09:58 - 04/07/2019

ئەگەر مرۆڤ لە سەر زەویدا نەمێنێت چی ڕوودەدات؟‌

پەیسەر

لە گریمانەیەكی بیركردنەوەدا بیهێینینە بەرچاوی خۆمان ئەگەر رۆژێك لە رۆژان مرۆڤ لەسەر زەویدا نەمێنێت چی ڕوو دەدات؟  ئەو گۆڕانكارییانەی بە هۆی مرۆڤەوە ڕویانداوە ، یان بەردەوامبونیان پەیوەندی بە ژیانی مرۆڤەوە هەیە، چییان بەسەر دێت؟ ئاخۆ ئەو هەموو شارستانیەت و پێشكەوتنە گەورانەی لە ژیاندا بە هۆی مرۆڤەوە بونیات نراون(لەشارەكان و هەموو پێكهاتەكانی) لەپاش خۆی چ گۆڕانكارییەكیان بەسەردا دێت؟ ئەو مادانە كامانەن لەیەكەم رۆژی نەبوونی مرۆڤەوە زیانی گەورەیان بەردەكەوێت؟ ئەی ئەوانە چین كە ئەگەر مرۆڤ لە سەر زەویدا نەمێنێت گەشە دەكەن و زۆرتر دەبن؟ ئاخۆ هاوسەنگیەكانی ژینگە چیان بەسەردێت؟ ئایا كاریگەریەكانی زەویی( بە بێ مرۆڤ) لەسەر ئەستێرەكانی دیكە (بەتایبەتی ئەوانەی لە خولگەی زەوییەوە نزیكن) چۆن دەبێت؟ چارەنووسی ئاژەڵەكان- ماڵی و كێویی- بە كوێ دەگات؟ و بەشێوەیەكی گشتی زەوی تا كەی بە بێ مرۆڤ دەمێنێتەوە؟

ئەمانەو دەیان پرسیاری دیكە بە مێشكی هەریەكێك لە ئێمەدا دێت كاتێك بیر لەوە دەكەینەوە –ئەگەر - مرۆڤ لەسەر زەویدا نەمێنێت چی روو دەدات...

بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە گریمانەییانە دوو زانا بەناوەكانی (مێشێل موفیت  و جریج براون) هەنگاو بە هەنگاوی زەوویان بۆ مەناڵی (AsapSCIENCE) لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (یوتوب) شیكردوەتەوە لەو كاتەوەی لەسەر زەویدا مرۆڤ بوونی نەمابێت. هەروەها (ئالان فایسمان) مامۆستای بواری رۆژنامەوانی زانستی لە زانكۆی (ئاریزۆنا) كتیبێكی بەناوی (جیهان بە بێ مرۆڤ) نوسیوەو لە هەمان كاتیشدا وتارێكی لە گۆڤاری زانستی (دیسكۆڤەر) و رۆژنامەی (نیۆرك تایمز)دا بڵاوكردووەتەوە. لەو شوێنانەدا ئەو مامۆستایە باس لە گریمانەكانی جیهان دەكات بە بێ مرۆڤ و كاریگەرییە ئەرێنی و نەرێنیەكانی دەخاتە ڕوو. نوسەر بۆ ئامادەكردنی ئەو بابەتە گریمانە زانستییە پشتی بە چەندین شارەزاو پشپۆڕی بوارە جیاجیاكانی زانست بەستووە، بە تایبەتی لە بواری (زانست) و (ژینگە)دا، هەروەها  بۆچوونی ئەندازیارانی بە هەند وەرگرتووە، ئەمەش بۆ ئەوەی لە (ڕمڵ)لێدان دوور بكەوێتەوەو بۆچوونەكانیش بنەمای زانستییان هەبێت. بە پێی پێشبینەیە زانستیەكانی ئەو توێژەرە كاریگەریەكان هەندێكیان بە خێرایی دەردەكەون و هەندێكی دیكەشیان درێژ خایەنن.

لە ماوەی 24 تا 48 كاتژمێری یەكەمدا زۆرینەی روناكیەكان دەكوژێنەوە، بەتایبەتی ئەوانەی پێویستیان بە سەروكاری مرۆڤ و چالاكیە بەردەوامەكانی مرۆڤە، بەمەش بەشێكی زۆر لە زەوی(هەرچەندە تاریك دادێت) بەڵام  لە پیس بوونی ژینگە بە ڕووناكی دەربازی دەبێت، شەقامە گشتیەكان بە بێ ڕووناكی دەمێننەوە.

