03:16 - 06/06/2019
یۆنان لە دایكی فەلسەفەو زانستەوە بۆ بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی
ئەوەی ئێمە زۆرمان بیستووە یان خوێندوەتەوە لەسەر شارستانیەتی یۆنانی تەنها دیوە جوان و درەوشاوەو شارستانیەتەكەیەتی، گوتراوە كە ئەو شارستانیەتە بوەتە ئیلهام بەخشی بوارە جۆراوجۆرەكانی ژیانی مرۆڤایەتی.
تا ئێرە ڕاستە كەئەو شارستانیەتە رۆڵی سەرەكی هەیە لەڕووی لایەنی تیۆریی گشت زانستەكانەوە، دەستی باڵایان هەبووە لەگریمانەو بیردۆزە بیركاریەكان و تەنانەت بواری هونەرو فەلسەفەش، تا ئەو ڕادەیەی كە یۆنان بەلانكەی شارستانیەتی رۆژئاوا دادەنرێت، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا هێشتا شارستانیەتێكی نموونەیی و بێ كەم و كوڕیی نیە، نەك هەر ئەوەندە مێژووی ئەو وڵاتە ژمارەیەكی زۆر پێشێلكاری گەورەی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی وای تێدایە كە سەرانسەری مێژوەكەی و دیوە جوانەكانیشی دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
یۆنان یەكەم وڵاتە چەكی كیمیاوی بەكارهێناوە:
كاتێك باس لە جەنگی كیمیاوی دەكرێت، یەكسەر هزرمان بۆ سەردەمە نوێیەكان دەچێت، لەبەر ئەوەی نازانین لەسەردەمە كۆنەكانیشدا چەكی كیمیاوی بەكارهێنرواوەو شەڕی پێكراوە، بەتایبەتی لەلایەن شارستانیەتی یۆنانیەوە، نەك هەر ئەوەندە بەڵكو دەبێت بگوترێت جەنگی كیمیاوی داهێنەرەكەی شارستانیەتی یۆنانە.
یەكەم جەنگێك كە چەكی كیمیایی تێدا بەكارهاتبێت و بە كیمیایی ناسرابێت و گازی كوشندەی تێدا بەكارهاتبێت ساڵی 429( پ.ز)بووە لە كاتی ئابڵۆقەی سەر شاری (بەڵاتیا)ی یۆنانی كۆن دا، ئەسپارتەییەكان ئابڵۆقەی شاری –بەڵاتیا- یان داو دارو تەختەیەكی زۆریان لەدەوری شارەكە كۆكردەوەو ئاگریان تێبەرداو -كبریت-یان خستە ناو ئاگرەكەوە ئەوەش بووە هۆی ئەوەی دووكەڵێكی شین بكات و بۆنێكی زۆر ناخۆش بڵاوبكاتەوە، -ئەسپارتە-ییەكان گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی ژەهراوییان كرد بەسەر ئەوانەدا لەناو شارەكەدا بوون و ئەوانەی بەرگرییان لێدەكرد، بووە هۆی ئەوەی كە بلاتیەكان شارەكە بدەن بەدەستەوە.
یەكێكی تر لە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی ژەهراوی كردن بوو بە بڕینی سەرچاوە ئاویەكان، ئەوەش لە نێوان ساڵانی (585-595 پ،ز) ڕویداوە، كاتێك ئابڵۆقەی شاری (كیرا)دراوە، لەبەر ئەوەی لەو ماوەیەدا سەرجەم سەرچاوە ئاویەكانی ئەو شارەیان بڕیی، دوای بڕینی ئەو ئاوە خەڵكی شارەكەو بەرگریكارەكان كێشەی گەورەیان بۆ دروست بوو، ئاو كەم بوویەوەو تینوێتی زۆر بۆ هێنان، دوای ئەوەی ئاویان بۆ بەردانەوە ڕەگە ڕوەكی – هلیبور-یان بۆ كردنە ناو ئاوەكەوە كە ڕوەكێكی ژەهراوییە، ئەم حاڵەتەش پەیوەندی بە تاكەكەس و بەرپرسە سەربازیەكانی ئەو كاتەوە نەبووە، بەڵكو لە زۆرینەی شەڕەكانی یۆنانی كۆندا ئەم جۆرە تاكتیكەی شەڕ بەكارهێنراوە، ئەسپارتەییەكان زۆرجار ئاوی خواردنەوەی ئەسیناییەكانیان ژەهراوی كردووە بەتایبەتی لە شەڕەكانی –بیلوبونیز-دا.
