11:33 - 25/06/2019
ئاینێكی كۆن و په‌رستشێكی نامۆ
ئاینی هندۆسی یه‌كێكه له ئاینه كۆنه‌كانی كه په‌یڕه‌وكه‌رانی زیاتر له ملیارێك ده‌بن، وشه‌ی هیندۆسی له ناوی هیندۆ هاتووه كه ڕه‌گه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زمانی ئاریایی به‌ڵام ئه‌و وشه‌یه بۆ ستایشی ئاینی هیندۆسی به‌كارنه‌هێراوه، به‌ڵكو بۆ ئه‌و خێڵانه به‌كارهاتووه كه له‌سه‌ر ڕووباری سه‌ند ژیاون. دواتر ئه‌و ده‌ربڕاوه بۆ ئه‌و كه‌سانه به‌كارهێنرا كه په‌یڕه‌وكه‌ری ئاینی هیندۆسی بوون، به‌ڵام ناوی ماكانه‌ی ئه‌م ئاینه ئاریا دهرم و ویدك دهرمه، هه‌روه‌ها ناوی هندۆكی-یشی پێده‌گوترا.
ئاینی هیندۆسه‌كان به كۆنترین ئاینه زیندووه‌كان داده‌نرێت له دوای ئاینی مه‌سیحیه‌ت و ئیسلامه‌وه به پله‌ی سێهه‌م دێت. شوێنكه‌وتووانی نزیكه‌ی یه‌ك ملیار كه‌س ده‌بن، 890 ملیۆنیان له وڵاتی هیندستان ده‌ژین كه ده‌كاته 96%ی هیندۆسیه‌كانی جیهان.سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه ئاینه‌كه‌یان هیچ په‌یامبه‌رێكیان نییه و باوه‌ڕیان به چه‌مكی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دیاریكراو نییه، هیچ دروشمێكی ئاینیان نییه،
هیندۆسه‌كان به زۆر شت باوه‌ڕیان هه‌یه، به‌ڵام ئه‌وان به سێ قۆناغ باس له ئاینه‌كه‌یان ده‌كرێت. یه‌كه‌م قۆناغ ئه‌مه قۆناغی هیندۆسه‌كانه به‌ڵام تاوه‌كو سه‌ده‌ی سێهه‌می پێش زاین به‌رده‌وام بوو. قۆناغی دووه‌م ئه‌و قۆناغه‌یه كه ئه‌وان له ژێر بیروباوه‌ڕی ئاینه‌كانی دیكه بوون. زیاتر پشتیان به‌و سه‌رده‌مه ده‌به‌ست كه سوپاكه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ری مه‌كه‌دۆنی هات بۆ هیندستان، هیندۆسه‌كان پشت به كۆمه‌ڵێك ئاین ده‌به‌ستن كه له كۆكراوه‌ی ئاینی فارس، كلدانی، ئارامی، میسری، یۆنانییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه. به‌ڵام قۆناغی سێهه‌م ده‌كه‌وێته سه‌ده‌ی حه‌وته‌می زاینیه‌وه كه هیندۆسه‌كان زۆر له ژێر كاریگه‌ری ئیسلام بوون.
مێژووه‌كه‌یان
سه‌ره‌تا و ڕه‌چه‌ڵه‌كی هيندۆسه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێش مێژوو، ئه‌وه‌ش له ئه‌نجامی تێكه‌ڵكێشكردنی چه‌ندین ئاین و ڕۆشنبیری كه پێكه‌وه گرێ دراون. هه‌موویان باوه‌ڕیان به پیرۆزی و رۆژی دوایی هه‌بوو. هه‌ربۆیه هیندۆسه‌كان هیچ په‌رتووكێكی تایبه‌ت به خۆیان نه‌بووه، به‌ڵكو پشتیان به كۆمه‌ڵێك په‌رتووك به‌ستووه له‌وانه‌ش مهابهاراتا و رامایانا و ڤیدا.
