03:25 - 06/07/2019
روسەموسڵمانەكان لە دیدگای ڤلادیمیر پۆتین و روسياوە
لەوانەیە زۆرینەمان نەزانین ئاینی ئیسلام لە ڕوسیادا بە دووەم ئاین دێت لە دوای مەسیحیەتی –ئەرسەرزۆكس-یەوە، بە پێی ئامارە فەرمیەكانی ئەو وڵاتە ژمارەی موسڵمانان نزیكەی 25 ملیۆن كەس دەبن، سەرۆكی ئەنجومەنی فەتوای ئەو وڵاتە –راوی عین الدین- پێشبینی دەكات لە 15 ساڵی داهاتوو دا رێژەیان بگاتە 30% دانیشتوانی ڕوسیا.
ئەو پێشبینیە تەنها هی سەرۆكی موفتەیەكان نیە و لە خۆیەوە ڕێژەیەكی گوتبێت و تەواو، بەڵكو بۆچوون و پێشبینی ژمارەیەك پسپۆڕی موسڵمانی وڵاتەكەیە، لە هەمان كاتیشدا ئەزموونی ئەو بەرپرسەیە لە بەڕێوەبردنی مزگەوتی گەورەی –مۆسكۆ-دا كە بەردەوام موسڵمانان ڕووی تێدەكەن، لە هەمان كاتیشدا ناوچەگەلێكی زۆر هەن كە زۆرینەیان موسڵمانن لە نموونەی باكووری قەوقاز، كۆماری تەتارستان، كە ئەم دوو شوێنە بە دوو شوێنی سەرەكی لە دونیادا دێنە ئەژمار بۆ خستنەوەی منداڵ و زۆر بوونی ژمارەی دانیشتوانیان.
لە ئێستەدا ئەگەر ئەو ژمارەو ئامارانە دروست بن كە رۆژنامەی –مۆسكۆ تایمز- بڵاوی كردوەتەوە ئەوا ژمارەیان لە نێوان (14-20) ملیۆن كەسدایە، بە ڕێژەیش هەمان ڕێژە دەردەچێتەوە لەبەر ئەوەی ئەو رۆژنامەیە ژمارەی دانیشتوانی بە 146.8 ملیۆن كەس لە قەڵەم داوە بۆ ساڵی 2018. بەڵام پێگەی (RT) ی روسی دان بەو ژمارانەدا نانێت و پێی وایە ژمارەی موسڵمانان لە 7% تێپەڕناكات.
هەچۆنێك بێت ئامار و ژمارەكان بۆ ئەم راپۆرتە جێگەی بایەخ نین ئەوەندەی دەیەوێت لە شوێنێكی دیكەوە سەرنج بخاتە سەر هەلومەرجی روسیاو چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ ئەو ژمارە موسڵمانەی لەو وڵاتەدا هەن، هەرچەندە دەبێت ئەوەش بگوترێت گەشەو زۆر بوونی ژمارەی موسڵمانەكانی روسیا ئەوەندە زۆر و خێرایە كە –دیمیتری سمیرنۆف- سەرۆكی ئەسقەفەكانی روسیا بە ئاشكرا بڵێت لە ساڵی 2050 دا كەسێك نامێنێت رووسی بێت، ئەمە لە كاتێكدایە سەرۆكی موفتیەكانی روسیا كە لەلایەن سەرۆكایەتی وڵاتی روسیاوە سەرپەرشتی دەكرێت و چاودێری كارەكانیان دەكرێت باس لەوەش دەكات (چەندین بەربەستی دروستكراو هەن كە ڕێگرن لەبەردەم بڵاوبوونەوەی ئاینی ئیسلامدا، بۆیە پێویستە ئەو بەربەستانە نەهێڵدرێن).