ئاگری یۆنانی جۆرێكی دیكەیە لە داهێنانی چەكە سوتێنەرەكانی یۆنان، ئەوان لە ئابڵۆقەی (شاری دیلیوم 424 پ،ز)دا بەكاریان هێناوە، چەكەكە بریتیە لە فڕێدانی ئاگرێك و مادەكانی (كبریت و نەوت و بیتومین)یان تێكردووە و بە هۆی بۆری درێژەوە بەكاریان هێناوە، دواتر بێزەنتینەكان پەرەیان پێداوە و لە شەڕی دەریایی دا بە شێوەیەكی فراون بەكاریان هێناوە، لەبەر ئەوەی ئەو جۆرە ئاگرە بە ئاو ناكوژێتەوە، كەشتیە یۆنانی و بێزەنتیەكان لە ڕێگەی بۆری چەسپێنراوی سەر كەشتیەكانیان بەكاریان هێناوە، بەهۆی كاریگەری ئەو چەكەوە چەندین سەركەوتن بۆ سوپای یۆنان و بێزەنتیەكان تۆمار كراوە.
سێدارە، یەكەم تاوانی دیموكراسیەت:
هەمووان ئەوە دەزانین كە وشەی دیموكراسیەت لای یۆنانیەكان بە واتای (فەرمانڕەوایی گەل) دێت، ئەم دەستەواژەیەش دەگەڕێتەوە بۆ 5 سەدە پێش لە زایین لە لایەن یۆنانیەكانەوە بەكار هاتووە، یۆنان یەكەم وڵاتە كە بنەماكانی دیموكراسیەتی داناوەو پەیڕەوی لێكردووە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین كاری داپڵۆسێنەرانەو زۆركاری ئەنجامداوە.
لەكاتی شەڕی (بیلوبونیز 404-431 پ،ز) كە لە نێوان ئەسیناو هاوپەیمانەكانی لە لایەك و ئەسپارتەییەكان و هاوپەیمانەكانی لە لایەكی دیكەوە ڕویداوە، لەوكاتەدا دانیشتوانی شاری (میتیلینی) هەوڵی شۆڕشیان دا لە دژی ئیمبراتۆری یۆنانی، بەڵام شۆڕشەكە شكستی هیناو خەڵكی شارەكەو هەموو پاسەوانەكان ناچاربوون بە خۆبەدەستەوەدان و دەوڵەتی ئەسیناش بڕیاری تایبەتی لەبارەوەدان.
بەپێی وتەكانی مێژوو نوس –سۆسیدیدس-ی یۆنانی دەوڵەتی ئەسینا بڕیاریدا بە لە سێدارەدانی نەك تەنها بۆ ئەوانەی لەكاتی ڕوبەڕوبوونەوەكاندا دەستگیر كرابوون بەڵكوو هەموو پیاوەكانی شاری –میتیلینی- و ئەوەی كە ژن و منداڵیشیان بوو كرانە كۆیلە.