لە دوو رۆژی یەكەمدا زۆرینەی میترۆی شارە گەورەكان ئاویان تێدەچێت و دەكەونە ژێر ئاو، ئەوەش لەبەر ئەوەی ترومپاگەورەكانی ئاو بە هۆی نەمانی كارەبا و كارپێكەریی مرۆڤەوە لەكار وەستاون. 

لە هەفتەی یەكەمدا و لە پاش تەنها 7 رۆژ، بە هۆی چاك نەكردنەوەو نەبوونی چاودێری و گەرمای بەردەوامی وێستگەكانی بەرهەم هێنان لەكاردەكەون و بەو هۆیەشەوە هەرچی وێستەگەی بەرهەم هێنانی وزە هەیە دەوەستن، هەرچی زبڵ و خاشاك هەیە لەبەردەم وێستگەی (كارۆئاوی)یەكاندا كۆدەبنەوەو ئەوەش دەبێتە هۆی وەستانی ئەوانیش. هەروەها ئامێرە گەورەكانی هەوار( كە بۆ بەرهەم هێنانی كارەبا بەكاردێن)لەكاردەكەون، هەر لەو هەفتەیەدا هەموو ئەو ئامێرانەی بە وزەی خۆر كار دەكەن لە كار دەكەون ، بەشێكی بەهۆی فشارە زۆرەوەو بەشێكی دیكەی لەبەر ئەوەی چاكسازیی تێدا ناكرێت و ئامێرەكان چەورییان پێ ناگات و تەپ و تۆز و خۆڵ و خاشاكیش سەریان دادەپۆشێت و بەو هۆیانەوە لە كار دەكەون.

هەر لە هەفتەی یەكەمدا ئاسایشی كارگە ئەتۆمیەكان دەكەونە مەترسییەوە، لەبەر ئەوەی كارەبا نامێنێت و سیستەمی فێنك كردنەوەكانی رادەوەستێت، بە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرماوە زۆرینەی مادەكانی دەتوێنەوە و لەناو هەوادا بڵاو دەبنەوە.
تەنها لە دوا  10 رۆژ، بە ملیۆنەها ئاژەڵ (ئەوانەی لە ژوورەوەن و ئەو كێڵگانەی پەلەوەریان لێ بەخێو دەكرێن) بە هۆی نەمانی خۆراك و ئاوەوە لەناو دەچن، هەموو ئەو ئاژەڵە ماڵییانەی لەناو ماڵەكاندان دەكەونە گەڕان و كنەكردن بۆ خواردن و خواردنەوە و لەو ماوەیەدا زۆرینەی هەرە زۆریان لەناو دەچن.

دوای  مانگ لە نەمانی مرۆڤ لە سەر زەویدا، رێژەی پیس كەرەكانی هەوا (نایترۆجین و ئۆكسیدەكان و كبریت) كەم دەبنەوەو تا ڕادەیەكی زۆر ئاسمان ڕوون دەبێتەوە.

دوای تێپەڕبوون یەك ساڵ بەسەر نەمانی مرۆڤدا لەسەر زەوی لەنزیكی كارگە ئەتۆمیەكانەوە ئاژەڵی (شێواو) و جۆراوجۆر پەیدا دەبنەوە، مانگە دەستكردەكانی ئاسمان دەكەونە خوارەوەو ئەوانەیان نزیكی زەوین دەكێشن بەزەویداو بەو هۆیەوە ئاگر دەكەوێتەوە و تەنها بارانیش دەتوانێت بیكوژێنێتەوە، لێرەوە گۆڕانكارییەكانی سەر ڕووی زەوی دەست پێدەكەن و وەك خۆیان نامێننەوە. ڕێگاكان قڵیش دەبن و دادەڕوخێن و گژوگیا زۆربەیان دادەپۆشێت و دارو درەخت لە شوێنە جیاجیاكانەوە سەر هەڵدەدەن و زیاد دەكەن و گەورە دەبن. زۆرینەی بۆریەكانی ئاوو ئاوەڕۆ دەگیرێن و لەكاردەكەون.

لە ماوەی 3 تا 10 ساڵدا بۆریەكانی گاز لەشارە ساردەكاندا دەتەقن و گڕدەگرن و ئەوەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و كەوتنەوەی ئاگری گەورە كە مەگەر تەنها لە توانای باراندا هەبێت خامۆشیان بكات.

