ئایا چین بەڕەی ئابووری لە ژێر پێی ئەمەریكا دەردەهێنێت؟‌

پەیسەر

وڵاتی چین لەڕوی پێكهاتەی مرۆییەوە یەك لەسەر پێنجی دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنێت، لە ڕووی ئابووریشەوە بە دووەم وڵات دادەنرێت لە دوای ئەمەریكا، لە ماوەی كەمتر لە 60 ساڵی پێشوودا 48 ملیۆن كەس لە برساندا مردوون، ئەمە لە حالێكدا ئێستە بە یەكێك لە وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی بواری ئابووری و خاوەن پێگەو دەسەڵات دادەنرێت، بە جۆرێك ئابوریناسان و ناوەندەكانی توێژینەوە بەسەرسوڕمانەوە لەو گۆڕانكارییانە دەڕوانن. 

پرسیار ئەوەیە هۆكارەكانی ئەو پێشكەوتنە بەرچاوەی ئەو وڵاتە قەرەباڵغە لە چییەوە سەرچاوەی گرتووە، ئاخۆ بنەماكانی ئەو پێشكەوتنە جەماوەرییە؟ یان حكومەت ئەو سیاسەتەی داڕشتووە؟ پەیوەندیەكانی نێوان خەڵك و حكومەت لە چ ئاسـتێكدایەو هۆكارەكانی ئەو پێشكەوتنە پێشینەی مێژوویی هەیە یان سەردەمیانەو نوێیە؟ لەكاتێكدا چەندین حكومەتی دیكە لە پێش ئەویشەوە دەستیان بەكار كردووە و هەلومەرجی ژینگەو پیشەسازی و سەرچاوە ئابوریەكانیشیان لەوانەی چین لەبارترو گونجاوتربوون؟

ژمارەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە ئەوەندە زۆرە كە نزیك بوەتەوە لە 1/5 ی مرۆڤایەتی بەڵام ئەوان نەك هەر خۆیان بەڵكو زۆرینەی جیهانیان كردووە بە ژێر بەرهەمە ئابوریەكانی خۆیانەوە، لەو میانەیەدا رۆڵی ژمارەو زۆری دانیشتوانی ئەو وڵاتە چ كاریگەرییەكی لەسەر هەستانەوەی ئەو وڵاتە داناوە؟ 

سەرچاوە مێژوییەكان باس لەوە دەكەن دوای یەكێتیی سۆڤیەتی جاران، چین بە پابەندترین وڵات دادەنرێ لە جێبەجێكردنی بنەماو فەلسەفەكانی شیوعییەتدا، لەو ڕوەشەوە دەبوو خاوەنی ئابورییەكی ئیشتراكی بن ، شیوعییەكان بە سەرۆكایەتیی ماوتسی تۆنگ لە 1949 حكومەتی (پەكین)یان ڕووخاند و كۆماری چینی میللییان دامەزراند و ماویش سەرۆكایەتیی وڵاتی گرتە دەست و تا 1976 بەردەوام بوو، هەرچەندە ماو بەكەسێكی سەرشێت و سەرەڕۆ دادەنرێت بەهۆی هەندێ لە بڕیارە سەیرەكانیەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا (چین)ی هەستاندەوە و چاكسازی لە كشتوكاڵ و پیشەسازیی وڵاتداكرد و بۆمبی ئەتۆم و هایدرۆجینی لە سەردەمی ئەودا دروست كران و مانگی دەستكرد ڕەوانەی ئاسمان كرا، بنەمای بە هێزی ئابووری و سیاسی بۆ كۆماری چینی میللی دامەزراند.