كەشتیەكیان ناردە میتیلینی كە ژمارەیەك كەسی هەڵگرتبوو پێیان دەگوترا -كەتیبەكانی سێدارە- بەڵام كاتێك ئەسیناییەكان هێوربوونەوەو پێداچوونەوەیان كرد بەبڕیارەكەیاندا هەستیانكرد پەلەیانركردووە لەو بڕیارەدا، بەخێرایی پێداچوونەوەیان كردو بە كۆی دەنگ بڕیارەكەیان گۆڕی بە لەسێدارەدانی هەموو ئەوانەی كە هەڵسوڕێنەرو دنەدەری شۆڕشەكە بوون، كە مەزەندە دەكرا بە نزیكەی 1000 كەس، بە دوای ئەو كەشتیەدا كەشتیەكی تریان ڕەوانەكرد بۆ ئەوەی ئەو زانیاریەیان پێڕابگەیەنن و كاتێك پێیان گەشتنەوەو بڕیارەكەیان پێدان بە شێوەی كرداری هەزار كەسەكەیان لە سێدارەدا و ئەوەش بووە یەكێك لەكەو تاوانە گەورەكانی دیموكراسیەتی یۆنانی و بەیەكێك لەو كەلێنانە دادەنرێت كە بە جەستەی دیموكراسیەتەوە ماوەتەوە.
گای فلارێس فڕنێك بۆ سوتاندنی مرۆڤ:
هەموو شارستانیەتە جیاوازەكان پەنایان بردوەتەبەر توندوتیژیی بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان بچەسپێنن و بەسەر گەلەكەیاندا سەربكەون و چاوترسێنی نەیارەكانیانی پێبكەن، بەڵام لە شارستانیەتی یۆنانیدا داهێنانیان كردووە لە سزادان و شێوازەكانی تۆقاندنی خەڵكیدا.
گای (فلارێس) كە بریتی بووە لە فڕنێكی مرۆیی لە یۆنانی كۆندا وەك ئامیرێك بۆ سزادان لە(برۆنز) دروست كراوە، لە لایەن –بریلۆس-ی یۆنانی یەوە دروستكراوەو پێشكەشی فەرمانڕەوای ئەوكات –فلارێس-ی كردووە، بۆ ئەوەی سزای نەیارەكانی پێبدات، لە كاتێكدا -بریلۆس- دیاریەكەی پێشكەش بە فەرمانڕەوا كردووە گوتوویەتی:
ئەگەر ویستت ئەشكەنجەی كەسێك بدەیت، بیخەرە ناو ئەو گایەوەو ئاگریش لەژێریدا بكەرەوە، گاكە دەنگێكی گەورەی لێوە دێت، بە بیستنی ئەو دەنگە كە لە لووتی –گا- كەوە دێتە دەرەوە و گوێت لێی دەبێت چێژێكی گەورەت پێدەبەخشێت.
ئامێر-گا-ەكە لە برۆنز دروستكرابوو، ناوسكی گەورەو چۆڵ بوو لە لایەكیەوە مرۆڤەكەیان تێدەكردو دەرگایان لەسەردادەخست، ئاگریان لە ژێر سكی گاكەدا دەكردەوە تا گەرم دەبوو، بەو شێوەیە بەردەوام دەبوون لە ئاگرخۆشكردنی تامرۆڤەكە دەتوایەوەو دەمرد.
ژنانی یۆنانی وەك كاڵا سەیر دەركران:
شارستانیەتی یۆنانی بەچاوێكی سووكەوە سەیری ژنیان كردووە، لای ئەوان ژن وەك ئامێرو كاڵا سەیركراوە، بە شێوەیەك كە شارستانیەتی یۆنان –زینا-ی لە –زۆرەملێ- ی بە خراپتر ناساندووە، ئەوان –زۆرەملێ –اغتصاب- یان وەك بابەتێكی دژ بە ژنان ناو نەبردووە، بەو ئەندازەیەی وەك زیادەڕۆیی لەبەرامبەر كاڵاكان سەیركراوە، بۆیە بە سزای دارایی چارەسەر كراوەو پارەكە دراوە بە –باوك و دایك-ی ئافرەتەكە، بەڵام -زینا- واتە ئەنجامدانی كاری سێكسی لە دەرەوەی خێزان، وەك هەوڵێك دانراوە بۆ تێكدانی خێزان و بچڕانی پەیوەندیەكانی نێوان هاوسەران و ماڵ و حاڵەكەی، هەربۆیە ئاساییە كە ژنی زیناكار بكوژرێت، بە مەرجێك بەسەر تاوانەكەوە بگیرێت، لە هەمان كاتیشدا ژن ئەگەر ئەو كارە-زینا-ی كرد یەكسەر تەڵاقی دەكەوێت .
