04:42 - 26/05/2019
بۆچی هه‌مووان لێیده‌ترسن؟
زۆرێك له‌وڵاتانی دونیا و به تایبه‌تی ئه‌و وڵاتانه‌ی
ده‌یانه‌وێت زۆر شت به‌ده‌ستبێهێنن ئیش له‌سه‌ر مادده‌یه‌ك ده‌كه‌ن، پێی ده‌گوترێت
جیوه‌ی سوور، ئه‌وان چاك ده‌زانن جیوه‌ی سوور چییه. ئه‌وه‌ی كه نازانێت جیوه‌ی
سوور چییه ئه‌و كه‌سانه‌ن كه بوونه‌ته به‌رده‌باز بۆ په‌یداكردنی ئه‌و ماده‌یه
كه مادده‌یه‌كی تۆقێنه‌ره. له‌به‌رنامه‌یه‌كی كه‌ناڵی جه‌زیره‌شدا ئاماژه به‌وه‌كراوه
كه زۆربه‌ی وڵاتانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بازرگانی به‌م مادده‌یه‌وه ده‌كه‌ن.
جیوه‌ی سوور
ده‌گوترێت جیوه‌ی سوور مادده‌یه‌كه بوونی نییه، به‌ڵكو
جۆرێكه له ئه‌فسانه و مرۆڤ له هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوو، دایهێناوه. ئه‌و
مادده‌یه تا بڵێی ئاڵۆزه بۆیه ده‌گوترێت مادده‌یه‌كی ئه‌فسانه‌یه چونكه نازانرێت
پێكهاته‌ی ئه‌و مادده‌یه چییه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه زۆر باسی لێوه ده‌كرێت ئه‌وه‌یه
كه ئه‌و مادده‌یه ده‌یان جۆر له چه‌كی پێ درووست ده‌كرێت.
جیوه‌ی سوور ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و كانزایانه‌ی كه له
سرووشتدا بوونی هه‌یه. ئه‌و مادده‌یه‌كه ڕه‌نگی زیوی هه‌یه. له‌گه‌ڵ تێكه‌ڵی چه‌ندین
جیوه‌ی لێده‌رچێت، له‌وانه‌ش ئۆكسیدی جیوه، كاتێك ئه‌و جیوه‌یه ده‌ئۆكسێندرێت ده‌گه‌ڕێته‌وه
بۆ شێوه سرووشتیه‌كه‌ی. پاشان ده‌بێته جیوه‌ی سوور مادده‌یه‌كی زیانبه‌خشه به
مرۆڤ، كاتێكیش جیوه‌ی سوور بكه‌وێته سه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌كی گه‌رم، ئه‌وا به شێوه‌ی
بازنه‌یی دوكه‌ڵێكی ڕه‌نگ شین ده‌كات. بۆیه زۆرجار جادووگه‌ره‌كان به‌كاریده‌هێنن
بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی كه‌سه سه‌ردانیكه‌ره‌كانیان بۆ خۆیان رابكێشن.
جۆره‌كانی
جیوه‌ی سوور دوو جۆری ئه‌وانه‌ش:
جیوه‌ی سووری سرووشتی: ئه‌م جۆره‌یان به‌زۆری ئه‌و جۆره جیوه‌یه كه پروپاگه‌نده‌ی بۆ ده‌كرێت كه بوونی هه‌یه. له هه‌مان كاتدا زۆرێكی دیكه ڕه‌تیده‌كه‌نه‌وه كه بوونی هه‌بێت، ئه‌گه‌ر هه‌شبێت ئه‌وا له چه‌ند خانه‌یه‌كی زینده‌وران هه‌یه.
جیوه‌ی سووری كیمیاوی: ئه‌م جۆره‌یان له كارگه‌كاندا درووست ده‌بێت، كه تێیدا جیوه ده‌رده‌هێنرێت. چڕی مادده‌كه‌ی 23 گرامه له یه‌ك سانتیمه‌تری چوارگۆشه‌دا. ئه‌م مادده‌یه به چڕترین مادده‌ی داده‌نرێت كه بوونیان له‌سه‌ر گۆی زه‌وی هه‌یه. به‌ڵام زانیان ده‌توانن 6.13 گرام جیوه‌ی سوور له یه‌ك سانتیمه‌تردا جێ بكه‌نه‌وه.