دوای گێڕانەوەی ئارامی بۆ وڵات كە یەكەم ئەجێندای دەوڵەتە تازە دروستكراوەكە بوو، (ماو)گرنگیدا بە سیستەمی خوێندن و پیشەسازی و تەندروستی و سیستەمی ئابووریی وڵات، ئابووری وڵاتی لە سیستەمی سەرمایەدارییەوە بۆ سیستەمی سۆشیالیستی گۆڕی و دەسەڵاتی تەواوی لەسەر سەرجەم فەرمانگەكانی دەوڵەت سەپاند و هەمووانی بەكار هێنا بۆ پڕوپاگەندەكردن بۆ سەقامگیریی وڵات. لەبەرامبەر هەر گەندەڵییەكدا كە لەناو حكومەتەكەیدا بكرایە سزای توندی بۆ دانرابوو، تەنانەت ئەگەر فەرمانبەرێكی حكومی بڕی 100( هەزار یەن)ی وەك دزی و گەندەڵی لەسەر ساغ ببوایەتەوە سزاكەی لە سێدارە دان بوو. لە كاتێكیشدا كە چینیەكان زۆر خوویان بە تلیاكەوە گرتبوو، لەسەر سفرەی هەموو ماڵێك و لە هەموو ژەمە خۆراكێكدا بوونی هەبوو، ئەوەش ببوە هۆی خاوبوونەوەو نادەربایسی و سست بوون و چەندین گرفتی دیكە، ماو توانی كاریگەری گەورەیان لەسەر دروست بكات و بە ڕێژەیەكی ئێجگار زۆر كەمی كردەوە، ماو لەسەرەتاوە بە پرۆژە بچوكەكان دەستی پێكردو دواتر سەری لە پرۆژە گەوەركانەوە دەرچوو. 

سەرەڕای ئەوی وڵاتی چین سوودی لە نەوت و گاز و سەرجەم كانزاكانی تر وەرنەدەگرت، بەڵام ماو توانی ڕێگە بكاتەوەو بوارێك بۆ ئەو كەسانە بڕەخسێنێت كە دەیانەویست لەو بوارەدا ئەسپی خۆیان تاو بدەن.

لە ساڵی 1958 گەورەترین و ترسناكترین پڕۆژەی بۆ ئابووریی چین ڕاگەیاند، كە ناوی "پڕۆژەی هەنگاوی گەورە بۆ پێشەوە"ی لێ نرا، ئەو پڕۆژە خۆی لە یارمەتیدانی پیشەسازییە بچووكەكان و كێڵگەی گوندەكانی دەوروبەری شارەكان دەبینییەوە، بەهۆی ئەو پڕۆژەیەوە ملیۆنان كرێكار و جووتیار بە خێرایی و بەردەوامی كاریان دەكرد، بۆ ئەوەی زۆرترین بەرهەم لە كەمترین كاتدا دەستەبەر بكەن. هەرچەندە ئەم پرۆژەیە شكستی هێناو بووە هۆی هەرەسێكی گەورەی ئابووری بەڵام هەستێكی گەورەی لەناو خەڵكدا دروستكرد، كە دەبێت رۆژیك لە رۆژان ئەو وڵاتە هەستێتەوە، رەفتاری داگیركاری یابانیەكان و جەنگە ناوخۆییەكان و جەنگی تلیاكی بەریتانیەكان بۆ چینیەكان بووەتە وانەیەكی گەورەی مێژوویی و لە نێو دەرونی زۆرینەی خەڵكی ئەو وڵاتەدا هەستانەوە بە شتێكی ئەستەم نەهاتوەتە ئەژمار.

لە ساڵی 1986 گرنگی و بایەخی زۆری داوە بە لایەنی پەروەردەیی و تا ساڵی 2007 زاینی  (398567) قوتابخانەی سەرەتایی و (94116) قوتابخانەی ناوەندی و ئامادەیی دروستكردووە، بەمەبەستی پێشخستنی كەرتی پەروەردە تەنها لە پلانی پێنج ساڵەیدا بڕی 28 ملیار دۆلاری ئەمەریكی خەرج كردووە.لەبەر ئەوەی پێیان وابوو پەروەردە بنەمای سەرەكی هەموو گۆڕانكارییەكانە.