(شتێكی جوان و ناسك، بەڵام كاڵفام و تەمەڵ لەماڵی پیاودا نیشتەجێیەو هەموو شتێكیش دەخوات) ئەمە كورتكراوەی تیڕوانینەكانی كۆمەڵگەی یۆنانی بووە بۆژن، نەك هەر ئەوە بەڵكو فەیلەسوفی ناوداری یۆنان –ئەرستۆ- پێی وایە ژن لە بنچینەدا نێرینەیەكی شێوێنراوە. دوای ئەوەی لە ڕەحمی دایكدا هەڵەیەك ڕوو دەدات دروست دەبێت، ئەم بۆچوونە لەیۆناندا لە تێوریاوە كرایە پراكتیك و جێبەجێ كرا، هەربۆیە ژنان مافی دەنگدانیان نەبوو، نەدەبوونە خاوەنی زەوی، و هی شتێكیان بە ناوەوە نەدەكرا، ڕۆڵی ژنان تەنها لە خزمەتی ماڵ و منداڵ دا كۆ كرابوویەوە و بەس.
سزاتوندەكەی یۆنان..سێدارە یان خۆكوشتن:
وەك هەموو شارستانیەتەكانی دیكە، یۆنانیەكانیش سزایان بۆ تاوانكاران دیاریكردووە، لەمەشدا یۆنانیەكان داهێنانیان تێدا كردووە لەگەڵ نەیارە سیاسیەكانیان بەكاریان هێناوە، زۆرینەی سزاكان لە یۆنان دا بریتی بوون بابەتی سزای دارایی، زیندانی كردن،بێبەشكردن لە هەموو مافە سەرەتاییەكانی ژیان، لەدەستدانی مافی سیاسی، دوورخستنەوە لەشار و ئاوەدانی، دەستگرتن بە سەر موڵك و ماڵ و نەناشتنی كەسی تاوانبار لەناو گۆڕستانی گشتی دا.
لەگەڵ ئەوانەشدا –سێدارە- یەكێك بووە لە سزاكان و لە ئەسینادا جێبەجێكراوە. ئەو كات بە شێوەی لە خاچدان ئەنجام دراوە، بەڵام دواتر یۆنانیەكان داهێنانیان تێداكردووە، وەك خۆكوشتن لە ژێر فشارو زۆردا لەبری لە خاچدان، وەك ئەوەی لە بەرامبەر –سوقرات-گرتیانە بەر، پێكێك خواردنەوەیان پێدا كە لەگەڵ مادەیەكی ژهراوی تێكەڵ كرابوو، ئەسیناییەكان ڕێگەیان دابوو بەو كەسانەی كە بڕیاری لە سێدارەدانیان بۆ دەردەچێت خۆیان بكوژن بە خواردنەوەی ژەهرو تەنها مەرجێكیشیان ئەوبووپێش لەمردنەكەیان دەبێت پارەی ژەهرەكە دابین بكەن و بیدەنە دەوڵەت.
شارستانیەتی یۆنانی چۆن لە منداڵی ڕوانیوە؟
هەرچەندە لە شارستانیەتی یۆنانیدا هەندێك منداڵ خراونەتە بەرخوێندن، بەڵام زۆرینەیان كەوتوونەتە بەردەم هەڕەشەو چارەنووسی ڕەش و نالەباری و ڕفاندن و دەستدرێژیی سێكسی، زۆرینەی ئەو منداڵانەش كەس وكاریان نەبووە تا بەرگیرییان لێبكەن و نەهێڵن توشی ئەو كارەساتانە ببن.
