11:38 - 11/02/2020

ئیسرائیل دەرگای پشتەوەی فرۆشتنی چەك و تەكنۆلۆژیای ئەمەریكایە‌

پەیسەر

هەندێك پێیان وایە ئیسرائیل دەرگای فرۆشتنی چەكە ئەمەریكیەكانە، هەندێكی دیكەش دەڵێن ئیسرائیل لە ڕێگەی كۆمپانیا گەورەكانی پەیوەندی و تەكنۆلۆژییەوە دەیەوێت دەست بەسەر جیهاندا بگرێت و بگاتە ئەو خەونەی كە بن گۆریۆنی یەكەم سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە ئاواتی بوو بێـتە دی، ئەویش ڕابەرایەتی كردنی جیهانە، یان لانی كەم بیانخاتە ژێر چاودێری خۆیەوە، كە ئەمڕۆ لە ڕێگەی ئەو كۆمپانیایانەوە خەریكە خەونەكە بەدی دێت.

ناكۆكی و ناتەباییەكانی نێوان عەرەب و ئیسرائیل مێژینەیە، هەندێكجار توێژەران –ئەگەر- بیانەوێت قسە لەبارەی شتێكەوە بكەن دەیانخەنە بەرامبەر یەك و پارسەنگی یەكترییان پێدەكەن، بەمانایەكی دیكە، ئەگەر بیانەوێت پێگەی لایەكیان دیاریی بكەن ئەوی دیكەیان بە نموونە دەهێننەوە، هەربۆنموونە: عەرەبەكان ساڵانە 150 ملێۆن دۆلار لە بواری زانیاریی و ئامێر و بەرمانەی پەیوەندییە ئەلیكترۆنیەكاندا خەرج دەكەن،  بەڵام ئەگەر بەراوردی بكەین بە ئیسرائیل ئەوا 10% ی ئەو بڕە لە هەمان بواردا خەرج دەكات، بەڵام بەدیوەكەی تردا زۆرینەی كۆمپانیا گەورەكان ئەوەندەی ڕوو لە ئیسرائیل دەكەن ئەوەندە ڕوو لە وڵاتە عەرەبیەكان ناكەن. بێگومان ئەو كارەش خۆسەریی نیەو پاساوی خۆی هەیە.

كۆمپانیای (ئینتڵ)ی ئەمەریكی كە لەبواری دروستكردنی پێكهاتەو ئامێرە ئەلیكترۆنیەكاندا كاردەكات، لە مانگی نیسانی 2013 دا دەرگاكەی داخست و بارگەو بنەی لە وڵاتی میسردا پێچایەوەو بووە هۆی بێكاربوونی 120 فەرمانبەری جۆراوجۆری میسریی كۆمپانیاكە، ماوەی كاركردنی ئەو  كۆمپانیایە تەنها چوارمانگ بوو، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەو كۆمپانیایە لقێكی لە تەلئەبیب كردووەتەوەو  زیاتر لە 10 هەزار كەس كاری تێدا دەكەن و 60%ی ئەو كەسانە كاری توێژینەوەو پەرەپێدان دەكەن.
بەشێوەیەكی گشتی وڵاتە عەرەبیەكان ساڵانە لە بواری ئامێرە ئەلیكترۆنیەكانی پەیوەندیكردندا بڕی 150 ملیۆن دۆلار خەرج دەكەن، ئەوەش بووەتە جێگەی سەرنجی كۆمپانییە جیهانیەكان كە بیانەوێت لقی كۆمپانیاكانیان لە وڵاتانی عەرەبیدا بكەنەوە، لەناو وڵاتانی عەربیشدا ئیماراتە، بەجۆرێك لە ئیستادا ئەو وڵاتە بووەتە ناوەندی زۆرینەی كۆمپانیاكانی بواری پەیوەندیكردن، بەڵام كەمترین كۆمپانیای توێژینەوەو پەرەپێدان ڕووی تێدەكەن.