وڵاتی چین لەسەرەتاوە هاوردەكردنی هەموو جۆرە كاڵایەكی دەرەكییان قەدەغەكردو پشتیان بە بەرهەمی ناوخۆیی (گەورە تا بچووك) بەست، بە شێوەیەك ماڵێك لە وڵاتی چین دا نەمایەوە بە دانانی كارگەیەكی بچووك یان گەورەوە سەرقاڵ نەبێت، بەرهەمی ناوماڵ و خێزانی بووە سەرەتایەكی زۆر گەورە بۆ هەستاوەوی ئابووری بەشێوەیەك 8% ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە سەرقاڵی بەرهەم هێنانی ناوخۆیی بوون لە ڕێگەی كارگە ناوماڵیەكان. بەرهەمی ئەو كارگە ناوماڵییانە بریتی بوون لە : پێداویستی جوانكاریی، درومان، دروستكردنی جانتا و كیفی دەستی، سابوون، بۆن) بۆ هەریەكێكیش لەوانە بازاڕێكی پێوست بوو، لە هەمان كاتیشدا رۆشنبیری بەكارهێنەر یارمەتیدەرێكی گەورەی ئەو پێشكەوتنە بوو.

پاش ڕیفۆرمه‌ ئابووریه‌كه‌ی (دینگ شیاوپینگ) له‌ 1978، گه‌شه‌ی ئابووری چین ده‌ستی پێكرد و ‌له‌ ماوه‌ی بیست ساڵی ڕابووردودا تێكڕای گه‌شه‌ی ئابوورییه‌كه‌ی نزیكه‌ی‌ 8% بوو، ئه‌وه‌ش به‌هۆی بازاڕی كاڵا و داواكاری به‌رهه‌مه‌كانیه‌وه‌یه‌ له‌ئاسیا‌و ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست‌و ئه‌مریكا‌و ئوستورالیا‌و ئه‌وروپا، ئه‌م داواكاریه‌ی جیهانیش بۆ به‌رهه‌می چین، پشت به‌ئاستی باری ئابووری گشتی و دارایی هه‌ر یه‌كێك له‌و ناوچانه‌وه‌ ده‌به‌ستێت، هه‌روه‌ها پشت به‌ بڕی وزه‌ و گۆڕانی نرخی وزه ش ده‌به‌ستێت له‌ جیهاندا، نرخی وزه‌ هه‌میشه‌ وابه‌سته‌ی گۆڕانی سیاسی‌و په‌یوه‌ندیه‌ جیۆسیاسی‌و كێبڕكێیه‌ جیهانیه‌كانه‌.

