06:31 - 08/05/2019
چیرۆكی دەست بەسەرداگرتنی چین لە ڕێگەی مادەی هۆشبەرەوە
دوای ئەوەی لە 29 ئازاری 1848 دوای تەمەنی 84 ساڵی
كۆچی دوایی كرد، پیاوێكی ئەمەریكی بەناوی (جون جاكوب ئاستوور -John Jacob
Astor ) سامانێكی خەیاڵی گەورەی لە دوای خۆی
بەجێهێشت، بە شێوەیەك بوو كە ئاستوور دەستی بەسەر هەموو لایەكی بازرگانی
ئەمەریكیەكاندا گرتبوو، لە هەمان كاتیشدا وەك كەسایەتیەكی خێرەومەند ناوبانگی
دەركردبوو ئەوەش بەهۆی ئەو هەموو پرۆژە خێرخوازیانەی ئەنجامی دەدان.
لە میانەی ژیانی جەنجاڵ و ئاڵۆزی ئاستوور دا
وێستگەی سەیر هەیە، ئەو بە ڕەگەز ئەڵمانیەو كۆچی كردووە بۆ ویلایەتە یەكگرتوەكانی
ئەمەریكا و لە چەند بوارێكی جیاوزادا وەبەرهێنانی كردووە، دیارترینیان بازرگانی
بووە، بەهۆی كاری بازرگانیەكەیەوە چەندین كاڵای بازرگانی بردوەتە ئەمەریكاوە و
بەهۆی ئەوەی كە بازرگانی (ئەفیون)ی كردووەلە ماوەیەكی دیاریكراوی مێژوویدا قازانجێكی
خەیاڵی گەوەرەی نەژمێردراوی دەست كەوتووە.
دوای دامركانەوەی جەنگەناوخۆییە شۆڕشگێڕیەكان
ئاستوور لە ئەڵمانیاوە بەرەو ئەمەریكا كۆچی كردووە، بەو هیوایەی بكەوێت بەسەر
ژیانێكی نوێداو بتوانێت داهاتێكی باشی دەست بكەوێت لەبەر ئەوەی ویلایەتە
یەكگرتوەكان لەسەروبەندی سەربەخۆبووندا بوو هەربۆیە ئەو بیری كردەوە ئەوە هەلێكی
زێڕینی كاركردن و وەبەرهێنانە.
لەماوەیەكی ئێجگار كەمدا جۆن حاكوب ئاستوور بوو بە
یەكێك لە بازرگانە سەركەوتوو بەناوبانگەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا، هە
بۆیە ئەو دەستی دایە كاری بازرگانیكردن بە (فەروو- یان پێستە)ەوە و لەماوەیەكی
كەمی مێژوویدا توانی بازاڕەكانی نیوان ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاو كەنەدا
كۆنترۆڵ بكات و قازانجێكی باشی دەست بكەوێت.
لەو ساتانەدا كە ڕێكەوت بووە لەگەڵ سەرەتاكانی
سەدەی نۆزدەیەم دا ناكۆكی و ئاڵۆزی و گرژی دەكەوێتە نێوان ویلایەتەیەكگرتوەكانی
ئەمەریكا و بەریتانیاوە، بەو هۆیەوە بەریتانیا ڕیگەی بازرگانی لەگەل ئەمەریكا
دەبەستێت و دوای ئەوەش ئاستوور كێشەی بازرگانی بۆ دروست دەبێت لەگەڵ بازاڕەكانی
كەنەدا دا، ئەو ئاڵۆزیانە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی شەڕێكی خوێناوی لەنێوان ئەو دوو
وڵاتەدا لە ساڵی 1812 و بەو هۆیەوە جۆن ئاستوور زیانێكی زۆری بەردەكەوێت لەبەر
ئەوەی بەریتانیەكان هەستان بە بۆردومان كردنی شوێنەبازرگانیەكانی سنوورەكانیان
لەگەڵ كەنەدا.