رەگ و ڕیشەی ئیسلام لە روسیا:
شارەزایان باس لەوە دەكەن رەگوڕیشەی ئیسلامی ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە بۆ (سەدەی حەڤدەیەم)، ئەو كاتانەی كە موسڵمانانی قەوقاز كۆچیان كردووە بۆ روسیا، لەدوای ئەو كۆچەوە لەسەرانسەری روسیادا (ئیسلام بە هەردوو مەزهەبی –شێعەو سونە) یەوە بڵاوبووەتەوە، كە دواتر لەلایەن ئیمبراتۆریەتە –بەناو موسڵمانەكانی – قاجار و سەفەوی و عەسمانیەكانەوە سەرپەرشتی و بەڕێوەبراون.
زۆرینەی موسڵمانانی ئەمڕۆی روسیا لە ناوچەكانی (داغستان) و (چیچان)دەژین، لە هەمان كاتیشدا لە زۆرینەی ناوچەكانی تری روسیا موسڵمانان هەن و بڵاوەیان كردووە، وەك چاوەڕێ دەكرێت لە ئاماری ساڵی 2020 دا رێژەیان بگاتە (پێنج یەك)ی دانیشتوانی وڵات.
بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئاینی ئیسلام لە روسیادا دانپێدانراوەو وەك ئاینی فەرمی ناسێنراوە و هەبوونی سێ هەرێمی فیدراڵی كە زۆرینەی موسڵمانن، كەچی بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ موسڵمانەكان لە ژێر سایەی حوكمی روسەكاندا كێشەیان هەبوو و چەندین گرفتی گەورەیان بۆ دروستكراوە، بە تایبەت لە سەدەی شانزەدا گەشتە ترۆپك و سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەش دووبارە بوویەوە، بە شێوەیەك موسڵمانەكانیان كردە دەرەوەی تێڕوانینەكانی ئیمبراتۆریەتی روسیا.
تواندنەوەی موسڵمانەكان لە بۆتەی روسیای ئەرسەزۆكسی دا:
ئیمبراتۆری روس، كاترینی دووەم (1762 -1796ز) سیاسەتی بەكارهێنانی زانایانی موسڵمانی ئەو وڵاتەی گرتە بەر، ئەوەش بە ئامانجی كۆنترۆڵكردنی موسڵمانەكان و تێكەڵكردنیان لەناوكۆمەڵگەی ئەرسەزۆكسی روسیدا، ئەوەش لەژێر چەترو سیاسەتی پێكەوە ژیانی ئاینیدا.
بە درێژایی چەندین ساڵ قەیسەرەكانی رووس پشتیونییان لە كەسایەتیە دیارەكانی موسڵمانان كردووە، ئەوەش بە ئامانجی مسۆگەر كردنی ئاسایشی وڵاتەكەیان و نەبوونی دەنگی نەیارو ئۆپۆزسیۆن، موسڵمانەكانیش بە ڕۆڵی خۆیان پابەندو بەوەفا بوون و لە سەرانسەری وڵاتیشدا لەماوەی 1721( تا 1917 ) بۆ كاروبارە یاساییەكان سوێند بە (ئینجیل و تەورات و قورئان)یش دەخورا، هەمووشیان خۆیان بە گەردن گیری ئیمبراتۆر دەزانی.
ئەم جۆرە كارە لەبارەی موسڵمانەكانی روسیا جۆرێك لە دامەزراوەیی بەخۆوە بینیبوو، روسەكان پێیان وابوو ئەوە بنەمایەكی بەهێزی بەڕێوەبردنی وڵاتەكەیانە، ئەوان پێیان وابوو دەبێت ئاینەكان بكرێنە هۆكار بۆ بەهێزكردنی پایەكانی ئیمبراتۆر و دەسەڵات، ئەمەش لە تێگەیشتنی روسەكانەوە هاتبوو بۆ بارودۆخەكە، سەیری موسڵمانەكانیان دەكرد چەندە مەیلیان بۆ تەتارە موسڵمانەكان دەچوو، هەروەها سەیری خانەكانی –قرم-یان دەكرد چۆن لەگەڵ عوسمانی و سەفەویەكان ڕێكن، هەروەها شەڕی 200 ساڵەی وڵاتەكەی خۆشیان لەبەرچاو بوو كە لەدژی موسڵمانەكانی –قەوقاز- دەیانكرد، كە دواجار چیچانی بەرەو سەربەخۆیی برد اە ساڵانی 1994 تا 2000.