ئه‌م جۆره له وڵاتانی ڕووسیا و كازاخستان له كارگه‌كاندا
درووست ده‌كرێت، كه وه‌كو هاڕاوه‌ی پۆدره‌یه و به مه‌به‌ستی كرده‌وه‌ی چه‌كی ئه‌تۆم
به‌كارده‌هێنرێت. زۆرجاریش بۆ سه‌رچاوه‌ی وزه به‌كارده‌هێنرێت یاخود بۆ چه‌كی ئه‌تۆم
كه زۆر زوو ده‌ته‌قێته‌وه. ئه‌م مادده‌یه گرانترین مادده‌ی سه‌ر ڕووی زه‌وییه،
ڕه‌نگه یه‌ك كلیۆگرام جیوه‌ی سوور به‌هاكه‌ی یه‌ك ملیۆن دۆلار بێت، چونكه دوای
فرۆشتنی ڕاسته‌وخۆ بۆ وێستگه ئه‌تۆمییه‌كان ڕه‌وانه ده‌كرێت.
مێژووی جیوه‌ی سوور
به‌پێی راپۆرتێك كه وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ڕووسیا ئاماده‌ی
كردووه، ره‌وانه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ده‌زگای هه‌واڵگری پێشوو كردووه، باس له‌وه ده‌كات
كه یه‌كێتی سۆڤێت ساڵی 1968 هه‌ستاون به درووستكردنی مادده‌ی جیوه‌ی سوور، له
باره‌گای تایبه‌تی لێكۆڵینه‌وه‌ی ئه‌تۆم به‌ناوی(دوبنا). له ساڵی 1996 وه‌زاره‌تی
وزه‌ی ئه‌مریكا توانی ئالۆزییه‌كانی سه‌ر ئه‌و مادده‌یه بڕه‌وێنێته‌وه، چونكه
ئه‌و ده‌یزانی 15 ساڵ پێش ئه‌و به‌رواره له بازاڕی ڕه‌شدا كڕین و فرۆشتنی پێوه‌كراوه.
له ساڵی 1997 زانایانی ئه‌تۆم راپۆرتێكیان بڵاوكرده‌وه كه تێیدا نرخی جیوه‌ی سووریان
ئاشكرا كردبوو. كیلۆیه‌ك جیوه‌ی سوور نرخه‌كه‌ی له‌نێوان 100-300 هه‌زار دۆلار. سه‌ركرده‌كانی
ڕووس توانیان بازاڕی جیوه‌ی سوور له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا گه‌رم بكه‌ن. به‌ڵام
ئه‌وه‌ی ده‌فرۆشرا تێكه‌ڵه‌یه‌ك بوو له جیوه‌ی دووانی، ئۆكسیدی جیوه، له‌گه‌ڵ
مادده‌یه‌كی سووردا. بازاڕگه‌رمكردنی ئه‌م ئه‌فسانه‌یه ده‌گه‌رێته‌وه بۆ وڵاتانی
خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. كه هه‌وڵیانداوه به‌ده‌ستخستنی ئه‌و مادده‌یه هێزێكی به‌هێز
له ئه‌تۆم بۆ كیانی جوله‌كه و عێراق و لیبیا درووست بكه‌ن. دواتریش له‌لایه‌ن تیرۆرستانه‌وه
به مه‌به‌ستی درووستكردنی چه‌كی ئه‌تۆم، كڕین و فرۆشتنی پێوه‌ده‌كرا.
به‌كارهێنانی جیوه‌ی سوور
له به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كی دوو زنجیره‌یدا كه‌ناڵی جه‌زیره
ئیشێكی له‌سه‌ر جیوه‌ی سوور كرد، ناوی به‌رنامه‌كه‌ش(زۆرنهێنی) بوو. كه پێشكه‌شكاره‌كه‌ی،
یوسری فۆده بێژه‌ر و پێشكه‌شكاری به‌ناوبانگی عه‌ره‌ب بوو. له‌و به‌رنامه‌یه‌دا
ئاماژه به‌وه‌كراوه، كه زانایانی ڕووسیا توانیوویانه له‌مادده‌یه بۆمبی ئه‌تۆم
به قه‌باره‌ی پرته‌قاڵێك درووست بكه‌ن. به جۆرێك كه بتوانرێت به جانتای ده‌ستی
بگوازرێته‌وه. هه‌ر به‌و بۆمبه‌ی كه هێنده‌ی پرته‌قاڵێكه ده‌توانیت شارێكی وه‌كو
له‌نده‌ن ته‌ختی زه‌وی بكه‌یت ئه‌وه‌ش ته‌نیا پێویستی به چه‌ند خوله‌كێك هه‌یه،
چونكه ئه‌و بۆمبه كاریگه‌ری له‌سه‌ر گیاندار و بێ گیان هه‌یه.