له‌گه‌ل هاتنه‌ سه‌رده‌سه‌ڵاتی دینگ شیاوپینگ ، بڕیاری بووژانه‌وه‌ و هه‌ڵسانه‌وه‌ی به‌ شۆڕشی ئابووری دا، بڕیارێك بۆ ئه‌و كاته‌ جێگای مشتومڕ و بۆ ئێستاش جێگه‌ی سه‌رسوڕمانه‌، بووه‌ خاڵی وه‌رچه‌رخانی ئابووری و ئینجا سیاسی، شیاوپینگ كادره‌كانی له‌سه‌ربنه‌مای شاره‌زایی ته‌كنیكی و زانستی و توانا خسته‌ سه‌ركار، به‌رنامه‌كانی زۆرتر بۆ گه‌شه‌ی ئابووری و شۆڕشی زانست و ڕۆشنبیری ته‌رخان كرد، ئاشكراشه‌ كه‌ ئابووری به‌هێز وه‌كو دینه‌مۆی ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ت و چه‌تری ده‌سه‌ڵات وایه‌، نزیكه‌ی چل ساڵ دوای ئه‌و بڕیاره‌، ئێستا ئابووری جیهان كه‌وتووه‌ته‌ نێو له‌پی چین و هیچ خێراییه‌ك نیه‌ ڕه‌وڕه‌وه‌ی كاروانه‌كانی له‌سه‌ر ڕێگای ئاوریشمی ئه‌وسا و سه‌رله‌نوێ قیرتاوكراوه‌كه‌ی و ئاسمانە فراوانەكەی ئێستا ڕابگرێ، ئه‌وه‌ی گۆڕاوه‌، ته‌نها گۆڕانی كاروانه‌كانی پێش زایینه‌ به‌ ته‌كنه‌لۆژیا و ڕێگای مۆدێرن و بڕینی سنووری زۆربه‌ی وڵاتانی دونیا و سه‌ردانی به‌رهه‌مه‌كانی به‌ره‌و ماڵی جۆره‌ها نه‌ته‌وه‌ و زمان و ئاین و بۆچوون و ڕوانگه‌ و جێ له‌قكردنی زۆربه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ی له‌ ڕیزبه‌ندی یه‌كه‌می پێشكه‌وتندا بوون له‌ ڕوبوردوودا.
بە پێی توێژینەوە ئابویەكان، ئابووری چین بەردەوام لە گەشەكردندایەو زۆرینەی وڵاتانی جیهان بەرهەمی كۆمپانیا چینیەكان بەكاردێنن و دەستی كارو شارەزایی و ئەزموونی  ئەوان بەكار دەهێنن، تەنانەت ئەو پێشكەوتنانە ترسی لای ئەمەریكیەكان دروست كردووە و پێیان وایە وابڕوات چین دەبێتە جێگرەوەی ئەمەریكا و پلەی یەكەمی ئابووری لەژێر دەست دەردەهێنن و بۆ خۆیانی مسۆگەر دەكەن. 

له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تای ساڵی دووهه‌زاره‌وه‌، چین توانی له‌ ڕیزبه‌ندی ئابووری جیهانیدا كێبڕكێی خۆی له‌ئاستی جیهاندا بباته‌وه‌ و له‌بواری ئابووری تێكڕای داهاتی نێوخۆدا، جێی به‌ زۆربه‌ی وڵاته‌ پیشه‌سازیه‌كان له‌ق كرد، له‌وانه‌ ئیتاڵی و فه‌ڕه‌نسی و به‌ڕیتانی و ئه‌ڵمانی و یابانی و چووه‌ ڕیزبه‌ندی دووه‌مه‌وه‌ پاش ئه‌مریكا.

ناوبانگی وڵاتی چین ده‌مێكه‌ به‌ كاری ده‌ستی و چنین و ڕستن و به‌رهه‌می ئاڵاو واڵای پۆشاك و ورده‌كاری جوانكاری و زۆر به‌رهه‌می دیكه‌ی وه‌كو بواری عه‌تاری و دارچینی ناسراوه‌، هه‌ر له‌ پێش زایینیه‌وه‌، ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ سنووری چینی بڕیوه‌‌و به‌ره‌و ده‌ڤه‌ره‌كانی ده‌وروپشت به‌قافڵه‌ گوازراونه‌ته‌وه‌ و له‌ هه‌موو كیشوه‌ره‌كانیشه‌وه‌ پێشوازی لێ كراوه‌، ده‌مێكه‌ چین ده‌روازه‌ی، ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ناساندن و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی زیرەكی و ده‌ستڕه‌نگینی و كولتوری چینی به‌ره‌و سنووری ده‌ره‌وی خۆی‌ كردووه‌ته‌وه‌. هەربۆیە دەبێت چاوەڕوانی وەها هەستانەوەیەكیان لێبكرێت لەپاش ئەو نسكۆیەی كە نیوسەدە زیاترە توشیان ببوو.

