06:51 - 31/03/2019
خواردن ئامادەكردن چ رۆڵێكی لەگەشەی شارستانیەتی مرۆڤایەتیدا هەبووە؟
نزیكەی یەك ملیۆن ساڵ پێش ئێستا لە دارستانەكانی ئەفریقا رێژەی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لەبەرگە هەوادا زیادیكرد و بەهۆیەوە دارستانەكانی دەوروبەری هۆزە ئەفریقیەكان ئاگریان گرت، بەهۆیەوە لەرێگەی سوتفەوە پارچە گۆشتێك كەوتە ناو ئاگرەكە، ئەوەش بووە كرانەوەیەكی نوێ لەبەردەم مرۆڤدا، بۆیەكەم جار ئاگریان ناسی كە لەپێشتردا لێی دەترسان، بەڵام دواتر بووە پردی گەیشتن بەئایندەیەكی گەشە كردووتر.
زمان و چێشتخانە
بەسەیركردن لە زمانە جیاوازەكان دەبینین ئامادەكردنی خواردن پەیوەندی بە واتای قوڵتر لەوەوەهەیە كە تەنها خواردن بێت، بۆنمونە لەزمانی ژاپۆنیدا بە چێشتخانە دەگوترێت" كامادو" ئەوەش بەواتای ئامێری خۆراك لێنان، هەمان ووشە بەمانای خێزان و ماڵیش دێت، هەروەها لەزمانی ژاپۆنیدا تەڵاق پێی دەگوترێت " ریكون " واتا تێكشكانی ئامێری خواردن دروست كردن ئەوەش ئاماژەیەكی روونە بۆ پێگەی چێشتخانە لەلای گەلی ژاپۆنی.
سەبارەت بەرۆڵی تەكنەلۆجیا لە ئامادەكردنی خۆراك لەناو ئەو زمانانەی قسەیان پێدەكرێت، دەتوندرێت لەسەر شیكردنەوەی ریچارد وانگهام مامۆستای ئەنسرۆبۆلۆجیای سروشتی لەزانكۆی هارڤارد بوەستین، ئەو لەكتێبەكەیدا بەناوی ( شوێنی ئاگر ) باسی ئەوەدەكات كە چۆن خواردن ئامادەكردن ئێمەی كردووە بەمرۆڤ، ئەوەش روون دەكاتەوە كە هیچ بەڵگەیەك نیە كە مرۆڤ پێش ملیۆنێك و 800 هەزار ساڵ ئاگری ناسیبێت، ئەگەرچی چەند لێكۆڵینەوەیەك پێیان وایە پێش ئەوكاتەش ئاگر هەبووە بەڵام ئەو لێكۆڵینانەوە نەسەلمێندراون.
ژمارەیەك شوێنەوار هەیە كە ئەو لێكۆڵەرە باسی كردوون و كاریگەریان لەسەر خۆراك ئامادەكردن هەبووە، بەجۆرێك تەكنەلۆجیای یەكەم كاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ هەیە و ئەوەش پەیوەندی بە دۆزینەوەی ئاگرەوە هەیە.
ئامادەكردنی خۆراك كە لەئێستا بۆ كۆمەڵگە سەردەمیەكان كارێكی ئاسانە، بەڵام بۆ مرۆڤی سەرەتای بەم شێوەیە نەبووە، وانگهام پێی وایە كە خۆراكی بەچێژ یان ئەوانەی بە پلەی گەرمی بەرز ئامادەكراون یارمەتیدەری پەرەپێدانی مێشكی مرۆڤەكان بووە، بەوەش ژیانی مرۆڤ گۆڕانی بەسەرداهاتووە و گەیشتۆتە ئاستێك كە لەسەر پێی خۆی بوەستێت، سەرباری ئەوەش ئامادەكردنی خۆراك پەیوەندی كۆمەڵایەتی دروستكرد، هەروەها پەیوەندی لەنێوان ژن و پیاودا بونیاد نا، و دواتر خێزان دروست بوو پاشان هۆز و دواتریش رۆشنبیری مرۆڤ، ئەوەش تایبەتمەندیەكە كە مرۆڤی ژیر لەتەواوی دروستكراوەكانی تر جیادەكاتەوە.
كلود لیڤی شتراوس باوكی روحی ئەنسروپۆلۆجیا بونیادی لەپەرتوكێكدا دەڵێت بۆ روونكردنەوە دژیەكی فەلسەفە لەواتا دەتوانێت یارمەتی چەسپاندنی زانست و زانیاری و زیادبوونی رۆشنبیری لەكۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بدات.