لەبەرامبەر ئەو دۆخە ناهەموارەدا جۆن ئاستوور بیری
لەوە كردەوە ئاراستەی بازرگانی كردنی بگۆڕێت، بۆ ئەو مەبەستە ڕووی كرد بازاڕەكانی
چین، ئامانجیشی تەنها دەستكەوتنی قازانجی زۆرتر بوو، لەو سەروبەندەدا چین
پێشوازیەكی زۆری لە بازرگان و دەوڵەمەندە ئەمەریكیەكان دەكرد، ئەوەش بە هۆكاری
هەبوونی كاڵای جۆراوجۆری ئەمەریكی و بەرهەمی نایاب و ئاسانی گواستنەوە گەیشتنیان
بە میناو بەندەرەكانی ئەو وڵاتە لەڕێگەی ئاوییەوە. لەبەرامبەر ئەوەش دا كڕیارێكی
زۆرباشی (چا) بوون كە لە بازاڕەكانی چین دا بە ئاسانی دەست دەكەوت و لەو ڕێگەیەوە
قازانجووكی بی شوماریان دەست دەكەوت. بازرگانی بە (چا)وە بووە یەكێك لە بازرگانیە
دیارەكان و زۆرینەی دەوڵەمەند و بازرگانەكان ڕوویان تێكرد و لەو ڕێگەیەشەوە
قازانجێكی باش دەستی بازرگامە ئەمەریكەیكان كەوت، (چا) بەر لە سەربەخۆیی ئەو وڵاتە
ناوبانگێكی گەورەی بۆ خۆی بچری و تەنانەت بە هۆی ناوبانگی ئەو كاتەیەوە لە مێژووی
ویلایەتە یەكگرتوەكاندا بە روداوی (چای بۆستن)ناوبانگی پەیداكردووە.
لە كاتی گۆڕینەوەی شمەك و ئەنجامدانی كاری
بازرگانی دا چینەیەكان ڕەزامەندییان نواند لەسەر گۆڕینەوەی شتومەكەكانیان
لەبەرامبەر(پارەی زیو) یان( ئەفیون- مادەیەكی هۆشبەرە لە ڕووەكی خەشخاش دەدەهێنرێت
و لە پیشەسازیی هیرۆین دا بەكار دێت، شوێنی سەرەكی بەرهەم هێنانی لە ئێستەدا
دەكەوێتە وڵاتی ئەفغانستانەوە، دەبێتە هۆی
بێ ئاگایی و مەست بوونی زۆر و بە یەكێك لە مادە هۆشبەرە قاچاخەكان دێتە ئەژمار).
بازرگانە ئەمەریكیەكان ئەم پێشنیارەیان قبوڵكرد،
بەڵام لەبەر ئەوەی پارەی زیوو كەم دەست دەكەوت و بەردەست نەبوو، ناچار ڕوویان كردە
پەیداكردنی ئەفیون و لەڕێگەی كەشتیەكانیانەوە دەیانگواستەوە بۆ ئەوەی چاو شتومەكی
دیكەی چینەیەكانی پێبكڕن.
هەرچەندە لە ڕوانگەی یاساییەوە بەكارهێنان و كڕین
و فرۆش و بازرگانی كردن بە مادەی ئەفیونەوە لە شتە قەەغەكراوەكان بوو، بەڵام
بازرگانەكان توانییان ڕێژەیەكی ئێجگار زۆر لەو مادەیە بهێننە بەندەرەكانی چینەوە
بە تایبەتی (كانتون) و بۆ كار ئاسانی پارەو بەرتیلیان دەبەخشییە فەرمانبەرانی
دەوڵەت و ئەوانەی كە چاودێری میناكان و بەندەرو سنورەكانیان دەكرد و ئەوانیش
چاوپۆشییان لێدەكردن.
لەكاتێكدا بازرگانانی بەریتانی پشتیان بە ئەفیونی
هندستان دەبەست بۆ ئەوەی بیگوازنەوە بۆ بەندەرەكانی چین، ئەمەریكیەكان پەنایان بۆ
وڵاتانی دیكە برد بۆ ئەوەی بتوانن ئەفیونی لێپەیدا بكەن.
ئاستوور لە ساڵی 1816 دا پەنای بردە بەروڵاتی
توركیا بۆ ئەوەی ئەفیون بكڕێت و بەرەو وڵاتی چین بیبات، لەو ماوەیەدا تەنها (10)
تۆن ئەفیونی دەست كەوت و بە كەشتیەك بەرەو وڵاتی چین بەڕێی خست، لەبەرامبەر ئەوەدا
چاو و پوماشی حەریر و هەندێك شتی چینی ب
بایەخی خست ناوبازاڕەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاوە و لەو ڕیگەیەشەوە
پارەیەكی ئێجگار زۆرو خەیاڵی دەست كەوت.