سه‌ره‌تای په‌رستشی ئه‌وان پشتی ده‌به‌ست به چه‌ندین خواوه‌ندی ده‌وروبه‌ریان له‌وانه‌ش خۆر و باران. به‌ڵام به تێپه‌ڕبوونی كات ئه‌وان ده‌ستیان كرد به‌په‌ره‌ستنی ئه‌و شتانه‌ی له ده‌وروبه‌ریانه دواتریش چه‌ندین خواوه‌ندیان بۆ خۆیان درووستكرد له‌وانه‌ش شیڤا و ڤیشنۆ و براهما، له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و بیروباوه‌ڕانه‌ی هیندۆسیه‌كان هه‌یانه زۆرێك له ئاژه‌ڵانیش پیرۆزن و شایه‌نی په‌رستنن، وه‌كو مار و مه‌یمون و مانگا.
له چوارچێوه‌ی گه‌شه‌كردنی هیندۆسیه‌كان، ئه‌وان پشتیان به شه‌ش خوێندنگای ئاینی و فه‌لسه‌فی به‌ستووه، كه به‌شدارن له دامه‌رزاندنی رۆشنبیری هیندۆسه‌كان ئه‌وانه‌ش:
ڤیدانتا: ئه‌م خوێندنگایه سووره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه پشت به‌و بابه‌تانه ببستێت كه له ئاین و په‌رتووكه‌كانی دیكه‌دا باسی لێوه‌كراوه.
بورفامیمامسا: ئه‌م خوێندنگا ئاینییه تایبه‌تمه‌نده به سروودی ئاینی و جادوو و پاڕاوه‌نه‌وه‌ی تایبه‌تی هیندۆسه‌كان.
یۆگا : ئه‌مه چه‌ندین ڕاهێنان و مه‌شقی زیندووی جه‌سته‌ی و عه‌قڵییه، ئه‌م جۆره پشت به پاككردنه‌وه‌ی ڕۆح له جه‌سته ده‌به‌ستێت.
سانیكا: ئه‌م خوێندنگه‌یه گرنگی به گه‌شه‌پێدانی جیهان و ڕه‌چه‌ڵه‌كی بوون ده‌دات.
ڤایشسكا: گرنگی به سروشتی گه‌ردوون ده‌دات.
نیایا: ئه‌م خوێندنگه‌یه گرنگی ناوچه‌كانی هیندۆسی ده‌دات.
ئارییه‌كان كاتێك گه‌یشتنه هیندستان له‌ناو چینه‌كانی هیندستاندا بڵاوبوونه‌وه.
چینه‌كانی هیندۆسی
چینی به‌هره‌مین: باوه‌ڕیان وایه كه خواوه‌ند به‌راهما ئه‌م چینه‌ی له ده‌موچاوی درووستبووه، بۆیه پاكترین چینی كۆمه‌ڵگان.بۆیه ئه‌ركیان خوێندنی په‌رتووك و فێربوونه. تاوانه‌كانی ئه‌م چیینه به تاوان هه‌ژمار ناكرێت خواوه‌ند لێیان خۆشبووه. بۆیه ده‌بێت سه‌رجه‌م چینه‌كانی دیكه له خزمه‌تیدا بن.
چینی كه‌شته‌ریه: ئه‌وان له قۆڵی خوداوه‌نده‌كه‌یان درووستكراوه.ئه‌ركه‌كانیان ئه‌وه‌یه كه ده‌بێت فه‌رمانڕه‌وا و جه‌نگاوه‌ربن.ئه‌م چینه ده‌كرێت له كتێبی پیرۆزه‌وه فێرببه‌ن به‌ڵام كه‌س فێر نه‌كه‌ن.
چینی ڤیاسیه: ئه‌م چینه له ڕانی خوداوه‌ند درووستبوون.پیشه‌یان ده‌بێت كشتوكاڵ و په‌روه‌رده و گاوانییه(به‌خێوكردنی مانگا).
چینی شودرا: له قاچه‌كانی خواوه‌ند درووست بوون، هیچ كارێكیان نییه جگه له‌وه‌ی ده‌بێت خزمه‌تی گه‌وره‌كانیان بكه‌ن.