وانگهام بیرۆدزەكەی داروین سەبارەت بە گەشە بەهێزدەكات، داروین پێی وایە زمان و ئاگر دوو دروستكراوی مرڤی هۆشیارن، بەڵام وانگهام هەوڵ دەدات زیاتر تایبەتمەندی بدات بە گفتوگۆكردن لەسەر خواردن وەك گریمانەی گەشە و بەهۆیەوە دوو جۆر مێشكی بۆ مرۆڤ دروستكرد نەك یەك مێشك.
یەك مێشك بەس نیە
دۆزینەوەی تەكنەلۆجیا دەربارەی ئامادەكردنی خۆراك تەنها قەبارەی مێشكی مرۆڤی بەهێزنەكرد، بەڵكو شتێكی دروستكرد كە وەك مێشكی دووەمی مرۆڤ وایە و لەناو كۆئەندامی هەرسكردندایە.
بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە پێگەی Neuroanthropology بڵاویكردۆتەوە سەبارەت بەگۆرانكاری لە كۆئەندامی هەرەسكردن لەجەستەی مرۆڤدا لەدوای بچوك بوونەوەی لەكەسە نزیكەكانی ( غۆریلا نزیكترین دروستكراوە لەمرۆڤەوە)لەگەڵ ئەوەی گۆشت ناخوات، بەڵام ئامادەكردنی خۆراك بەپێی لێكۆڵینەوەكە دەرفەتێك دەداتە كۆئەندامی هەرەس كەقەبارەكەی بچوك بكاتەوە، بەجۆرێك وزەی بەكارهاتوو بۆ هەرسی خواردنی ئامادەكراو كەمترە لەو خۆراكانەی كە نەكوڵێندراون، ئەو لێكۆڵینەوەیە بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە پرۆسەی گەشەكردنی مرۆڤ و ئاژەڵ دەبەستێت كە كەڵپی درێژیان هەیە لەگەڵ ئەوەی كە روەكیان خواردووە.
بەڵام تێبینی جیاكەرەوە بەلای وانگهام سەبارەت بەبوونی ئەو ناكۆكیە قوڵەهەیە كە دەربارەی گۆڕانی مێشكی مرۆڤ لەگەڵ گۆڕانی كۆئەندامی هەرس باس دەكرێت، ئەوەش ئەوەی لێ هەڵدەهێنجرێت كە گۆڕانكاری تەواوەتی لەشێوازی خۆراكی ئامادەكراو دابینكردنی یەكەیەكی زیاتری پلەی گەرمیە لەناو جەستەی مرۆڤدا كە مرۆڤ پێشتر ئەمەی نەزانیووە، بەهۆیەوە مێشكی بەكارهێناوە بۆ گەورەكردنی جەستەی، دواتر چەند كارێكی كردووە كە بەراورد بە پێش خۆی كاری ئاڵۆزبوون، هەروەها مەعیدەی بۆ دابینكردنی خوێنی زیاتر بۆ مێشك بەكارهێناوە كە پەیوەندی راستەوخۆیان هەیە.
سوزانا هوزال لێكۆڵەر و مامۆستای زانكۆی ریو دی جانیروی بەرازیلی،پێی وایە راستیەك هەیە ئەویش ئەوەیە كە بەكارهێنانی ئاگر لەئامادەكردنی خۆراك وایكرد ببینە مرۆڤ ئەو لێكۆڵەرە لێكۆڵینەوەكەی لە گۆڤاری "the National Academy of Sciences" بڵاوكردەوە سەبارەت بەرۆڵی ئامادەكردنی خۆراك لە گەشەی مرۆڤ لەقۆناغی ( هۆمۆ ئیریكتی بۆ قۆناغی هومو سیبیانس )، تێیدا ئەوە روون دەكاتەوە كە ئاگر چ رۆڵێكی لە ئامادەكردنی خۆراكە رەقەكان هەبووە، دەرفەتێكیشی بە كۆئەندامی هەرس داوە بۆ ئەوەی ئەو وزەیە بپارێزێت كە مێشك بەكاری دەهێنێت ئەوەش وایكرد قەبارەی مێشكمان بەشێوەیەك كەمیكرد بەراورد بە جەستەمان.