ئەو پێكدادان و نائارامیە بەردەوامانەی لە باشووری قەوقاز و داغستان و چیچان هەبوون، لای روسەكان وێنەیەكی بۆ موسڵمانان دروستكردبوو كە هەمووان ئیسلامیان بەسەرچاوەی –تیرۆر- دەهاتە بەرچاو، تا وایلێهات دیدگای فەرمی حكومەت لەبەرامبەر موسڵمانەكان ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات و ئەوان گریمانەی تیرۆرست بوونی موسڵمانەكانیان كەوتبووە مێشكەوە، ئەگەر ئەوەش بێتە پێشەوە دەبنە مایەی مەترسی بۆ سەر یەكپارچەیی خاكی روسیا.
ئەگەر مۆسكۆ( ئیسلام) وەك غەوارەیەكی دەرەوە وێنا بكات و پێی وابێت بۆ ئەوە هاتووە تەوقی روسیا بكات، ئەوا چ ڕێگرییەك لە ئارادا هەیە بۆ ئەوەی درێژە بەو ململانێیان نەدات، تەنانەت چ ڕێگرییەك لە ئارادا هەیە تا ئیسلامیەكان نەكاتە بیانوو بۆ ئەوەی سەركوتی نەیارە ناوخۆییەكانی بكات و دەستیان لێبوەشێنێت؟
ئیسلامی تەقلیدی و ئامرازی دەستی دەسەڵات:
لەچەند ساڵی پێشوودا كرملین دەستەواژەی –ئیسلامی تەقلیدی- یان –ئاسایی و كلاسیك- ی هێناوەتە پێشەوە، بە ئامانجی ئەوەی بە ئاسانی بتوانرێت لە جۆرەكانی دیكەی ئیسلامی جیابكرێنەوە، دانانی ئەو دەستەواژە نوێیە وردەكاری زۆری بۆكراوە، ئەوەش بۆئەوەیە كە موسڵمانان لەو پێناسە نوێیەدا خۆیان وەك موسڵمانێكی میانڕەوی لایەنگری دەسەڵات نیشان بدەن، ئیسلامێك بە درێژایی مێژووی ئەو وڵاتە لای دەسەڵات پەسەند بووە.
یەكەم كەسێك كە ئەو دەستەواژەیەی بەكارهێناوە سەرۆكی موفیتەكانی ئەو وڵاتە(تەڵعەت تاجەدین) بووە لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابوردوو، ئەوەش لە دەرئەنجامی ئەو مەترسیانەدا بوو كە هەڕەشەی لە یەكپارچەیی خاكی روسیا دەكرد و سەرچاوەكەشیان بە جۆرێك لە جۆرەكان بۆ پەیدا بوونی فۆڕمێكی دیكە بوو لە موسڵمانێتی.
لەوبارەیەوە ڤلادیمیر پۆتین بە ئاشكرا باس لەوە دەكات كە ئیسلامی تەقلیدی بەشێكی دانەبڕاوە لە یاساو رۆشنبیریی روسیا، پێكهاتەیەكی سەرەكی و لە مێژینەی وڵاتی روسیان، لە هەمان كاتدا پۆتین دەڵێت (حیجاب) بە شێك نیە لە ئیسلامی تەقلیدی، بەڵكو هاوردەیەكی نامۆیە و لە دەرەوەی روسیاوە هاتووە، ئەم وتەیەش بووە هۆی پەیدابوونی نیگەرانی و ناڕەزایەتیەكی زۆری موسڵمانانی ژن و پیاوی ئەو وڵاتە.