چینی بێزراو: ئه‌و چیینه كه كه‌س نازانێت كێ درووستی كردوون پێیان ده‌ڵێن(ڕه‌شپێسته هیندییه‌كان) كۆمه‌ڵگه‌ی هیندی له مافه‌كانی مرۆڤیان بێبه‌ش كردوون.تاوه‌كو ئاستی ئاژه‌ڵ هێنراون. ڕێگه‌شیان پێ نادرێت بێنه سه‌ر ئاینی هیندۆسه‌كان.
بیروباوه‌ڕی هندۆسه‌كان
بیروباوه‌ڕی هنیدۆسه‌كان له ده‌ره‌ئه‌نجامی ئه‌وه‌بووه كه چه‌ندین ساڵ گه‌شه‌ی به خۆوه بینووه، به تایبه‌تی ئه‌وان هاتن گه‌ڕانه‌وه بۆ ئه‌و په‌رستشانه‌ی كه له كۆندا باوباپیرانیان ئه‌نجامیانداوه. ئه‌و ئاینانه‌ی له ئاسیا بوون، له‌گه‌ڵ ئه‌واندا تێكه‌ڵ بوون، له‌وانه‌ش:
باوه‌ڕ: باوه‌ڕ به خوای درووستكه‌ر كه زاڵبووه به‌سه‌ر گه‌ردوون و ژیاندا، ئه‌ویش له‌گه‌ڵ شیڤای خواوه‌ندی وێرانكردن له‌گه‌ڵ فشنۆی خواوه‌ند كه تایبه‌ت بووه به پاراستن.
مه‌راسیمی په‌رستنه‌كان له په‌رستگاكان ده‌كرێت و سه‌ردانی ڕووباری گانگیس ده‌كه‌ن و خۆیان تێهه‌ڵده‌كێشن. تاوه‌كو له تاوان پاك ببنه‌وه.
ئه‌وان به شێوه‌ی جیاواز خواكان ده‌په‌رستن، دیۆ و فریشته‌ش ده‌په‌رستن. ئه‌ستێره و خۆریش ده‌په‌رستن.
باوه‌ڕ به‌وه‌ی كه گه‌ردوون بۆ هه‌میشه به‌رده‌وام نابێت، ئه‌وان درك به‌وه ده‌كه‌ن كه رۆژێك له رۆژان ژیان كۆتایی دێت.
سوتاندنی جه‌سته‌ی مردووه‌كان، به‌و نیازه‌ی كه رۆحی له جه‌سته‌ی جیا بێته‌وه.
جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه ئه‌خلاقییه‌كان
هیندۆسیه‌كان به‌هیچ جۆرێك نازانن به‌هه‌شت و دۆزه‌خ چییه وه‌كو ئه‌وه‌ی ئاینه‌كانی دیكه باسی لێوه‌ده‌كه‌ن.
گرنگیدان به ئاژه‌ڵه‌كان چونكه باوه‌ڕیان وایه له‌گه‌ڵ مرۆڤدا هیچ جیاوازییه‌كیان نییه. چونكه ئه‌وان باوه‌ڕیان به چه‌مكی دۆنادۆن هه‌یه.