لە شاری ئەسپارتەی یۆنانی و لە لە پێش زاینی دا كاتێك منداڵ تەمەنی دەگەشتە حەوت ساڵان دەبوو باوكەكە خۆی بیبات و ڕادەستی سەربازگەكانی دەوڵەتی بكات بۆ ئەوە ڕاهێنانی پێبكەن، لەبەرامبەر ئەمەشدا باوكەكە پێگەیەكی كۆمەڵایەتی باش و پارچەیەك زەوی وەردەگرت، ئەو منداڵە دوای ئەوەی تەمەنی دەبوو بە 30 ساڵ دەگەڕایەوە بۆ لای كەس و كارەكەی، لەو سەربازگانەدا رژێمێكی خۆراكی زۆر خراپ پەیڕەو دەكرا، بە درێژایی ئەو ماوەیە دەبوو ڕاهێنان بكات، بەبێ ترس، و بێ بەزەیی پەروەردە دەكران ، ئەوەی كە لەپێش هەموو شتێكەوە بوو پەیڕەوكردنی فەرمان و پابەندبوونی ڕەها بوو، هەندێك بابەتی هونەری مۆسیقا و بیركارییان دەخوێند، ئیتر هەموو ژیانی رۆژانەیان راهێنانی سەربازی بوو، زۆرینەی كاتەكانیش سنووری ڕەوشت و ئاكارە ڕەفتاریەكانیشی تێدەپەڕاند، لەوانەش چۆنیەتی دزیكردنیان فێردەكردن، لەبەر ئەوەی باوەڕیان وابوو لەكاتی شەڕەكاندا سەرباز بۆ ئەوەی نەمرێت لە برساندا دەبێت بزانێت چۆن دزی بكات.
لە دوورگەی –كریت-ی یۆنانی دا دۆخەكە زۆر خراپتر و نالەبار تر بوو، لەوێ دەستدرێژی سێكسیش دەكرایە سەر منداڵەكان، بەڵام سەیرەكە لەوەدایە ڕەزامەندی كەس وكاریان وەرگیراوە، باوك ڕەزامەندی داوە بە لایەنی دەستدرێژیكار لەبەر ئەوەی ئەوانە لە چینی ئەرستۆكراتەكان بوون، ئەوەش لە پرۆسەیەكدا ئەنجام دەدرا كە خۆیان پێیان دەگوت –ڕفاندن- كەسە ئەرستۆكراتەكە منداڵەكەی بەناوی ڕاوە ماسییەوە دەبردە دەرەوەی سەربازگەكەو تا نزیكەی دوو مانگ لای خۆی دەیهێشتەوەو كاری سێكسی لەگەڵ ئەنجام دەدا، لەبەرامبەر ئەوەدا منداڵەكە دیاری بەنرخی وەردەگرت، شارەزایان باس لەوە دەكەن -ئەم جۆرە كارانە تەنها لە –كریت- ئەنجام نەدراوە، بەڵكو لەسەرانسەری یۆنانی كۆندا پەیڕەو كراوەو ئەوەش لە نێو تێكستەكانی ئەدەب و بوارەكانی هونەری یۆنان دا ڕەنگی داوەتەوە.
ماوەتەوە بگوترێت ئاخۆ ئەم كارانەی كە یۆنانیەكان ئەنجامیان داوەو لە ڕووپەڕی مێژووی ئەو شارستانیەتەدا تۆماركراون چەندە لە بایەخی ئەو شارستانیەتەی كەم كردۆتەوە؟ ئاخۆ ئەوانەی كە ڕووە ناشیرین و تاریكەكانی مێژووی ئەو شارستانیەتانە دەشارنەوە چ بەرژەوەندیەكیان هەیە وا تەنها كارەباشەكان و دیوە ڕوناكەكانیمان نیشان دەدەن؟
دواجار میژووی شارستانیەتی یۆنانیش وەك هەر وێستگەیەكی دیكەی ژیانی مرۆڤایەتی دوو دیوی هەیە، دیوێكی پرشنگداری دیارو بەرچاو، دیوێكی تاریك و ناشیرن و شاراوە.