خانوو بینا  گەورەو بەهێزەكان بۆ ماوەیەكی زیاتر خۆیان بە پێوە دەگرن، هەندێكیان لەوانەیە بەرگەی چەند سەدەیەك بگرن، بەڵام بە هۆی لەباری ژینگەكەوە بەكتریای جۆراوجۆر و شێ و مادەی ئەندامی بڵاو دەبنەوە، بەو هۆیەوە وێرانكاریی زۆر ڕوو لە دامەزراوەو بیناكان دەكات و خێراتر لەناویان دەبات كە پێشتر مرۆڤ بەهۆی پێڕاگەشتن و چاكسازیی و پاراستیان تەمەنی درێژ كردبوونەوە بۆ سەدان ساڵ.

فیلەكان 20 بەرامبەر زیاد دەكەن، ئەوەش لەبەر ئەوەی ڕاوكردنیان بۆ دەستخستنی عاجەكانیان نامێنێت، هەروەها ئاژەڵەكانی دیكەش چەند بەرامبەر زیاد دەكەن، بەتایبەتی ئەوانەیان كە بەهۆی مرۆڤ و كاریگەرییەكانیان بەرەو كەم بوونەوەو لەناوچوون دەچوون. ئەو ئاژەڵە ماڵییانەی لەناو نەچوون دەبنە نێچیری ئاژەڵە گۆشتخۆەكانی تر.

لە دوای 300 تا 500 ساڵی زەوی بە بێ مرۆڤ، پردە هەڵواسراوەكان دەڕوخێن، زۆرینەی دامەزراوە گەوەركان دەڕوخێن، بەنداوەكان بەهۆی ئەوەی چاكسازییان تێدا ئەنجام نەدراوە درزیان تێدەبێت و دەڕوخێن و سەرزەویەكانی چواردەوری دەبن بەژێر ئاوەوە، ئەو شارو گوندانەی لە نزیكیانەوەن دەبن بە ژێر ئاوەوەو بەشێكی زۆر لە پاشماوەكانیان ڕادەماڵێت..

پاش 500 تا 1000 ساڵ بەهۆی كەمی ئۆكسجین و جوڵەیانەو چەندین گیانەوەر لەناو دەچن و چەندین گیانەوەری دیكە دروست دەبن لە نموونەی (قەندیلەكان) و پەیدابوونی جۆرەها (بەكتریا)، ئاوی دەریا و زەریاكان خاوێنتر دەبنەوە، كە پێشتر مرۆڤەكان ئاویان بەكار دەهێنا بۆ خاوێن كردنەوەو ئەویان پیس دەكرد، دواجار لەوماوەیەدا (مرواریی)یەكانی دەریا گەشە دەكەنەوە، گیانەوەری دەریاكان زۆر دەبنەوە، كە پێشتر بەهۆی مرۆڤەوە ڕوویان لە كەمی كردبوو، تەنانەت هەندێكیان تۆو بڕاو بووبوون. 

هەزران ساڵی دیكە دەخایەنێت تا دەریاكان دەتوانن(80%)ی ئەو كاربۆن و مادە ژەهراوییانە لەناو ببەن كە بەهۆی مرۆڤەكانەوە و لەسەردەمی پیشەسازیدا دروست ببون و كرابوونە بەرگە هەواوە.

بەرگە هەوا پێویستی بە 300 ساڵی ڕەبەق هەیە بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ پێش ئەو سەردەمەی مرۆڤ خەڵوزی بەردینی دۆزییەوە و خستیە بواری پیشەسازییەوە، هەربۆیە بەشێكی زەوی بەستەڵەكی زۆری لێپەیدا دەبن و بەهۆی كەش و هەوای جیاوازەوە چەندین ئەشكەوت و چاڵی گەورەی سەهۆڵی دروست دەبن، تا ئەم ساڵانەش چۆم و ڕوبارو ژێر زەمینەكان تاڕادەیەك كاریگەرییان كەم لەسەر دەبێت و بەشێكی زۆریان دەمێننەوە..

وەك ئەو شارەزایانە باسی دەكەن شوێنەوارەكانی مرۆڤ لەسەر زەوی زۆر كەم دەبنەوە، بەڵام ئەهرامەكانی میسرو دیواری گەورەی چین و وێنەكانی سەر چیای راشموری ئەمەریكا وەك خۆیان دەمێننەوەو دەبنە یادگاری گەورەو دیاری مرۆڤایەتی لەسەر زەویدا و بۆ هەزاران ساڵ لەدوای مرۆڤەكان بە خۆڕاگری دەمێننەوە.