دۆنادۆن
هیندۆسیه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه چینی بێزراوه‌كان بۆیه ئه‌وهان ئه‌و كه‌سه‌ی له چینه‌كانی دیكه‌ن تاوانیان كردووه، كاتێك مردوون ڕۆحیان له چینی بێزراوه‌كان شوێنی خۆیكردۆته‌وه. بۆیه كاتێك كه‌سێكی چینه جیاوازه‌كانی هیندۆسیه‌كان تاوانێك ده‌كه‌ن، ده‌ڵین ئه‌مه پشكی بێزراوه‌كانه. چینی (دالیت) كه به بێزراوه‌كانیش بانگ ده‌كرێن له وڵاتی هیندستان 165 ملیۆن ده‌بن ئه‌وه‌ش له كۆی یه‌ك ملیار و 17 ملیۆنی هیندی. ئه‌وان خاوه‌نی هیچ میراتێك یاخود سه‌رچاوه‌ی ژیان نییه. هیندۆسیه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه ئه‌وان شایه‌نی ئه‌وه‌ن چونكه خودا ئه‌و سزایه‌ی به‌سه‌ریان سه‌پاندووه.هیچ كه‌سێكی چاكه‌كاریش له كۆمه‌ڵگه له ئازاره‌كانی ئه‌م چینه تێناگات.كاتێك له خواوه‌نده‌كه‌یان نزیك ببنه به توندوتیژیه‌وه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت.به پێی په‌یسه‌ری په‌یسه‌روانانیش هیندۆسییه‌كان زۆر پابه‌ندی ئاینه‌كه‌یانن. له ڕێزبه‌ندیشدا به پله‌ی دووه‌م دێت چونكه موسڵمان له پله‌ی یه‌كه‌مدان.
دابه‌شبوونی هیندستان له‌سه‌ر بنه‌مای ئاینی
سه‌ره‌ڕای جیابوونه‌وه‌ی كه‌یسی جیابونه‌وه‌ی پاكستان به‌ڵام ئه‌وه به‌دیده‌كرێت كه جیاوازی له كۆمه‌ڵگه‌ی هیندستانی بوونی هه‌یه. زۆرێك له توێژه‌ران باوه‌ڕیان وایه كه ئه‌و دابه‌شبوونه ئه‌نجامی داگیركاری به‌ریتانیا بووه.كاتێك به‌ریتانیا ئه‌چێته هیندستانه‌وه، هه‌ستان به چه‌كداركردنی سیخه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی یارمه‌تیان بده‌ن بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر موسڵمانه‌كاندا. ئه‌م شه‌ڕه‌ش ماوه‌ی هه‌شت سه‌ده به‌رده‌وامی هه‌بوو به‌رامبه‌ر به هێزترین ئیمپراتۆریه‌ت كه شوێنه‌واره‌كانی عومرانییه شایه‌تحاڵی ئه‌و ساڵانه‌ن. ساڵی 1854 فه‌رمانڕه‌وایه‌تی ئیسلامی كۆتایی هات، به‌ریتانیاش به بیانووی هاوكاریكردن و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیان له هندستان دووركه‌وته‌وه، له شوێنی ئه‌وه‌ش كۆمپانیای هیندیان دامه‌زراند.
له 15ی ئابی 1947 قانوونی سه‌ربه‌خۆی هیندستان له چوارچێوه‌ی دابه‌شكردنی هیندستان دانرا.له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و دوو وڵاته دوژمانیه‌تیان گه‌یشته تروپك و تاوه‌كو ئێستاش به‌رده‌وامی هه‌یه. بووه هۆی هه‌ڵگیرسانی سێهه‌مین گه‌وره جه‌نگی ناوچه‌كه و ساڵی 1949 كشیمیر دابه‌شكرا، له‌وێشه‌وه بنه‌گلادیش له پاكستان جیاكرایه‌وه.تاوه‌كو ئه‌مرۆ ئه‌و جیاكارییه چینایه‌تیه له هه‌موو كایه‌كانی هیندستان و هه‌ندێكجاریش له پاكستان به‌یده‌كرێت. له‌ناو ئاینی هیندۆسیدا چینایه‌تی هه‌یه زۆر به خراپی كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیانی خه‌ڵكی هه‌یه.
چینایه‌تی له هیندستان
سیستمی چینایه‌تی یاخود(كاست) یاسای په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵاتییه‌كانه ، چه‌ندین سه‌ده‌یه به یه‌كێك له پرسه كۆمه‌ڵایه‌تیه گرنگه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی هیندستان دێته ئه‌ژمار.له چۆنیته‌تی پێكهێنانی كۆمه‌ڵگه‌ی هیندستان به شێوه‌یه‌كی گشتیگرانه شوێنی خۆی كردۆته‌وه. ده‌كرێت ئه‌و چینانه ببێته هۆكارێك بۆ ڕێگری له ئازادی تاك، وه‌كو ئه‌وه‌ی له هه‌ندێ شوێندا ناهێڵن نه‌ك ژن و ژنخوازی یاخود كار، به‌ڵكو ڕێگه نادرێت پێكه‌وه‌ش نان بخۆن.