ماڵیكردنی موسڵمانانی روسیا بە شمشێری یاسا:
لە روسیادا هیچ بەربەستێك نیە رێگری لەوە بكات كە نەتوانرێت یاساكانی ئەو وڵاتە لە دژی پێكهاتەیەكی فراوانی وەك موسڵمانەكان بەكار نەهێنرێت، هەروەك –ئەرۆكی ئۆران كیزی- توێژەر لە ناوەندی (تی ئار تی ۆرڵد) باسی دەكات یاساكان هەموو ئەو شتانەیان ئاسان كردووە كە پەیوەندییان بە یاسای –توندڕەویی-یەوە هەیە كە بە ناوی – یاساكانی یارۆفا –ئۆزیرۆف- ناسراوەو پێویستی كردووە لەسەر دەسەڵاتدارانی رووسی هەر كەس و لایەن و گروپێك لەدەرەوەی بیركردنەوەی ئەوان بێت مۆركی –توندڕەویی- پێوە بنێن و بەو یاسایە مامەڵەی لەگەڵ بكەن.
لە هەمان كاتدا سەرۆكی ئەنجوومەنی مافی مرۆڤی روسی –میخائیل فیدیتۆڤ- باس لەوە دەكات كە یاساكانی قەڵاچۆكردنی توندڕەویی كێشەو كەلێنی گەورەیان تێدایە و هەندێكی پێچەوانەی بەڵگەنامە یاساییەكانی وڵاتە، ئەوەش سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی هەندێك كێشەی دیكە، لەبری ئەوەی بەشێوە راستەقینەكەی بە گژداچوونەوەی تیرۆر بێت.
بە پێی وتەی شارەزایان ئەو یاسایە ڕێگە داوە بە بەرپرسانی حكومی روسیا، چالاكی هەر رێكخراوێكی ئاینی رابگرێت كە پێچەوانەی ئادابە گشتیەكانی وڵات بێت و بیانخاتە ناو بازنەی –تیرۆر- ەوە، هەروەها دەسەڵاتی داوە بە پۆلیس كە بچنە سەر ئەو ماڵ و شوێنانەی كە كۆبوونەوەی ئاینی تێدا دەكرێت و هەرچالاكیەكی لەو بارەوەی تێدا ئەنجام بدرێت..
هەموو بابەتە ئاینیەكان ئەگەر لە ژێر چەتری –ئیسلامی ئاسایی- تەقلیدیدا جێگەی نەبێتەوە ئەوا (ئسوڵی و توندڕەو و سەلەفی و ...) یەو وەك نەیارو ئەڵتەناتیڤی كرملین دێتە ئەژمار، دادگاكانی روسیا دەستكراوەن كە هەر مادەیەك (كتێب، بڵاوكراوە، گۆرانی و سرود، دروشم، ڤیدیۆ، پێگەی ئەلیكترۆنی...) لە دەرەوەی دەستەواژەی ئیسلامی تەقلیدی بە تیرۆر ناوزەد بكات و بیخاتە ریزی ئەوانەوە كە زیان لەوڵات و سەرەوەریەكانی روسیای فیدراڵ دەدەن، تەنانەت با ئەو كتێب و بابەتانە مێژوویش بن لە نموونەی كتێبەكانی (ئەبو حامیدی غەزالی) و (ئەربەعینی نەوەوی).
رۆژی 21 كانوونی دووەمی 2019 دادگای شاری –سامارا-ی روسیا وەرگێڕانی قورئانێكی بۆ سەر زمانی روسی قەدەغەكرد و خستیە ریزی ئەو كتێبانەی لە لیستی ڕەشدان لەبەر ئەوەی توندڕەوی بڵاودەكاتەوە، ئەم بڕیارە بووە هۆی نیگەرانی زۆری موسڵمانەكان، ئەوەی جێگەی سەرنج و تێبینییە ئەو تەفسیرە نزیكەی 10 ساڵە لە ناو دامەزراوە ئیسلامیە فەرمیەكانی روسیادا دەخوێنرێت و لەلایەن -دكتۆر ئیلمیر كولییڤ-ەوە ئامادە كراوە.