لەبەرامبەردا لە ئیسرائیل زیاتر لە 300 كۆمپانیا لە بواری توێژینەوەو پەرەپێداندا كاردەكەن، لەكاتێكدا بڕی خەرجییان لە رێژەی 10%ی خەرجیەكانی وڵاتە عەرەبیەكان تێپەڕناكات، وەنەبێت كۆمپانیاكانی بواری توێژینەوەو پەرەپێدان كۆمپانیای ئاسایی و سادەو تازەكار بن، بەڵكو هەریەك لە (مایكرۆسۆفت، ئەپڵ، گۆگڵ، فەیسبووك، ئەمازۆن و ئای بی ئێم) لە ئیسرائیل دا زۆر بە چڕیی كارەكانیان دەكەن. ئەمە وامان لێدەكات بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا بگەرێین كە بۆچی ئەو كۆمپانیایانە ڕوو لە ئیسرائیل دەكەن لەكاتێكدا كە ئاستی ئابووری ئەو وڵاتە وەك پێویست نیەو لە هەمان كاتیشدا كاركردن تیایدا لە هەموو شوێنێكی دونیاش گرانترەو لەوێ باشتر و گونجاوتریش دەست دەكەوێت؟

دزیكردنی بەبەرنامەی ئیسرائیل :
زۆر لە مێژە شادەماریی هاوكارییەكانی ئەمەریكا لە واشنتۆنەوە بەرەو تەلئەبیب درێژبووەتەوە، هاوكاریی دارایی و تەكنۆلۆژیییان دەكەن، بەڵام لەپەنای ئەوانەشدا چەندین ژێربەژێریی و دزییان لە ئەمەریكا كردووە لەبواریی تەكنۆلۆژیای ئەتۆمی دا. لەوانەیە یەكێك لە دیارترین نموونەی ئەو بابەتە (كێشەی ئەبولو)بێت، كە ئیسرائیل لە ساڵی 1970 و لە رێگەی سیخوڕێكی خۆیانەوە بەناوی-زلمان شابیرۆ- وە بەرنامەكانی چۆنەتی پیتاندنی یۆرانێۆمی لە ئەمەریكا دزیی، بەڵام ئەو ڕوداوە گەورەیە لە نێو میدیای ئەو سەردەمەو تا ئێستاش ئەوەندە باس نەكرا، بەبڕوای چاودێران هۆكارەكەی ئەوە بووە كە خۆیان مەبەستیان نەبوو بكەوێتە بەرچاوی ڕای گشتی كە ئیسرائیل خاوەنی پیتاندنی یۆرانیۆمەو كار بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی دەكات.لە لایەكی دیكەشەوە هەندێك پێیان وایە ئەمەریكا خۆی مەبەستی بووە كە ئیسرائیل بكاتە خاوەنی ئەو چەكە بۆیە بدەنگی هەڵبژاردووە.

هەرچەندە كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی ئیسرائیل لەبازاڕەكانی جیهاندا ئەو بایەخە گەورەیەیان نیە، لەگەڵ ئەوەشدا دەوڵەت بەبڕی نیوەی تێچوو 50% هاوكاریی وەبەرهینەرانی ناوخۆیی دەدات، ئەوەش بۆ ئەوەی لە كاتی خستنە بازاڕدا گران نەشكێتەوە. لە هەمان كاتیشدا ئیسرائیل بەردەوام خەریكی دزینی بەبەرنامەی زانیاریی و تەكنۆلۆژیاكانی ئەمەریكایە، هەروەها زۆرینەی دەستكەوتوەكانی ئەمەریكا بە نرخێكی هەرزانتر دەفرۆشێتەوە، هەربۆ نموونە ئیسرائیل یەكێك لە سیستەمە پێشكەوتوەكانی چەكی ئەمەریكی فرۆشت بە چینیەكان بەناوی مووشەكی (بسون 3)و مووشەكی (دیللا كروز) كە لەفڕۆكە دەبەسترێت و ئامانجەكانی بەدوردی دەپێكێت.
ئەوەی شارەزایان باسی دەكەن لەنێو گرێبەستی پەیوەندییە بازرگانیەكانی نێوان ئیسرائیل و ئەمەریكا، بەتایبەتی بازرگانی ئازادی نێوانیان، هیچ پابەندییەك نیە كە ئیسرائیل نەتوانێت دەستی بگاتە تەكنۆلۆژیا و بیرۆكەی دروستكردنی چەكەكانی، هەر بۆیە ئەو شارەزایانەی پێیان وایە ئەو كارە دەست ئەنقەستەو بەسەر شارەزاو توێژەرە گەورەكانی ئەمەریكادا تێپەڕی نەكردووەو خۆیان مەبەستیان بووە نەرمی لەبەرامبەر ئیسرائیل دا بنوێنن، تا لەو ڕێگەیەوە چەكداری بكەن و لە هەمان كاتیشدا پشتیوانی ئابووری بكەن.