ئێستا چین له‌ قۆناغێكی گۆڕان و په‌لهاویشتنێكی گەورەدایە‌، كه‌ زه‌حمه‌ت هێزێكی ئابووری له‌و به‌هێزتر ‌بتوانێ ببێته‌ ڕكابه‌ری و به‌رده‌وامیه‌كه‌ی بوه‌ستێنێ، جیهان له‌ ئاستی ئه‌م فره(‌به‌رهه‌م) و فره‌(جۆر) و فره(‌ڕه‌نگ) ه‌ی وه‌به‌رهه‌مهێنانی چین ده‌سته‌وه‌ستانه‌، له‌ ئێستادا فره‌جه‌مسه‌ریه‌كی كاتی له‌ دنیادا زاڵه‌، كه‌ ئه‌وه‌نده‌ نابات جه‌مسه‌ری چین وه‌كو جه‌مسه‌ری سه‌ره‌كی له‌ بواری ئابووری و ده‌سه‌لاتدا دانی پێداده‌نرێت، چین وڵاتێكه‌ كه‌( زانست ) ی وه‌كو پێگه‌ی سه‌ره‌كی بۆ خه‌رجكردنی سه‌رمایه‌ خستووه‌ته‌ ئاراوه‌،  بۆ به‌رده‌وامی ئه‌م سه‌رهه‌ڵدانه‌ زۆر پێویستی‌ بەبڕێكی زۆری وزه‌ هەیه‌ و دابینكردنی سه‌رچاوه‌كانی وزه‌یه،‌ به‌تایبه‌ت له‌ ئه‌فریقاوه‌، لە ئێستەدت چین بە بێده‌نگی بووه‌ چه‌قی قورسایی ئابووری جیهان، هەبۆیە چاودێران پێیان وایە له‌وێشه‌وه‌ ده‌بێته‌ چه‌قی قورسایی سیاسه‌ت‌و هاوپه‌یمانه‌كانی كۆده‌كاته‌وه‌ و ده‌شێ كێبڕكێی سیاسیش ببێته‌ پاڵپشتی به‌رده‌وامیدان به‌م سه‌رهه‌ڵدان و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ی ئێستای.

 هەرلەو میانەیەدا  70% ی سەرجەم كاڵاكانی وڵاتێكی زلهێزو بەتوانای وەكو ئەمەریكا لە بەرهەمەكانی وڵاتی چینن، هەر لەبەر ئەوەش بوو كە  سەرۆكی ئەمەریكا ویستی ئابڵۆقە بخاتە سەر هەندێك لە كاڵاكانی چین، بەڵام نەیتوانی و پرۆژەی ترامپ بە شێوەیەكی سەرەتایی شكستی هێنا. نەك هەر بازاڕەكانی ئەمەریكا پڕن لە كاڵاجۆراوجۆرەكانی چینی، بازاڕەكانی وڵاتی روسیاش بە هەمان  شێوەیەو كاڵاكانی چین هەموویانی داگیركردووە.

بە پێی پێشبینی ناوەندەكانی توێژینەوەی ئابووری كە لە میدیاكاندا بڵاوكراوەتەوە وا دەردەكەوێت لە چارەگی دووەمی ئەمساڵدا ئابووری ئەمریكا روو لە لاوازی بكات‌و گەشەسەندنە ئابوورییەكەی خاوبێتەوە، ئەمەش پێچەوانەی ئەو ئامانجانەیە ترەمپ هەیبووە لە ململانێكانیدا لەگەڵ وڵاتی چین دا.

هاوكات لەگەڵ توندبوونەوەی ململانێ ئابووریەكەی نێوان ئەمریكا‌و چین، كە بە "شەڕی بازرگانیی" ناودەبرێت ئەمریكا رێژەی باج‌و گومرگی سەر ئەو كاڵایانەی زیادكردووە كە لە چینەوە هاوردە دەكرێن‌و ئەوەش بووە هەنگاوی یەكەمی دەستپێكردنی "شەڕی بازرگانیی" نێوان ئەمریكا‌و چین.

لەبەرامبەردا چین دەستەوەستان نەبووە، هەنگاوێكی هاوشێوەی نا‌وەو گومرگی سەر كاڵا ئەمریكیەكانی بەشێوەیەك بەرزكردەوە كە گەیشتە 60 ملیار دۆلاری ئەمریكی تەنها لە مانگێكدا.

