12:57 - 11/05/2019
ژینگه‌ى زه‌وى لە دۆخێكى مه‌ترسیداردایە
له دوایین ڕاپۆرتى نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له‌سه‌ر سروشت و ژیان له‌سه‌ر زه‌وى هاتووه، كه مرۆڤ بووه به مایه‌ى مه‌ترسى له‌سه‌ر ژیانى گیاندارانى سه‌ر هه‌ساره‌كه. له كۆى هه‌شت ملیۆن جۆرى گیاندار یه‌ك ملیۆنیان له ژێر مه‌ترسى له ناوچوندان. زانایان هۆشیارى ده‌ده‌ن له‌سه‌ر گه‌وره‌ترین له ده‌ستدانى مێژوویى له‌سه‌ر هه‌ساره‌ى زه‌وى.
له ڕاپۆرته‌كه‌یاندا ئاماژه‌یان به زۆربوونى ژماره‌ى دانیشتووان و خواسته له بن نه‌هاتووه‌كانى مرۆڤ كردووه، كه بووه به هۆى وێرانكردنى سروشتى هه‌ساره‌كه.
به‌پێى راپۆرتێكى ناوه‌ندى لێكۆڵینه‌وه‌ى نێوده‌وڵه‌تى بۆ هه‌مه‌چه‌شنه‌یى گیانداران ڕێژه‌ى له ناوچونى گیاندار و خشۆك له‌سه‌ر روى زه‌وى سه‌دان هه‌زار جار زیادیكردووه، به به‌راورد به ساڵانى پێشوو. هه‌روه‌ها له ڕاپۆرته‌كه‌دا هاتووه كه كه‌مبوونه‌وه‌و نه‌مانى سه‌رچاوه‌كان و گۆڕانى كه‌ش و هه‌واو پیسبوونى ژینگه هۆكارى سه‌ره‌كین بۆ نه‌مان و له ناوچوونى گیانداران و هه‌ڕه‌شه‌شن بۆ سه‌ر زینده‌وه‌ره ئاوى و وشكانییه‌كان.
ئه‌و ژینگه‌یه‌ى كه ئێمه‌و سه‌رجه‌م گیانله‌به‌رانى تیدا ده‌ژین، له هه‌موو كاتێكى تر زیاتر به خێرایى به‌ره‌و لێوارى مه‌رگ هه‌نگاو ده‌نێت و بۆ ڕزگاركردنى هه‌ساره‌كه پێویستمان به گۆڕانیكى بنچینه‌یى هه‌یه. ئه‌م ڕاپۆرته دواى شه‌ش مانگ له پانێڵه‌كه‌ى نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ئاماده‌كراوه، كه تێیدا ڕایانگه‌یاند كه‌متر له ١٢ ساڵمان له‌به‌رده‌ستدایه بۆ ڕێگرتن له گۆڕانیكى كاره‌ساتبار له گه‌رمبوونى كه‌ش و هه‌وا. پانێڵه‌كه جه‌ختى له‌سه‌ر ئه‌وه كردوه كه خه‌مى ژینگه بخرێته كارنامه‌ى سیاسى وڵاتانه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى كاره‌ساتى له ده‌ست دانى ژینگه تیشكێكى جیهانى بخرێته سه‌ر.
به‌ڕێوه‌بردن و ڕیكخستنه‌وه‌ى زه‌وى
به‌پێى ڕاپۆرته‌كه مرۆڤ تاوانبارى سه‌ره‌كییه له گۆڕانى كه‌شوهه‌وا و وێرانكردنى ژینگه. له كاتى سه‌رهه‌ڵدانى شۆڕشى پیشه‌سازییه‌وه مرۆڤ سەدا ٧٥ شێوه‌ى زه‌وى و له‌سەدا ٦٦ پانتاییه ئاوییه‌كانى گۆڕیوه. سەرنجی ڕاپۆرته‌كه‌ى نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له‌سه‌ر زیادبوونى ژماره‌ى دانیشتوان و به‌رزبوونه‌وه‌ى خواستیانه. تێبینى ئه‌وه‌كراوه له په‌نجا ساڵى ڕابردوو، ژماره‌ى دانیشتووان له ٣.٧ ملیاره‌وه بۆ ٦.٧ ملیار به‌رزبووه‌ته‌وه، كه ئه‌مه‌ش ده كاته دوو ئه‌وه‌نده و هه‌روه‌ها پێداویستییه‌كانى تاك له ماڵه‌وه به به‌راورد به تاكێكى په‌نجا ساڵ به‌ر له ئێستا چوار ئه‌وه‌نده زیادیكردووه. زیاتر له یه‌ك له‌سه‌ر سێى شكانى و سەدا ٧٥ی ڕووبه‌رى ئاوى شیرین بۆ كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵدارى به‌كاردێت.
ساندرا ده‌یاز، كه پرۆفیسۆرى زینده‌زانى و نوسه‌رى ڕاپۆرته‌كه‌یه ده‌ڵێت"رووبه‌رێكى زۆر كه‌م له‌سه‌ر زه‌وى ماوه كه به‌كارنه‌هێندرێت، بۆیه پێویسته زۆر به‌رپرسیارانه مامه‌ڵه بكه‌ن".كاتێك دێته سه‌ر ڕاوه‌ماسى و بڕینه‌وه‌ى دارودره‌خت پێویسته سه‌رزه‌نشتى وڵاتانى نیوه‌گۆى باكورى زه‌وى بكه‌ین لەمه‌ڕ به‌كاربردنى زۆرینه‌ى ژینگه‌و سروشت بۆ پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستى له بن نه‌هاتویان".