بەنمونە مەیمونێكی گەورە ناتوانێت مێشكی مرۆڤێك هەڵبگرێت، چونكە ئەو خۆراكەی ئەو رۆژانە 10 كاتژمێر دەیخوات بەشی 30%ی ئەو وزەیە ناكات كە مێشكی مرۆڤ پێویستی پێی هەیە، ئەوەش واتا گەشەكردنی مێشك و كۆئەندامی هەرس پەیوەندی بەو كالۆریانەوە هەیە كە مرۆڤ بەكاری دەهێنێت، ئەوەش لەوخۆراكانەی كە ئامادەنەكراون زۆر كەمترە بەراورد بەو خۆراكانەی كە كوڵێندراون.
خۆراك دروستكردن و هاوسەرگیری
لەگەڵ ئەوەی خۆراك گەشەی مرۆڤی پەرەپێدا، لەهەمان كاتدا پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانی گۆڕی و پەیوەندی نوێی دامەزراند كە كۆمەڵگەی تازە لەئێستادا پشتی پێ دەبەستێت، بە بنەمای سەرەكی رۆشنبیری دادەنێت وتائێستاش كاریگەری لەسەر هۆشیاری مرۆڤ هەیە.
بەهۆی خۆراك ئامادەكردنەوە دروستبوونی هاوسەرگیری سەری هەڵدا، بەجۆرێك ئافرەت خۆراكی لەماڵەوە ئامادە دەكرد لەو راوەی كە پیاو لەدەرەوە دەیكرد بەهۆیەوە هاوسەرگیری لەنێوان ژن و پیاو لەچوارچێوەی ئاڵوگۆڕی قازانج دەستی پێكرد، ئافرەت كەسێكی دەستكەوت كە خۆراك بۆ خۆی و منداڵەكانی لەدەرەوە بهێنێت لەبەرامبەردا پیاو كاتەكانی خۆی لەدەرەوە بۆ بەدەستهێنانی گۆشت تەرخان دەكرد، لەدوای گەشەكردنی كۆمەڵگەی كشتوكاڵی پەیوەندی هاوسەرگیری لەپێناوی پاراستنی خاوەنداریەتی زەوی بوو، بەجۆرێك پارێزگاری لە نەسەب دەكرا و نەسەبی مرۆڤ لەبری دایك خرایە سەر باوك، بەڵام كاری چێشتلێنان كە ئافرەت تێیدا شارەزابوو تائێستاش بەئەوانەوە لكاوە، وەك بەشێك لەكاری دامەزراوەی هاوسەرگیری لەزۆرینەی كۆمەڵگە سەردەمیەكاندا، تەنانەت دوای ئەوەی كە دەستكەوتنی خۆراك وەك جاران پێویستی بەشان و بازووی پیاو نیە.
لەم قۆناغەدا نەك هەر پەیوەندی ژن و پیاو گۆڕدراوە بەڵكو گۆڕنكاری لەپەیوەندی مرۆڤایەتی دروست بوو لە شەڕەوە بۆ هاوبەشی كردنی سەرچاوەكان بەجۆرێك گروپ و خێزان دروست بوون كە پرۆسەی دابەشكردنی كار لەپێناوی پارێزگاریكردن لە سەرچاوە مرۆیەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، ئەركی پیاو پاراستنی خۆراك بوو كە بەنوكی رمەكەی پەیدای دەكرد، لەهەمان كاتدا ئافرەت ئەو خۆراكانەی ئامادەدەكرد كە پیاو كۆی دەكردنەوە.
بەپێی كتێبی ( مێژووی هاوسەرگیری ) كە لەلایەن ستیڤانی كونتز لێكۆڵەری ئەمریكیەوە ئامادەكراوە باسی چۆنیەتی گەشەی دامەزراوەی هاوسەرگیری لەنێوان خێزان و دۆخە كۆمەڵایەتیەكانی مرۆڤ دەكات، بەپێی پێداویستی ئابوری و گۆڕانكاریەكانی كەش و هەوا، بەجۆرێك لەكۆمەڵگە سەرەتایەكاندا هاوسەرگیری وەك پێداویستیەكی سەرەكی بووە، ئەم پەیوەندیە گۆڕدراوە بەئاڵوگۆڕی سودبەخشین، هەموو مرۆڤێك توانیویەتی خێزانێكی نوێ دروست بكات ئەوەش بەپێی پێداویستیەكانی ئەو قۆناغە سەرەتاییەی مێژووی مرۆڤ.