پێوه‌ری ده‌ستنیشانكردنی به‌هێزترین ئابووری جیهانی تا ئێسته‌ له‌سه‌ر هه‌مان بیردۆزی گۆستاف كاسل كه‌ ساڵی 1920 دایڕشتووه‌ ده‌ڕوات، كه‌ پشت به‌ (به‌رهه‌می خۆماڵی به‌ به‌راورد به‌ كۆ به‌رهه‌می جیهانی) ده‌به‌ستێت، به‌و بیردۆزه‌ش هێزی ئابووری ئه‌و وڵاته‌ له‌ ڕیزبه‌ندی جیهانی ده‌ستنیشان ده‌كرێت كه‌ له‌مه‌دا (به‌های دراوی ئه‌و وڵاته‌ به‌ به‌راورد به‌ به‌های دراوی كار پێكراوی نێوه‌ده‌وڵه‌تی) ش رۆڵ ده‌بینین.

به‌گوێره‌ی راپۆرته‌كه‌ی دامه‌زراوه‌ی (price water house coopers)  كە لە رۆژنامەی –الصباح- ی كوەیتی دا بڵاوكراوەتەوە، ساڵی 2030 وڵاتی چین دێته‌ ریزبه‌ندی یه‌كه‌م و به‌رهه‌می خۆماڵی ده‌گاته‌ 38 ترلیۆن و هه‌شت ملیار دۆلار. دوای ئه‌و ئه‌مه‌ریكا له‌ پله‌ی دووه‌م دێت به‌ 24 ترلیۆن و 475 ملیار دۆلار، له‌ پله‌ی سێیه‌میش هیندستان دێت به‌ 19 ترلیۆن و 511 ملیار دۆلار، پاشان ژاپۆن به‌ پێنج ترلیۆن و 606 ملیار دۆلار، ئیندۆنیسیا به‌ پێنج ترلیۆن و 424 ملیار دۆلار له‌ پله‌ی پێنجه‌م ده‌بێت.

ئێسته‌ ئه‌مه‌ریكا ریزبه‌ندی یه‌كه‌می جیهانی گرتووه‌ به‌ 18 ترلیۆن دۆلار كه‌ ده‌كاته‌ 24.3%ی ئابووری ته‌واوی جیهانی، له‌ پله‌ی دووه‌م چین دێت به‌ 11 ترلیۆن دۆلار كه‌ ده‌كاته‌ 14.8%ی ئابووری جیهانی. له‌ پله‌ی سێیه‌م ژاپۆن دێت به‌ چوار ترلیۆن و 380 ملیار دۆلار كه‌ ده‌كاته‌ 5.9%ی ئابووری جیهانی، پاشان ئه‌ڵمانیا دێت به‌ سێ ترلیۆن و 360 ملیار دۆلار كه‌ ده‌كاته‌ 4.5ی ئابووری هه‌موو دنیا، دواتر به‌ریتانیا دێت به‌ دوو ترلیۆن و 890 ملیار دۆلار كه‌ ده‌كاته‌ 3.9%ی هه‌موو دنیا.