هه‌ر له ڕاپۆرته‌كه‌دا هاتووه له ساڵى ٢٠١٥ دا یه‌ك له‌سه‌ر سێى گیانداره ئاوییه‌كان به به‌رده‌وامى ڕاوكراون و خراونه‌ته بازاڕه‌وه و به به‌راورد به ساڵى ١٩٧٠ نیوه‌ى كه‌ره‌سته‌ى خاوى سه‌ر زه‌وى به‌كار هێنراوه كه له سەدا ١٥ی به شێوه‌یه‌كى نایاسایى بووه.
به به‌راورد به ساڵى ١٩٨٠ رێژه‌ى پیسبوونى ده‌ریاكان به پلاستیك ده ئه‌وه‌نده زیادى كردووه. ساڵانه ٣٠٠ بۆ ٤٠٠ ملیۆن ته‌ن پلاستیك فڕێ ده‌درێته ناو ده‌ریاو زه‌ریاكانه‌وه. ئه‌و پانتاییه ئاوییانه‌ى كه هیچ زینده‌وه‌رێكى لێ ناژی و به ناوچه‌ى مردوو ناسراوه له ناو ئۆقیانوسه‌كاندا زیادیكردووه، له ٤٠٠ ناوچه تێپه‌ڕیوه كه رووبه‌رى هه‌ر یه‌كه‌یان له رووبه‌رى وڵاتى به‌ریتانیا گه‌وره‌تره. ئه‌م ناوچانه هیچ ئۆكسجینى لێ نه‌ماوه‌و بۆ ژیانى زینده‌وه‌ره ئاوییه‌كان گونجاو نیه.
هێشتا دره‌نگ نه‌بووه
سه‌ره‌ڕاى ئه‌م كاره‌ساته شومه‌ى به‌سه‌ر زه‌ویدا هاتووه، هێشتا كات ماوه‌وه‌و ده‌توانین جیاوازى دروست بكه‌ین. ئه‌گه‌ر ئێستا هه‌ر یه‌كه‌مان له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆیى و نێوده‌وڵه‌تییه‌وه ده‌ست پێ بكه‌ین و سیستمى ئابورى و سیاسیش هاوكارمان بن ده‌توانین هه‌ساره‌كه له له‌ناوچوون ڕزگار بكه‌ین.
ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاتداران كارى جدى نه‌كه‌ن له بوارى پاراستنى ژینگه ئه‌وا ئاینده‌ى خۆراكیان له ماوه‌ى ١٠ بۆ ٢٠ ساڵى داهاتوو ده‌كه‌وێته مه‌ترسیه‌وه. راپۆرته‌كه هۆشیارى داوه له گۆڕانى كه‌ش و هه‌وا و ده‌ركه‌وتنى كه‌ش و هه‌واى نامۆ و ناجێگیر و به‌رزبوونه‌وه‌ى ئاستى ئاوى ده‌ریاو زه‌ریاكان، له چه‌ند ساڵى داهاتوودا قه‌یرانى ژینگه‌یى خراپتر ده‌بێت.
پێشنیارى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان چییه بۆ پاراستنى ژینگه‌و زینده‌وه‌رزانى سه‌ر رووى زه‌وى؟ راپۆرته‌كه پێشنیارى ئه‌وه‌ى كردووه كه باشتر وایه شێوازى زانستییانه به‌كار بهێندرێت له كشتوكاڵ كردن هه‌روه‌ها له زه‌وییه‌كیشدا بكرێت كه بۆ ژیانى زینده‌وه‌ران گونجاو بێت. یان پێشنیارى ئه‌وه‌ى كردووه كه پێویسته به‌پێى پێویست خۆراك به‌رهه‌م بهێندرێت و پاشماوه‌ى خۆراكیش كه‌مبكرێته‌وه.
سه‌باره‌ت به پاراستنى ڕووبه‌ره ئاوییه‌كانیش، پێشنیارى سنورداركردنى ڕاوكردنى زینده‌وه‌ره ئاوییه‌كانى كردووه و ڕێگه‌گرتن له پیسبوونى زیاترى زه‌ریاكان به ڕێگرى كردن له تێكه‌ڵبوونى خاشاك و پیسى وشكانى. هه‌روه‌ها داوا له حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتداران ده‌كات كه ده‌توانن قه‌ره‌بو،ى ژینگه‌ى له‌ناوچوو بكه‌نه‌وه به ڕوواندنى دارودره‌خت و پارێزگارى له‌و زینده‌وه‌رانه بكه‌ن كه مه‌ترسى له‌ناوچوونیان له‌سه‌ره.
پاراستنى ژینگه پێویستى به كارى هه‌مه‌چه‌شنه هه‌یه، وه‌ك روواندنى داروو دره‌خت به تۆو و ڕیگریكردن له روودانى لافاو و پاككردنه‌وه‌ى ئاو و هه‌واو زۆر شتى تر. ژیانى مرۆڤ له مه‌ترسى دایه. تێكچوونى ژینگه كاریگه‌رى نه‌رێنى له‌سه‌ر شارستانیه‌تى مرۆڤ ده‌بێت.
نه‌وه‌كانمان دوایین نه‌وه ده‌بن كه ده‌بینن ئه‌م هه‌ساره‌یه چى به‌سه‌ر هاتووه‌و ئێمه‌ش به‌رپرسین لێى، وه ئێمه‌ش دوایین نه‌وه ده‌بین كه شانسى ئه‌وه‌مان هه‌یه كاریگه‌ریمان له‌سه‌ر ئه‌و گۆڕانكارییانه هه‌بێت. ئێستا كاتى ئه‌وه‌یه هه‌رچى زووه زۆر به دڵسۆزى و بوێرییه‌وه ده‌ست پێ بكه‌ین.