دوای 35 هەزار ساڵ لە نائامادەگی مرۆڤ سروشت ڕزگاری دەبێت بەدەست ئەو ژەهرە كوشندەیەی كە لە ئەگسۆزی ئۆتۆمبیلەكانیانەوە كردویانەتە بەرگە هەواوە، هەندێك گازی دیكە هەن لەوەش زیاتریان دەوێت تا شوێنەواریان لەسەر زەویدا دەسڕێتەوە.
دوای 100 هەزار ساڵ، دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە سەر زەوی و بەرگە هەوادا دەگەڕێتەوە بۆ حاڵەتی سروشتی خۆی و بە پێی بۆچوونی هەندێك لە زانایان زۆر لەوەش زیاتری پێویستە.

دوای 250 هەزار ساڵ، زەوی دەست دەكات بە هەڵمژینی ئەو تیشكە زیانبەخشانەی كە لەئەنجامی پیتاندنی یۆرانێۆم و تەقاندنەوەی بۆمبە ئەتۆمیەكانەوە دروست بوون و بە درێژایی چەند سەدەیەك درێژەی دەبێت تا كۆتاییان پێدێت و هەڕەشەی بەردەوام و ترسناكی سەر ژینگە بوون.

دوای 2 ملێۆن ساڵ پێشبینی ئەوە دەكرێت بەكتریایەك دروست ببێت ببێتە هۆی نەهێشتن و لەناوبردنی مادە پلاستیكیەكان و بۆ لەناوبردن و پاككردنەوەی سەرزەویش سەدان ساڵی پێویست دەبێت. بەڵام تا ئەو كاتەش هەموو ئەو شتانەی لە شوشەو مس و زینگ دروستكراون شیتەڵ نەبوونەتەوەو وەك خۆیان ماونەتەوە. بەڵام لەپاش 7 ملیۆن ساڵ هێشتا مادە كیمیاویەكان و مادە قڕكەرەكانی دەستكردی مرۆڤ هەر ماونەتەوە وەك (C₁₂H₁₀)و ( كلۆر) و (دیۆكسین)..

بە پێی وتەو پێشبینیەكانی زانایان تا 3 ملیار ساڵ لەدوای مرۆڤ زەوی توانای درێژە پێدانی خۆی هەیە، بەڵام ئەوەی كە جێگەی تێڕامانی زانایانە تا كۆتاییەكانی تەمەنی زەوی  مانەوەی ئەو تیشكانەیە كە بۆ گەیاندنی دەنگ و ڕەنگی ڕادیۆو تەلەفزیۆن و ئەنتەرنێت بەكارهاتوون لە لایەن مرۆڤەكانەوە و كاریگەریی گەورەیان لەسەر سروشت و تەنانەت خودی مرۆڤەكانیش داناوە.

ئەوەی كە باسكرا گریمانەو پێشبینیەكی خەیاڵی بوو بۆ ئەوەی بێتە بەرچاومان كە ئەگەر مرۆڤ لەسەر زەویدا نەما كەنگێ شوێنەوارە مەترسیدارەكانی دەسڕێنەوە، لێرەوە دەردەكەوێت كە مرۆڤ چ كارەساتێكی گەورەی لەم جیهانەدا خوڵقاندووە، هەربۆیە زانایانی ژینگەو ئەوانەی كە لەخەمی مرۆڤایەتیدان خەمێكی قوڵ بەرۆكیان بەرنادات و بەردەوامیش لەمەترسیەكانی خودی مرۆڤ و پێشكەوتنەكانی ئاگادارمان دەكەنەوە، ئەوە زانایان و پسپۆڕەكانن كە ئاستی مەترسیەكانی سەر ژیانی مرۆڤایەتی دەرك دەكەن و لەهەمان كاتیشدا ئەوە بەشێكی دیكەی مرۆڤە زاناو پسپۆڕەكانن شێتانە كەوتوونەتە وێزەی ئەم زەوییەو خەریكە هەموومان پێكەوە لەناو دەبەن و بە مەرگێكمان دەسپێرن كە نە ئاگامان لێیەتی و نە شارەزایی شیوازی مردنەكەشین.