بە پێی بۆچوونی فەرمی كرملین هەموو موسڵمانێكی دەرەوەی روسیا لە پشتی توندڕەوی و هاندانی موسڵمانانی روسیاوەن، هەربۆیە لەبەردەم هەموو كتێب یان بڕیارێك یان ڕێكخراوێكی ئیسلامیدا دەوەستنەوە كە لە دەرەوەی روسیاوە بێن، بەو پێیەی ئەوانە لە دەرەوەی –ئیسلامی تەقلیدیی-یەوەن.
هەموو ئەم هەوڵانە بۆ ئەوەیە كە موسڵمانانی روسیا ماڵی ببن و داهێنانی دەستەواژەی –ئیسلامی تەقلیدی-یش تەنها بۆ ئەوە بوو كە دەسەڵاتداران بتوانن و دەستكراوە بن لەبەرامبەر هەر جموجوڵ و كارێكدا كە بە دڵیان نەبێت، تا هیچ كەسێك رێگە بەخۆی نەدات دەنگ بەرزبكاتەوەو بیەوێت شتێك بكات لە ئاستی خواستی دەسەڵاتدا نەبێت.
دابینكردنی ئاسایشی روسیا و بەهێزكردنی پێگەی جیهانی:
شارەزایان باس لەوە دەكەن روسیا بۆیە ڕێگەی داوە بە چالاكی موسڵمانە تەقلیدیەكان تا لەو ڕێگەیەوە بتوانرێت ئاین بخرێتە خزمەتی سیاسەتەكانی (كرملین )ەوەو لەو ڕێگەیەوە كاریگەریی لەسەر ئەوڕێژە موسڵمانە دابنێن كە لەوێ دەژین، تا لەو ڕێگەیەشەوە ئاسایشی وڵاتەكەیان بپارێزن و لە ڕێگەی ئەوانەشەوە تۆڕە سیخوڕیەكانی دەرەوەی بۆ جیهانی ئیسلامی رانەوەستێت.
هەروەها پارێزگاریی لە پێگەی سەربازی و ئابووری خۆی بكات لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دا، لەو میانەیەدا گۆڤاری –زی ئەتڵانتیك- موسڵمانەكانی ناو ناوە –ئیسلامی سازشكار-، ئەمە لە كاتێكدایە كە هێزەكانی روسیا لەناو وڵاتانی ئیسلامیدا پێشوازی گەورەیان لێدەكرێت.
شارەزایان باس لەوە دەكەن نوێنەری كرملین بۆ ئەو بابەتە –رەمەزان قەدیرۆف- ی سەرۆكی چیچانە، روسیا ئەوی وەك نوێنەری خۆی بۆ قەڵاچۆكردنی ئیسلامیە توندڕەوەكانی وڵاتەكەی داناوە تا دۆخەكە لە بەرژەوەندی ئاسایشی وڵاتی روسیا بشكێنێتەوە، هەربۆیە ناوبراو لە ساڵی 2016 ەوە پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ وڵاتانی ئیسلامی داناوە، بەتایبەتی دوو سیمبولی دژایەتی ئیسلامی سیاسی هەریەك لە میسرو ئیمارات، كاتێكیش قەدیرۆف لە ساڵی 2017 چاوی بە ڤلادیمیر پۆتین كەوت، گفتوگۆی جدی لەبارەی پرۆژەی عەرەبستانی سعودیەوە كرا كە بەمەبەستی بانگەوازی ئیسلامی لە روسیا پشكەشی كردبوو، عەرەبستانی سعودی لە ڕێگەی پسپۆڕەكانی ئەو بوارەوە نۆژەنكردنەوەی مزگەوتەكانی روسیاو پشتگیریكردنی بانگەوازی ئیسلامی باس كردبوو، لە هەمان كاتیشدا وازی لە گەورەترین پرۆژەی مزگەوت هێناوە لە بەلجیكا.
