05:39 - 07/11/2019

رۆڵی ئایین لە دروستكردن و بەردەوامی هەژاریی دەكەوێـتە كوێوە؟‌

ئەگەر سەرنجی مێژووی سەرجەم ئایینە ئاسمانیەكانیش بدەین دەبینین شوێنی دابەزین و دەركەوتنیان لە ناوچەیەكی دیاریكراودایە، لەگەڵ ئەوەی ئەو ناوچەیە خاوەنی سەرچاوەی مرۆیی و سروشتی لەبەرچاوە، بەڵام هەژاریی و كەمدەرامەتی بەرۆكیان بەرنادات، پرسیار ئەوەیە: ئایا لە نێوان دین و هەژارییدا چ پەیوەندییەك هەیە؟ ئاین چ ڕۆڵێكی هەیە بۆ كەمكردنەوەی هەژاریی؟ ئەگەر دین بۆ خۆشگوزەرانی مرۆڤەكان هاتووە ئەدی ئەو هەموو هەژارییە چیە بەرۆكی ئەو وڵاتانە بەرنادات كە پابەندی ئاینن؟

ئەگەر وردتر سەرنج لە دۆخی كۆمەڵگەكانیش بدەین دیاردەیەكی دیكەمان بەرچاودەكەوێـت ئەویش جیاوازیی نێوان كۆمەڵگەكانە لە بارەی هەژارییەوە، موسوڵمانێكی هیندی جیاوازیی زۆره‌ لە موسوڵمانێكی ئەوروپی، مالیزیی و ئیماراتییەك لەگەڵ ئەفغانییەك. توێژەرانی بواری كۆمەڵایەتی لەو بارەیەوە بۆچوونی جیاوازیان هەیە، ئەوان پێیان وایە هەژاریی لە ئیسلامدا جیاوازە  لە مەسیحیەت و بوزییەكان.

گۆڤاری (نیچر)ی نەمساویی كە گرنگی بە توێژینەوەی زانستی دەدات لە ژمارەی مانگی كانوونی دووەمی 2019 دا توێژینەوەیەكی توێژەری نەمساوی (كیلمین سیدماك)ی بڵاو كردووەتەوە، توێژینەوەكەی ناوبراو پشتی بە زانیاریی نێو كۆمەڵگە جیاوازەكان بەستووە، ئەو باسی لە ئاستی پەیوەندی نێوان كۆمەڵگەو ئاینەكان كردووە، دواتریش هاتۆتە سەر رێژەی هەژاریی ئەو كۆمەڵگایانە.
 توێژینەوەكە مەیدانییەو ساڵی 2015 له‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌ جیاوازه‌كان ئه‌نجامیداوه‌، باس لە پەیوەندی ئایین و هەژاریی كردووە.

لەو روه‌وه‌ توێژەر پەیوەندییەكی زۆر هەستیاری لە نێوان ئاین و كۆمەڵگەو هەژارییدا دۆزیوەتەوە، لە هەمان كاتیشدا ئەو پەیوەندییە زۆر بەكاریگەر ناودەبات.

كیلمین سیدماك پێی وایە سیاسەت چەندە كاریگەریی هەیە لەسەر هەژاریی، ئاینیش هەمان كاریگەریی هەیە، نەك هەر ئەوە بەڵكو كاریگەری زۆریشی لە سەر قوڵبوونەوەی هەژاریی هەیە ، بۆ نموونە كاتێك سەردانی كەنیسەیەكی كاسۆلۆكی كردووە لە ئیتاڵیا كە (هەزار كەس)ێك هاتووچۆیان كردووە، بینیویەتی هەموویان هەژارن، كاتێكیش لە هۆكارەكەی كۆڵیوەتەوە بۆی دەركەوتووە هەموویان  هۆكارەكەی دەگەڕێننەوە بۆ ویستی خودایی و بەتەواویش باوەڕیان بەو بۆچوونەی خۆیان هەیە، هەربۆیە توێژەر باوەڕی تەواوی بەوە هەیە كە ئایین ڕۆڵی سەرەكی هەیە لە قووڵبوونەوەی هەژارییدا، لە هەمان كاتدا  پێگەی (بەهەشت و دۆزەخ)یان خستۆتە خزمەتی ئەو بوارەوە، چوون ئەو دوانە هەڵسوڕێنەری هەموو بابەتە ئاینیەكانن.