لە نێوان ساڵانی 1816 تا 1825 جون جاكوب ئاستوور
سەدان تۆن ئەفیونی بەرەو وڵاتی چین بردووەو بە كاڵای جۆراوجۆری چینی گۆڕیویەتیەوەو
دواتر بەرەو ئەمەریكا گواستویەیتەوە و لەو ڕێگەیەشەوە قازانجێكی زۆرباشی دەست
كەوتووە، ئەم بازرگانیە ئاستووری كردە بازرگانێكی خەیاڵی زۆر دەوڵەمەند، بەشێوەیەك
ناوی چووە ڕێزی پێشی پێشەوەی دەوڵەمەندەكانی ئەمەریكاوەو تا ئەو كاتانەش كە مرد
هەر لەسەر ئەو كارانە بەردەوام بوو.
شارەزایان باس لەوە دەكەن كە ئاستوور و
بازرگانەكانی ئەمەریكاو بەریتانیەكان ڕۆڵێكی گەورەیان هەبوە لە بڵاوكردنەوەی مادەی
هۆشبەری ئەفیون لە وڵاتی چین، بە پێی وتەی شارەزایان دەڵێن( 1/10) دەیەكی
دانیشتوانی چین فیری بەكارهینانی مادەی ئەفیون بوون لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم
دا.
بە پێی وتەی شارەزایان ئەفیون وەك چەكێكی دوو
سەرەوایە، دەكرێت بۆ چارەسەرو كەمكردنەوەی ئازارو بواری پزیشكی بەكاربهێنرێت و
دەشكرێت بۆ بابەتەكانی تری هۆشبەری بەكاربهێنرێت. لە سەروبەندی بازرگانی
چینیەكاندا سەرەتا بۆ دروستكردنی پیشەسازی دەرمان بەكاریان دەهێناو دواتر وەك مادەی
هۆشبەر بەكاریان دەهێنا.
بە پێی سەرچاوەكان ساڵی 1838 كاتێك ئیمبراتۆری چین
بەو كارە دەزانێت كە ژمارەیەكی ئێجگار زۆری دانیشتوانی وڵاتەكەی تووشی مادەی
هۆشبەر بوون، فەرمانی دا بە قەدەغەكردنی و هەر كەشتیەكی بەریتانی یان ئەمەریكی
ئەفیونی پێبوایەو بەرەو سنورەكانی ئەوان بڕۆشتایە دەبوو نوقمی ناو دەریاكانیان
بكردایە، بۆیە لەیەك هەڵمەتدا بڕی 2.640.000 رەتڵ هیرۆینیان خستە ناو دەریاوە،
هەربۆیە كۆمپامیای هیندی رۆژهەڵاتی بەریتانی زیانێكی گەورەی بەركەوت و ئەوەش بووە
هۆی هەڵگیرسانی شەڕێك بەناوی (جەنگی ئەفیون) 1840 – 1842 وە دوای ئەوەش لە ساڵی جەنگی دووەمی ئەفیون 1856-1860 دروست بوەتەوە و
ئەوەش بوەتە هۆی زیانێكی گەوەرە لە
هەردوولا، بەریتانی و ئەمەریكیەكان توانیبوویان زۆرینەی دانیشتوانی چین ئالوودەی
مادەی ئەفیونی هۆشبەر بكەن و ئەمەش درێژەی كێشا تا هاتنە سەركاری موتسیتۆنگ و
دەسەڵاتی شیوعیەكانی چین و توانییان تاڕادەیەك دەستی بەسەردا بگرن.
بازرگانی كردن و دزە پێكردنی مادەی ئەفیون درێژەی
هەبووە تا لە ساڵی 1892 هیزەكانی چین توانیویانە دەست بەسەر 200 سندوقدا بگرن كە
608 كیلۆ ئەفیونی تێدابووە بە بەهای (15)ملیۆن دۆلاری ئەو سەردەمە. هەر لەو ساڵەدا
دەستگیرا بەسەر 272 تەن ئەفیوندا كە بەهاكەی ملیۆنەها دۆلار بوو.
بە پێی وتەی مێژوو نوسان ئەفیون كارێكی بەسەر
خەڵكی وڵاتی چین دا هێنابوو كە ئامادەگییان تێدابوو هەرچییان هەیە بیفرۆشن بۆ
ئەوەی ئەفیونیان دەست بكەوێت. هەر بۆیە لە جەنگی دووەمی ئەفیوندا هێرشی
بەریتانیەكان گەشتە ناو پەكینی پایتەخت و كۆشكی ئیمبراتۆریان سووتاند.