كاتێكیش قەدبرۆف چووە سعودیە، هەرچەندە ناكۆكی ئایدۆلۆژیی گەورەیان هەیە بەڵام وەك پادشاكان پێشوازیی لێكرا، لەبەر ئەوەی قەدیرۆف بە یەكێك لە كەسایەتیە سۆفیە ناودارەكان دادەنرێت.
بۆچی روسیا خوازیاری پەیوەندیەكانیەتی لەگەڵ موسڵمانان:
ئەو هۆكارانەی كە پاڵ بە روسیاو كرملینەوە دەنێت گرنگی و بایەخی تایبەتیان بۆ موسڵمانەكان هەبێت لە چەند خاڵێكدا كورت دەبنەوە:
1-ترس لە كێشەی ناوخۆیی بەو پێیەی رێژەیەكی لەبەر چاو موسڵمان لەو وڵاتەدا دەژین و بەدووەم ئاینی وڵات دادەنرێت، ئەمە لە كاتێكدا روسیا ئەزمونی خراپی هەیە لەگەڵ موسڵمانانی دیكەدا بەتایبەتی لەگەڵ قەوقازیەكان، هەروەها شەڕی چیچان و ئەفغانستان و شەڕی قاعیدە لە سوریا و ... بۆچوونی فەرمی كرملین لەبارەی ئەو ئیسلامیانەوە ئەوەیە كە رایانگەیاندووە (ئایدۆلۆژییان لەسەر درۆودەلەسە دانراوە، ئەوان مانا راستەقینەكانی ئیسلامیان شێواندووە، ئەوان دەیانەوێت شوێنكەوتوەكانیات لە دژی وڵاتەكەمان بەكاربهێنن).
2-روسیا دەیەوێت لە ڕێگەی موسڵمانانی وڵاتەكەیەوە ئەو بۆچوونە لەسەر خۆی بسڕێتەوە كە گوایە روسیا دژی موسڵمانانە، لەبەر ئەوەی چەندین شەڕی لەدژكردوون، یان راستتر لە دژی موسڵمانە سونەكانە، بەو پێیەی موسڵمانانی شێعە تا ڕادەیەكی زۆر گوێ لە سەرانی ئێرانی دەگرن و ئێران و روسیاش بەینیان زۆرباشە، بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندیەكانیان لە شاری حەڵەب پرۆژەی مزگەوتێكی گەورەی خستۆتە بواری جێبەجێكردنەوە بۆ ئەوەی سەرنجی سونەكانی ئەو وڵاتە رابكێشێت.
3-یەكێك لە توێژەرە چیچانیەكان كە لە ئەمەریكا دادەنیشێت پێی وایە لەو ڕێگەیەوە روسیا دەیەوێت بڵێت ئێمە وەك ئەمەریكا نین و دژی ئیسلام و موسڵمانان نین، ئەوەی كە هەمانە بەرامبەر كەسانێكن كە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی جیهانیش نەك تەنها روسیا. ئەمە لە كاتێكدایە كە دیدگای ئەمەریكا بۆ سەلەفی و سەرجەم موسڵمانانی دیكە ئەوەیە كە ئەوانە مەترسین و خەڵكانی تیرۆریست و توندڕەون و قابیلی گفتوگۆلەگەڵ كردن و دانوستان نین، هەروەك توێژەرانی ئەو بوارە باسی دەكەن ئامانجی گەورەی روسەكان بۆ ئەوەیە كاتێك مامەڵە لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات تەنها رەهەندی سیاسی و ئابووری و ئاسایش لەبەرچاو نەگرێت، بەڵكو رەهەندی ئاینیش لەبەرچاو بگرێت كە كاریگەریی گەورەی كۆمەڵایەتی هەیەو ئاینیش لەو ناوچانەدا ئەگەر نەڵێین كاریگەریی سەرەكی هەیە، ئەوا بە یەكێك لە كاریگەرییە گەورەكان دادەنرێت.