هیندۆسیه‌كان ڕووه‌كین
ده‌كرێت بگوترێت 35% هیندۆسیه‌كان گۆشتخۆر نیین، به‌ڵكو ڕووه‌كین، ئه‌مه به هیچ جۆرێك په‌یوه‌ندی به كرۆكی ئاینه‌كه‌وه نییه و به‌شێكیش نییه له ڕێوڕه‌سمه‌كان. ئه‌وان باوه‌ڕیان وایه ئاژه‌ڵه‌كان بوونه‌وه‌رن وه‌كو مرۆڤ مافی ژیانیان هه‌یه و ناكرێت بكوژرێن. ئه‌وانه‌ی ڕووه‌كین شوێن خواوه‌ند ئه‌هیمسا كه‌وتوون كه دژی هه‌موو توندوتیژییه‌كن له دژی ئاژه‌ڵان.
ئه‌وانه‌ی له هه‌موو جیهاندا ڕووه‌كخۆرن نزیكه‌ی 300 ملیۆن كه‌س ده‌بن. زۆرێك له ڕۆحانیه‌كانی ئه‌وان (سوامیس، سادهوس، گوروس) ئه‌و خواوه‌نده‌ی كه ئه‌مانه‌ی دوای كه‌وتوون، به هه‌موو جۆرێك سه‌ربڕین و خواردن و به‌كارهێنانی ئاژه‌ڵ ڕه‌تده‌كاته‌وه.
مانگا
له ئاینی هیندۆسیه‌كاندا به هیچ جۆرێك مانگا ناپه‌ره‌ستن ئه‌و بیرۆكه‌یه هه‌ڵه‌یه كه گوایه ئه‌وان مانگا ده‌په‌رستن.
مانگا به‌لای ئه‌وانه‌وه بوونه‌وه‌رێكه "زۆرده‌به‌خشێت و كه‌م ده‌بات" ئه‌وه‌ش سومبوڵی هه‌موو ئاژه‌ڵه‌كانی تره. مانگا سه‌رچاوه‌ی بژێوی ژیانیانه. مانگا ته‌نیا ئاو و گژوگیا ده‌خوات، كه‌چی ماست و په‌نیر و كه‌ره و دۆو په‌ینیش بۆ له‌وه‌ڕگاكان ئاماده ده‌كات.
ڕێزگرتن له‌م بوونه‌وه‌ره جوانه و پیاهه‌ڵدان پێیدا وایكردووه كه ئه‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی هیندۆسین، به جۆرێك باوه‌ڕ بكه‌ن كه ئه‌وان مانگا ده‌په‌رستن. به‌ڵام ئه‌وان ڕه‌تیده‌كه‌نه‌وه كه مانگا بپه‌رستن به‌ڵكو ڕێزی لێده‌گرن.
خاڵه سووره‌كه‌ی ناوچاوانی ژنان
لای هیندۆسه‌كان ئه‌و خاڵه سووره‌ی ناوچاوی ژنان كه پێیده‌ڵێن" بیندی" به ملیۆنان ژنی هیندی له سه‌رئاستی جیهان دایده‌نێن. خاڵه سووره‌كه واتای گه‌شاندنه‌وه و خۆشه‌ویستیه. هه‌ر ژنێكیش خاڵێكی ڕه‌ش له‌ناوچاوی دابنێت واتای ئه‌وه‌یه كه مێرده‌كه‌ی له ده‌ستداوه. زۆرێك له پیاوانیش چه‌ند هێڵێك داده‌نێنن ئه‌وه‌ش گوزارشته له‌وه‌ی سه‌ربه چ چینێكن. به‌ڵام به تێپه‌ڕبوونی كات ئه‌م شتانه له‌ناو هیندۆسه‌كان زۆر كه‌م بۆته‌وه.