بەڵام لەهەندێك كۆمەڵگەی تردا كە كەمینە بوون خۆراك ئامادەكردن تەنها كاری پیاو بووە وەك چەند هۆزێكی تبت و هندستان و ئافرەت لەو كۆمەڵگانەدا كار دەكات، و نەوال سەعداوی پزیشك و نوسەری میسری لەكتێبەكەیدا بەناوی ( گەشتەكەم بەدەوری جیهاندا ) كە تێیدا سەردانی ژمارەیەك هۆزی هندی لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو كردووە باسی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئەو هۆزە هندیانە دەكات.
خۆراك و چڕی دانیشتوان
نەوەخستنەوە تائێستاش یەكێك لە غەریزەسەرەكیەكانی مرۆڤە، بەڵام پێش ئەوەی مرۆڤ ئامادەكردنی خۆراك بدۆزێتەوە پرۆسەی سوری مانگانەی ئافرەت بەشێوەیەكی هەرەمەكی بوو ئەوەش بەهۆی نارێكی كە لەئەنجامی كەمی كالۆری بوو كە ئافرەت دەستی دەكەوت، و پێویستی بەرێژەیەكی زیاتر بوو، هەروەها پیاویش پێویستی بەكالۆریای زیاتربوو بۆ چالاكردنی كۆئەندامی زاوزێی.
لێكۆڵینەوەیەكی ئەڵمانی كە پەیمانگای ( زانستە سروشتیەكان ) ی سەر بەزانكۆی گایسن ئەنجامیداوە لەسەرەتای ساڵانی 2000 بۆ دیاریكردنی پەیوەندی نێوان توانای وەچەخستنەوە و جۆری خۆراك، ئەنجامەكە لەپێگەی فەرمی زانكۆكە بڵاوكرایەوە و تێیدا ئەوە ڕوونكرایەوە كە سیستمی خۆراكی كە پشت بەخۆراكی نەكوڵاو دەبەستێت، سوڕی مانگانەی لەلای نیوەی ئافرەتان وەستاند، هەروەها نزیكەی 70%ی پیاوان چالاكی سێكسیان وەستا ئەوەش بەهۆی كەمبوونەوەی كالۆری كە جەستەی ئەو كەسانە بەدەستی دەهێنا.
لێكۆڵینەوەیەكی تر كە زانایەكی ئەمریكی بەناوی ئەنتۆنی لیتل ئەنجامیداوە ئاماژەبەوە دەكات كە كالۆری ئافرەت یارمەتیان دەدات بۆ پاراستنی مادەیەكی تایبەت كە بنەمای سەرەكی پاراستنی وەچەخستنەوە و پێدانی خۆراك بەمنداڵە، هەروەها كالۆری یارمەتی پیاوان دەدات بۆ بەهێزكردنی توانای جەستەیان كە لەدروستكردنی شارستانیەتدا پێویستیانە.
ئامادەكردنی خۆراك دروستكەری گەورەی ئەو سیستمە پێشكەوتووەیە كە مێشكمان هەیەتی و جیای دەكاتەوە لەتەواوی دروستكراوەكانی تر، هەروەها پەیوەندیە كۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتی كە چەندین هێڵی تایبەتمەندی بەدەوردا دەكێشین، ئەمە لەسەدەكانی رابردوودا لەچەندین شارستانیەتی هەبووە، و نهێنی هاوكاری نێوان مرۆڤەكانە، پێش ئەوەی نوێگەری بەتەواوەتی داگیرمان بكەن.
چێشتخانە تایبەتیەكان
پێشتر ئەو چەمكە نەبوو چێشتخانەی گشتی هەبوون كە هەموو خەڵك دەچوون و لەوێ خواردنیان ئامادەدەكرد و پاشان دەگەرانەوە بۆ ماڵەوە و دەیانخوارد، هەركەس شوێنێكی دیاریكراوی خۆی بۆ لێنانی خواردن نەبوو، بەڵكو خۆراك بەشێوەی ئاهەنگی رۆژانە بەیەكەوە لێدەنرا، بەڵام ساڵی 1825 یەكەم ئامێر لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دروستكرا كە بەغازی سروشتی كاری دەكرد و بۆ لێنانی خۆراك بەكاردەهێندرا، لەناوەراستی سەدەی بیست و دوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم چێشتلێنان بووە كارێكی تاكەكەس بەجۆرێك زۆرینەی ئافرەتان لەماڵەوە ئامادەی دەكەن.