هه‌روه‌ها ده‌توانرێت بۆئه‌م مه‌به‌ستانه‌ش به‌كاربێت:
درووستكردنی ڕاداری سه‌ربازی
درووستكردنی ده‌رچه‌ی كاروموگناتیسی به شێوه‌یه‌ك ده‌توانرێـت مووشه‌كی لێ به‌رهه‌م بهێنرێت.
درووستكردنی كه‌له‌سه‌ری مووشه‌كی ئاراسته‌كراو.
درووستكردنی بۆمبی ئه‌تۆم.
جیوه‌ی سوور له میسر
د. زاهی حواس كه زانای شوێنه‌واره، سه‌رباره‌ت به
بوون جیوه‌ی سوور له میسر كه قسه‌ی له‌باره‌وه ده‌كرێت، ئه‌و زانایه ده‌ڵێت،
ئه‌وه‌ی باس ده‌كرێت له‌سه‌ر جیوه‌ی سوور زیاتر له خه‌یاڵه‌وه نزیكه، به‌ڵام ئه‌وه‌شده‌گوترێت
كه جیوه‌یه‌كی سوور له میسردا هه‌یه، له هیچ كوێی دونیادا بوونی نییه. وه‌كو ئه‌وه‌ی
ده‌گوترێت كه كاتی خۆی جیوه‌ی سوور له لایه‌ن فیرعه‌ونێكانه‌وه به مه‌به‌ستی
مۆمیاكردن به‌كارهێنراوه.
د. زاهی كه خۆی هه‌ستاوه به ئاشكراكردنی زۆرێك له
مۆمیای فیرعه‌ونه‌كان، ده‌ڵێت، ئه‌و تابووتانه‌ی كه بۆ فیرعه‌ونێكان درووستكراون
ده‌ستی مرۆڤیان پێنه‌گه‌یشتووه. دوای كردنه‌وه‌ی هیچ مادده‌یه‌كمان نه‌بینی به‌ناوی
جیوه‌ی سووره‌وه. ئه‌و ده‌ڵێت له جیهانی عه‌ره‌بیدا باس له‌وه كراوه كه چۆن
مۆمیاكان جیوه‌ی سووریان پێوه‌یه، به‌ڵام ئه‌سڵ و ئه‌ساسی نییه و شتی له‌وجۆره
دووره له ڕاستیته‌وه.
چۆن جیوه‌ی سوور ده‌ستده‌كه‌وێت؟
هه‌موو كه‌سێك ده‌توانێت جیوه‌ی سوور له كۆمپانیا تایبه‌ته‌كانی
كیمیاوی په‌یدا بكات، له‌وێ ده‌كرێت به چاوی خۆیان ئۆكسیدی جیوه ببینن كه نرخه‌كه‌ی
200 جونیه‌ی میسری نییه. كه ده‌كاته 14هه‌زاری عێراقی. به هیچ جۆرێكیش قه‌ده‌غه
نییه. ساڵی 1998 ده‌وڵه‌مه‌ندێكی یه‌مه‌نی 15 ملیۆن ڕیاڵی له سه‌روه‌ت و سامانه‌كه‌ی
خۆی به‌خشیه سێ كه‌س كه هه‌ڵگری ڕه‌گه‌زنامه‌ی سودانی بوون، له‌به‌رامبه‌ردا بڕێك جیوه‌ی سووریان پێبه‌خشی
كه دواتر ده‌ركه‌وت شتێك نییه به ناوی جیوه‌ی سووره‌وه.
سه‌رچاوه‌كان:
↑
"مجلس إدارة العالم في مقالات يسري فودة وزاهي حواس"،
البوابة نيوز، 15-9-2015،
اطّلع عليه بتاريخ 27-1-2017. ^ أ ب أحمد السلمي
(9-5-2009)، "ماذا تعرف عن الزئبق الأحمر؟ "
،
الجزيرة، العدد 13372، صفحة زاوية رأي الجزيرة. ↑ "ما هو الزئبق الأحمر
؟"،
الغد نيوز، 2016، اطّلع عليه بتاريخ 27-1-2017.
^ أ ب ت د. زاهي حواس (13-1-2001)،
"الزئبق
الأحمر"، الأهرام، العدد 41676، صفحة زاوية قضايا و اراء. ^ أ ب ت ث عبدالله
الشليف (6-8-2009)،
"الزئبق
الأحمر .. حقيقة أم خرافة؟!"، المصدر أونلاين، اطّلع عليه بتاريخ 28-1-2017.
↑ "الزئبق الأحمر ج1"، الجزيرة، 6-8-1998، اطّلع عليه بتاريخ 28-1-2017.