سەرەڕای هەموو ئەو لەمپەرانەی بۆ وڵاتی چین دروست دەكرێن، بەڵام ئێستا چین وڵاتێكه‌ خاوه‌نی به‌هێزترین چه‌ك و سوپایە، خاوه‌نی ڕێگاوبانی ئابووری جیهانە، گه‌وره‌ترین كارگەكانی به‌رهه‌مهێنانی كه‌لوپه‌لی ئاماده‌كراوی جۆراوجۆره‌، خاوه‌ن وزه‌ی ئه‌تۆمی و چه‌كی ئه‌تۆمییە، لە ڕووی ناوبانگی نێو دەوڵەتیشەوە خاوه‌ن جێگای هه‌میشه‌یی له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی، لە نێو گۆڕەپانی ململانێكانیش دا خاوه‌ن توانایه‌كی پشتبه‌ستوو به‌ ئابووری بۆ ڕه‌خساندنی په‌یوه‌نیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ و ڕێكه‌وتن له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانه‌كانی، به‌تایبه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌ی ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر ڕێگای ئاوریشم، خاوه‌ن پێگه‌یه‌كی به‌هێزی بڕیار‌و توانای به‌رده‌وامی خۆیەتی و كەس نیە فەرمانی بەسەردا بكات یان ڕێگەو ستراتیژیی بۆ دیاری بكات، ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ڕێگاوبانی وشكایی و ئاوی و دروستكردنی به‌نده‌ر و له‌نگه‌ر له‌ كه‌ناری ئوقیانوس‌و ده‌ریاكان له‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا جێگەی بایەخ و گرنگیەكانی ئەو وڵاتەیە، چین راپه‌ڕینێكه‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌زانست و ژماره‌ی زۆری دانیشتوان و بڕیاری سیاسی بێ ڕكابه‌ر و سنوورنەبه‌زاندن لە بواری مافەكانی مرۆڤ و دوو كەوتنەوە لە سه‌ركوتكردن، ساڵانه‌ ملیۆنه‌ها هاوڵاتی سه‌فه‌ری ده‌ره‌وەی وڵاتەكەیان‌ ده‌كه‌ن و به‌ داهێنان‌و بیرۆكه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌، هه‌زاره‌ها گه‌نجی به‌ بڕوانامه‌ی زانكۆوه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی چینه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ نێو وڵات و توانا زانستی و شاره‌زاییه‌كه‌یان له‌ بواری شیاوی خۆیاندا ده‌خه‌نه‌كار و به‌هره‌كان ده‌كه‌نه‌ ئامانجی به‌رهه‌مهێنان و دواجاریش خودی دەوڵەت دەیباتەوە.

دەكرێت لە ڕوانگەی ئەم خاڵانەی خوارەوە هۆكارەكانی سەركەوتن و گەشەسەندنی چین كورت بكەینەوە:
1-چین لە ڕێگەی دەستكاریكردنی یاساكانی وڵاتەكەی گەورەترین هەنگاوی سەرەتا بهاوێژێت، لەڕێگەی هەمواركردنەوەی یاساكانی وەبەرهێنانی دەرەكی و دروستكردنی كەشی  گونجاو بۆ وەبەرهێنان توانییان (ناوچەی ئازاد) دروست بكەن، هەر لەم ڕێگەیەوە سودیان لە ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووی دیكە وەرگرت و لەگەڵ ئەزموونی ئەوانیشدا تواناكانی خۆیانی بخەنەسەر. چین لەماوەیەكی زۆر كەمدا لە 4 ناوچەی ئازادی سەر دەریاو بەندەرەكانی گەیاندە 2000 ناوچەی ئازادی بازرگانی.

2-داڕشتنی سیاسەتی ئابوری وڵات لەلایەن دەوڵەت لەبەرژەوەندی وەبەرهێن و بەكاربەراندا بوو، چاكسازییە ئابووریەكان بەجۆرێك بوو كە هەموو كەس باوەڕی وابوو لە بەرژەوەندی ئەودایە، خۆی بە بەشێك لە پرۆسەكە دەزانی، خەڵك گەشتبووە ئەو بڕوایەی چەندە بەشداری هەستانەوەی ئابووری وڵاتەكەی بكات ئەوەندەش سوود مەند دەبێت.

3-كرانەوەی چین لە سیاسەتی دەرەكیدا، چوون ئەوان پێیان وابوو دەبێت دەرگای وڵات كراوە بێت بۆ وەبەرهێنان بەمەرجێك لەگەڵ یاساكانی وڵاتدا ناتەبا نەبێت، كردنەوەی دەرگای پەیوەندیەكان هەلێكی باش بوو بۆ پەرەپێدان و هەستانەوەی ئابووری وڵات و چاوكرانەوەی زیاتری هاوڵاتیان. بە جۆرێك سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا بەئاشكرا گوتی یەكێتی ئەوروپا پێشوازی لە پێشكەوتنە ئابووریەكانی چین دەكات چوون پێشكەوتنی چین دەبێتە هۆی پێشكەوتنی جیهانیش.