ئایندارەكان باوەڕیان وایە لە ڕێگەی هەژارییەوە زیاتر تامی ژیان دەكەن و ئامانج و فەلسەفەكەی دەرك دەكەن، ئەوان هەست بەوە دەكەن خاوەنی سامانێكی نادیار و مەعنەوین كە پێچەوانەی سەروەت و سامانی دەوڵەمەندەكانە، لەو ڕێگەیەوەی قەناعەتیان بە خۆیان كردووە كە جێگەیان بەهەشتەو لە لایەكی دیكەشەوە دۆزەخیان بۆ دەوڵەمەندەكان تاو داوە لەبەر ئەوەی كە سەروەت و سامانێكیان زەوتكردووە كە بەشی ئەوانیشی تێدایە. بە شێك لە توێژەران باس لەوە دەكەن هۆكاریی ئەو هەژارییە ڕازیی بوونە بە هەژاریی و نایانەوێت لێی بێنە دەرەوە.

 مردن كە هیچ تەفسیرێكی بۆ نەكراوە بەرگی ئایینی كراوە بە بەردا و لە هەر ئاینێكدا مانایەكی سەربەخۆو جیاوازیی بۆ كراوە. ئایندارەكان باوەڕی تەواویان بەوە هەیە دەستێكی نادیار (لەدەرەوە) شتەكان دەجوڵێنێت، ئێمە ئاگامان لەو نیە بەڵام ئەو بۆ یەك چركەش ئێمە فەرامۆش ناكات، هەرچەندە ئەم بۆ چوونە لە نێو فیكری ئیسلامیدا شایانی گف و گۆیەو شتی زۆری لەسەر وتراوە، بەڵام لە ڕووی بەكارهێنانی گشتییەوە كێشەكەی دروستكردووە. بەتایبەتی لەو ڕووەوە كە مرۆڤ تاكوێ (مخیر- ئازاد)ەو چەندە (مسیر- سنووردار)ەو تەنها جیبەجێكردنی لەسەرە.

(راس گرای، مامۆستای زانست و مێژوو، لە پەیانگای ماكس بلانك) باس لەوە دەكات هەركات ماناو شرۆڤە تەواو بۆ بابەتێكی قورسی ژیان، یان بابەتێكی گوماناویی و نادڵنیا كراو نەتوانرا بە تەواوی شی بكرێتەوە یەكسەر تەفسیری دینی دێتە كایەوەو هەمووشیان دەیدەنەوە پاڵ خودایەكی گەورە، ئیتر لەوێدا هەوڵ و كۆششەكان مرۆڤ دەوەستن و پێویست بەوە ناكات بە دوای شرۆڤەو تەفسیری دیكەدا بگەڕێت.
سایكۆلۆژیای هەژاریی:
هۆكارەكانی هەژاریی تەنها هەبوونی ژینگەیەكی نالەبار نییە، بەڵكو حاڵەتێكە، هەمیشە لە خۆبەرهەمهێنانەوە دایە، بابەتێكی زۆر قوڵی فەلسەفی و زانستی و كۆمەڵناسییە، زۆر جار هەژاری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەركەسەو بەشێكی دیاریكراوی خۆی هەیە، كەس رزقی كەس ناخوات، نسیب و قەزاو قەدەر ڕۆڵی یەكەم و كۆتایی دەبینێت و چەندین شتی دیكە.

سایكۆلۆژیای هەژاریی:
هۆكارەكانی هەژاریی تەنها هەبوونی ژینگەیەكی نالەبار نییە، بەڵكو حاڵەتێكە، هەمیشە لە خۆبەرهەمهێنانەوە دایە، بابەتێكی زۆر قوڵی فەلسەفی و زانستی و كۆمەڵناسییە، زۆر جار هەژاری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەركەسەو بەشێكی دیاریكراوی خۆی هەیە، كەس رزقی كەس ناخوات، نسیب و قەزاو قەدەر ڕۆڵی یەكەم و كۆتایی دەبینێت و چەندین شتی دیكە.

