێوەیەك ئەو ئەنزیمە هەرس نابێت كەلەناو شیری سروشتیدا هەیە، هەر بۆیە كاتێك كەسێك دەبینین زۆر شیر دەخۆنەوە ورگیان گەورە دەبێت و تووشی تەشەنوج و گرژبوونی دەمار دەبن و تەنانەت تووشی سكچوونیان دەكات.
بەڵام ئەم دۆخە هەروا بەردەوام نەبوو لەبەر ئەوەی گۆڕانكاری بەسەر جیناتی مرۆڤدا هات، ئەوەش لەبەر ئەوەی گۆڕانكای بەسەر(Dna) یدا هات كە كاریگەری راستەوخۆ لەسەر مرۆڤ دروست دەكات، مرۆڤ توانی لە رێگەی دەستكاری جیناتەوە ئەنزیمەكان بەچالاكی بهێڵێتەوە تا كاتی باڵغ بوون ، واتە ئەگەر تا ئەو كاتەش شیر بەبەردەوامی بخواتەوە هیچ كێشەیەكی بۆ دروست نەبێت، هەر ئەوەش بووەتە هۆی ئەوی مرۆڤ لە سەرجەم (مەمكدار)ەكان جیابكاتەوە.
ئەوەی جێگەی سەرنجە مانەوەی ئەنزیمی لاكتاز لەگەلێكەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆڕێ، لەو میانەیەدا شارەزاو پسپۆڕی بواری (بۆماوەیی) –دالاس سوالۆ- باس لەوە دەكات ئەوانەی لەم جۆرەن زۆرینەیان ئەوانەن كە شوانن و ئاژەڵ بەخێو دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانەی كە خەریكی ڕاوەماسی بوون خاوەنی ئەم جۆرە جیناتە نین. هەر بۆیە زۆرینەی شارەزایان باسی ئەوە دەكەن ئەو كەسانەی كە ناتوانن شیر بخۆن یان نایانەوێت شیری ئاژەڵ بخۆنەوە، ناچنە ژێر ئەو فشارانەوە.
لە حاڵێكدا ئەگەر ئێمە خۆمان رادەستی ئەو بیردۆزەیە بكەین، ئەوا لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە: بۆچی هەندێك لە شوانەكان زیاتر بەرگەی لاكتۆز دەگرن؟
لەوانەیە وەڵامەكە لەخودی پرسیارەكە ئاسان تر بێت، ئەویش ئەوەیە كە -سیگۆراڵ- بە بەختی خراپ ناوی دێنێت، ئەو دەڵێت گەلانی رۆژهەڵاتی ئاسیا كە بە شوانی یەو سەرقاڵ بوون، وەك ئەوانەی كە لە مەنگۆلیادا دەژین، توانای بەرگەگرتنی لاكتۆزیان باشترە و بە هێز ترە لەگەڵ ئەوەشدا زۆر شیری ئاژەڵ دەخۆنەوە و پشت بەو جۆرە شیرە دەبەستن. لەهەمان كاتیشدا ئەوانەی كە گۆڕانكاری بەسەر جینەكانیاندا هاتووە گەلانی ئەوروپین، كە دەبوو گەلانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بەو شێوەیان لێ بهاتایە، -لور سیگوراڵ- باس لەوە دەكات كە ئەمە نهێنیەكی گرنگی تێدایە.
شیری ئاژەڵ رووی لە پاشەكشەیە؟
لەماوەی چەند ساڵی رابوردوودا ، چەندین هەواڵ بڵاوبوونەوە كەباسیان لە كەمبوونەوەی بەكارهێنانی شیری ئاژەڵ دەكرد، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك لە سەرچاوەكان باسیان لەوەش دەكرد كە ئیتر مرۆڤایەتی ناگەڕێتەوە بۆی و بۆ هەتا هەتایە دەست بەردای دەبێت و شیری دەستكرد جێگەی دەگرێتەوە.
لە مانگی تشرینی یەكەمی 2018 دا رۆژنامەی گاردیان ی بەریتانی چیرۆكێكی گێرابوویەوە بەناوی (چۆن واز لە شیری دڵدارمان بێنین؟) ئەو لەو گێڕانەوانەیدا تیشكی خستبووە سەر ئەو جۆرە شیرەی كە لە (شۆفان و بادەم ) دروست دەكرێن و دەخرێنە بازاڕەكانەوە لەژێر ناونیشانی (شیری ئامادەكراو بۆ گەدەی مرۆڤ)، لەم دۆخەدا شیری سروشتی ئاژەڵ كەوتۆتە بەردەم هەڕەشەی لەناوچوون، ئەمە لەحاڵێكدا كە سێ یەكی دانیشتوانی سەرزەوی لە دوای خواردنی شیری منداڵی توانای لاوازیان هەیە لە سەرفكردنی (لاكتۆز)دا ، ئەمە جگە لە حەزو خولیای گەنجان و هەست كردنیان بە مەترسیەكانی ژینگە و لەگەڵ ئەوەشدا پاراستنی ئاژەڵ و بەكار نەهێنانی بەرهەمەكانیان بەوەوە دەبەستنەوەو ئەوەش بە كارێكی رەفتاری بەرز باس دەكەن.
ئەمە لە حاڵێكدایە كە (مارك كۆرلنسكی) خاەنی كتێبی (Milk!: A 10,000-Year Food Fracas ) باس لەوە دەكات بەشێكی زۆری ئەوانەی شیر دەخۆنەوە لەبەر ئەوەیە كە تەحەدای یاساكانی سروشت بكەن و بەسەركێشی ناوی دەبەن، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا چیرۆكی پێچەوانەی ئەمەش دەگێڕرێتەوە: لە ساڵی 1998 ەوە بە پێی ڕاپۆرتێكی كەناڵی (IFCN) خۆاست لەسەر شیری سروشتی ئاژەڵەكان لە سەر ئاستی جیهان زیادی كردوە.
جێی سەرنجە ساڵی 2017 بڕی 864 ملیۆن تەن شیر لە سەرانسەری جیهان دا بەرهەم هاتووە، ئەمەش بە مانای ئەوەیە كە خاو بوونەوەكە جێگەی بایەخ نیە، هەر بەپێی راپۆرتەكەی تەلەفزیۆنی (IFCN) تا ساڵی 2030 بە ڕێژەی 35% خواست لەسەر شیری سروشتی زیاد دەكات.
لە كۆتاییدا دەبێت بگوترێت چیرۆكە سەیرەكانی مرۆڤ لەگەڵ شیر دا تا ئێستەش جێگەی مشت و مڕو قسە لەسەر كردنە، تا ئێستەش مرۆڤ شەڕی لەسەر دەكەن و لە پێناوی بەدەست هاتنیدا جۆرەها ناڕەحەتی قبووڵ دەكەن، بەو پێیەش كە فرۆشی شیری فرێش لەبازاڕەكاندا بایەخی خۆی هەیە، كەواتە رووی لە پاشەكشە نیە، با جەستەی ئێمەش گۆڕانكاری ئەوتۆشی بەسەردا نەهاتبێت.