4-دووكەوتنەوە لە ململانێ ناوچەیی و جیهانیەكان و خۆ بواردن لە و كێشانەی كە لەكاروانی پێشكەوتن و هەستانەوە دووریان دەخاتەوە، هەروەها ئامادەگی خۆی نیشان داوە بۆ دەستگرتنی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لە هەردوو كیشوەری ئەفەریقاو ئاسیا، ئەمەش رۆڵی ئەو وڵاتەی بردوەتە پێشەوەو ناووناوبانگی بۆ گەڕاندوەتەوە..

5-كاركردن بۆ سێكوچكەی نیشانەكانی هەستانەوەی ئابووری كە بریتیین لە (هێز، جوگرافیا، ئابووری)و لە ڕووی بایەخ و گرنگیەوە لە بری سیاسەت (ئابووری)یان دانا.

6-پێكەوە گونجاندنی (هونەر)ەكان لەگەڵ (زانست)، بەمانایەكی دیكە زانست و هونەریان پێكەوە گرێدا و جوانیەكانی هونەریان خستە خزمەتی زانست و سەرجەم كایەكانی پیشەسازییەوە.

7-دیاریكردنی بوارەكانی كاركردن و هەوڵدانی بەردەوام بۆ پێشخستنیان كە لە 15 خاڵدا كورت دەبێتەوە لەوانەش: زانستی بایۆلۆژیی، گەشتەكانی ئاسمان، لێزەر، ئۆتۆماتیك، وزە، پێداویستیەكانی بیناسازیی، توێژینەوە...

8-وازهێنانی دەوڵەت لەو پشكانەی كە خۆی هەیبوو لە ئابوری سەربەخۆو كەسیەكاندا، بۆ ئەوەی بواری گەورەیان بۆ بكاتەوە. بەسەرنج دان لە ژمارەكان لەوە تێدەگەین كە چەندە سەركوتووبوون، لە نێوان ساڵی 2002 تا 2005 نزیكەی 15 ملێۆن فەرمانبەری دەوڵەت بێكاربوون لەبەرامبەردا لە كەرت تایبەتدا كار بۆ 57 ملیۆن كەس دۆزراوەتەوە. داهاتی دەوڵەت لەو ماوەیەدا 7% بووە بەڵام داهاتی كەرتی تایبەت 40% بووە.

9-گەیاندنی ئامێرەكانی پەیوەندی بە هەموو گوندو شوێنە دوورە دەستەكان بۆ ئەوەی خەڵك بەئاسانی پەیوەندی دروست بكەن و دەوڵەت ئامانجەكەی بپێكێت. ب شێوەیەك كە لە ساڵی 2005 دا بەكاربەرانی ئەنتەرنێت هاوڵاتیانی چین كەوتنە پێش ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكاوە.

10-هەبوونی هەڵكەوتەی جیۆسیاسی وڵاتی چین كە دەكەوێتە سەر دەریا فراونەكانی باكوورو رۆژهەڵاتی ئاسیا و  لە نیوان هەردوو وڵاتی روسیا و هیندستان.

ئەمانە كورتەیەك بوو لە هۆكارەكانی پێشكەوتنی وڵاتی چین، وڵاتێك لە پەنجاكانی سەدەی ڕابوردوو دا 48 ملێۆن كەسی لەبرساندا لەدەست داوەو لە لەماوەی نیوسەدەدا توانیویەتی ببێتە دووەم وڵاتی بە هێزی ئابووری جیهان لە دوای ئەمەریكاوەو شرۆڤەكارانیش باس لەوە دەكەن لە چەند ساڵی داهاتوودا بەڕەی ئابووری لە ژیرپێی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا دەربهێنێت.