توێژینەوەیەك كە لە وڵاتە هەژارەكانی باشووری ئەفەریقا ئەنجامدراوە باس لەوە دەكات كە میدیا و بانگەشەی سەرمایەدارو وەبەرهێنەرەكانی ئەو وڵاتانە هەمیشە كار لەسەر ئەوە دەكەن: هەژاریی عەیب نیە.. ناكرێت هەموو كەس وەك یەك خۆش بژی..  هەژاریی دیاردەیەكی جیهانییەو ناتوانرێت بنبڕبكرێت.

ئەمە لە حاڵێكدا سەرجەم كارەكانی ئەو سەرمایەدارو كۆمپانیا گەورانە لەلایەن ئەو خەڵكە هەژارەوە بەڕێوە دەچێت، لەوانەیە ئەو بابەتە سەربكێشێت بۆ ئەو بابەتەی كە تا ئێستەش جێگەی مشتو مڕیی ئابووریناسان و ئاینزانەكانە.
بەشێك لە زانایان پێیان وایە ئەو حاڵەتەی كە تەفسیری هەڵە یان راستی ئاین دروستی كردووە، بنەمای زانستی نیەو تەنها فێڵێكی دیكەی سەرمایەدارەكانە بۆ ئەوەی حاڵەتەكە بەردەوام بێت و لەبەرژەوەندی خۆیان بشكێتەوە.

بەشێك لە شارەزایانی كۆمەڵناس حاڵەتەكەیان ناوناوە ململانێی چینەكان، ئەوانەشی كە بەرۆكی ئایین دەگرن گوایە خەڵكی هەژار ملكەچی دەسەڵاتداران دەكەن، دابەشی سێ دەستە بوون، یەكێكیان پێی وایە ئەو حاڵەتە ڕاستییەو دەبێت هەژار هەر هەژاربێت و ئەوەش ئیرادەی خودایە، بەشێكی دیكەش دەڵێن ئەو حاڵەتە تەفسیری هەڵەی دەقە ئاینیەكانەو مرۆڤ دەتوانێت گۆڕانكاریی بەسەر ژیانی خۆیدا بهێنێت و تاوانەكە دەخەنەوە ئەستۆی كەسەكان، بەڵام ئاڕاستەی سێیەم پێی وایە مرۆڤ ئازادیی تەواوی خۆی هەیەو بە پێی تێڕوانین و بۆچوون و پلانەكانی گۆڕانكارییان بەسەر دێت.

مارتن سیلگمان توێژەری زانستی و دەرونناسی ئەمەریكی باس لەوە دەكات كە (هەژاریی) تەفسیری كۆمەڵایەتی و دەروونی قوڵی هەیە،  ئەوە تەنها ئایین نیە كە لە پشت حاڵەتی هەژارییەوەیە.

به‌شێك له‌شارەزایان باوەڕیان وایه‌ هۆكارێكی هاوبەشی نێوان هەموو هەژارەكان ئەوەیە كە هەژارەكان ئامادەیی دەرونییان هەیەو پەیوەندی بە ئاستی رۆشنبیریی تاك و كۆمەڵگەوە هەیە، چوون ئەگەر كەسێك خاوەنی شوێنی حەوانەوەی باش و تەندروستی باش و خوێندنی باش بێت، كەواتە دەبێتە خاوەنی كۆمەڵگەیەكی باش و دواجار ڕێژەی هەژاریی كەم دەكاتەوەو بە پێچەوانەشەوە.

بۆ ئەوەی سەرنجێكمان لادروست ببێـت لەسەر ئەو وڵاتانەی كە شەڕی ئەوە دەكەن دەستوریی وڵاتەكانیان لە ئایینەوە وەربگرن، بەتایبەتی  ئەو وڵاتانەی كە ناویان لە خۆیان ناوە (وڵاتانی ئیسلامی)، ئیتر لەوێوە تێدەگەین تەفسیریی ئایین چ كاریگەرییەكی لەسەر دروستكردنی كۆمەڵگەی هەژار هەیه‌.


بە پێی سەرچاوەكان 39%ی دانیشتوانی (جیهانی ئیسلامی) لە خوار ئاستی هەژارییەوەن، كەچی ساڵانە بڕی 72 ملیار دۆلار بۆ كڕینی چەك و تەقەمەنی خەرج دەكەن و لەدژی یەكتریی بەكاری دەهێننەوە، بە پێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە كۆی سەرجەم وڵاتانی ئیسلامی  31 وڵاتیان ئاستی گەشەكرنیان مام ناوەندەو  20 وڵاتیان ئاستی پەرەپێدان و گەشەسەندنیان لاوازە، تەنها 21 وڵاتیان لە ڕیزی وڵاتە باشەكاندان ، ئەویش ئەوانەن كە بەجۆرێك لە جۆرەكان زۆر پابەندنین بە لایەنە ئاینییەكەوە، یان بەجۆرێكی دیكە راڤەو شرۆڤەی دەقە ئایینیەكانیان كردووە.

به‌پێی راپۆرتی وڵاتانی هاریكاریی ئیسلامی، له‌ وڵاتانه‌ی هاوڵاتیانی زۆرینه‌ی موسوڵمانن،لە سەدەی بیستەمدا 396 ملیۆن كەسی هەژار بووە، بەڵام لەسەرەتای 21مه‌وه‌ ژمارەی هەژاریی لەم وڵاتانە دبەزیوە بۆ 74  ملیۆن كەس ، بە شێوەیەكی گشتی هەژاریی لە نێو پێنج وڵاتی جیهاندا بڵاوەیان كردووە ئەوانیش بریتین لە (هیندستان، نەیجیریا، كۆنگۆ، ئەسیوبیا، بەنگلادیش)،  هەریەك لەو وڵاتانەش پابەندی زۆریان بۆ ئایینە جۆراوجۆرەكان هەیە، لە بتپەرستییەوە بیگرە تا دەگاتە مەسیحیەت و پاشانیش ئیسلام.

دین و پێشكەوتن:
شەتەكدان و پەیوەستكردنی ژینگەی كۆمەڵایەتی لەگەڵ ئایین، بابەتێكی كۆنی فەلسەفی و زانستییە، زۆرینەی ئەوانەی توێژینەوەیان كردووە لەو بارەیەوە باوەڕیان وایە: كاریگەری گەورەو بینراو لە نێوان (ئاین و كۆمەڵگە)دا هەیە، كەواتە راستەوخۆ كاریگەرییەگانی ئایین هەست پێدەكەین لەسەر كۆمەڵگە ، بە پێچەوانەشەوە كۆمەڵگە هەژارەكان خوێندنەوەی تایبەتی و جیاوازیان بۆ دین هەیە،  هەربۆیە دینداریی دەوڵەمەندێك جیاوازە لە دینداریی هەژارێك. بەمانایەكی دیكە ئەوەندەی هەژارەكان پابەندی بێ چەندوچوونی دینن، ئەوەندە دەوڵەمەندەكان پاپای دیین نین.

ئەوانەی باسیان لە مێژوو، فەلسەفە و تەفسیری دینەكان كردووە پێیان وایە، سەرەتا مرۆڤ دیاردە سروشتیەكانی چواردەوری خۆی نەناسیوە، بۆیە گەڕاون لەناو ئایندا ماناو پێناسەی بۆ بدۆزنەوە، هەربۆیە لە كۆندا بۆ هەر یەكێك لە دیاردەكان –خودا-یەكیان بۆ داتاشییوە.

راس گرای، مامۆستای زانست و مێژوو، لە پەیانگای ماكس بلانك باس لەوە دەكات هەركات ماناو شرۆڤە تەواو بۆ بابەتێكی قورسی ژیان، یان بابەتێكی گوماناویی و نادڵنیا كراو نەتوانرا بە تەواوی شی بكرێتەوە یەكسەر تەفسیری دینی دێتە كایەوەو هەمووشیان دەیدەنەوە پاڵ خودایەكی گەورە، ئیتر لەوێدا هەوڵ و كۆششەكان مرۆڤ دەوەستن و پێویست بەوە ناكات بە دوای شرۆڤەو تەفسیری دیكەدا بگەڕێت.
له‌ كۆتاییدا ده‌گه‌یته‌ ئه‌و بڕوایه‌ی دین هۆكارێكه‌ بۆ هه‌ژاری، به‌ڵام نه‌ك خودی دینه‌كه‌ هانی هه‌ژاری بدات، به‌ڵكو ته‌فسیری بڕوادارانی دین (جوله‌كه‌ و مه‌سیحی و موسوڵمان)وا په‌یامه‌كه‌یان قبوڵكردووه‌ ئه‌وه‌ی هه‌مه‌ به‌شی خودایه‌ و به‌وه‌ش رازیم!