دامەزراوەی بێرد، سەرەتای چیرۆكەكەیە:
لە حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا هەردوو حكومەتی ئیسرائیل و ئەمەریكا لە بواری گەڕان و پشكنین و توێژینەوەی پیشەسازییدا دامەزراوەی (بێرد- Bird) یان دامەزراند، سەرمایەی كۆمپانیاكە نیواو نیو بوو، بەڵام لە بنەڕەتدا بۆ پەرەپێدانی بواری پیشەسازیی ئیسرائیل بوو، ئامانجەكەی بریتی بوو لە گەشەسەندنی توێژینەوەو گەشەپێكردنی بواری پیشەسازیی ئیسرائیل، ئەمەریكا بڕی 12 ملیۆن دۆلاری خستە ناو پرۆژەكەوەو  كار ئاسانی بۆ هەموو كۆمپانیاكانی تر كرد كە پەیوەندیی لەگەڵ بكەنەوەو بازرگانی لەگەڵدا ببەستن. ئیتر لێرەوە پرۆژەی سیخوڕییەكانی ئیسرائیل بەسەر دامەزاراوە پیشەسازییەكانی ئەمەریكاوە دسەتپێدەكات بەتایبەتی لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوودا. هەربۆیە لە ڕاپۆرتێكی پنتاگۆندا 2006 هاتووە كە ئیسرائیل سیخوڕیی بەسەر بواری پیشەسازیی سەربازیی ئەمەریكاوە كردووە.لەوەش بترازێت لەلایەن جوولەكەیەكی بەڕەگەز ئەمەریكی بەناوی (ئەندی بشتولشاییم)، خاوەنی سایتە بەهێزو بەناوبانگەكانی وەك (گوگڵ، فەیسبووك)ەوە پاڵپشتی دارایی دەكرێت ئەو  لەناو ئیشسرائیلیش دا خاوەنی كۆمپانیای( سەن میكروسیستمز)ە كە كار لە بواری توێژینەوەو پەرەپێدانی ئیسرائیل دا دەكات، هەر یەك لە (گوگڵ، ئەپڵ، فەیسبووك و مۆتۆریلا) لە تەلئەبیب دا ناوەندی خۆیان كردوەتەوەو خەریكی توێژینەوەو بەدوادا چوونن.

تێچوونی زۆر.. بۆچی تەلئەبیب؟
بە پێی ڕاپۆرتێكی گۆڤاری –ئیكۆنۆمیست-  تەلئەبیب بە نۆیەمین پایتەختی دەوڵەمەندی جیهان دادەنرێت، ئەوە لە كاتێكدا پێنج ساڵ بەر لە ئێستا لە پلەی 28 دا بووە، هەر بە پێی ئەو گۆڤارە 64%ی نرخی دراوی ئیسرائیلی لە نیۆركدا بەرز بووەتەوە. ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی زۆرینەی كۆمپانیا گەورەو بچووكەكانی رۆژئاوا ڕوو لە ئیسرائیل بكەن. زۆرینەی ئەو كۆمپانیایانە لە سیكتەرە جیاوازەكانی وەك پیشەسازیی، ژینگە، تەكنۆلۆژیا، و تەنانەت پاراستنی ناو خۆییشدا كارەكانیان لە ئەستۆ گرتووە.. بەڵام ئەوەی كە بووەتە ڕێگر بوونی بیرۆكراتیەت و قۆرغكاریی یە، بە پێی ڕاپۆرتێكی -هارتس- هەرچەندە لە ئیسرائیل دا بیرۆكراتیەت زاڵ بێت ڕەنگدانەوەی خراپی لەسەر دۆخی گشتی دەبێت و هەلی كار كەم دەكاتەوەو لە ئەنجامیشدا دەبێتە هۆی نزمبوونەوەی ئاستی بژێویی خەڵك و دابەزینی ئاستی ئابووریی وڵات.
بە پێی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی شەفاقیەتی نێودەوڵەتی لە 2019 دا ئیسرائیل لە كۆی 180 وڵاتی گەندەڵدا ڕیزبەندی 35 هەمینی گرتووە. لێرەوە ئەو پرسیارە قوت دەبێتەوە ئەی بۆچی كۆمپانیاكانی بواری تەكنۆلۆژیای پەیوەندیی ڕوو لە ئیسرائیل دەكەن؟

هۆكارەكان سیاسین:
بە پێێ بۆچوونی شارەزایان هۆكاری هاتنی ئەو هەموو كۆمپانیا زەبەلاحەی بواری تەكنۆلۆژیا بۆ ئیسرائیل مانای ئەوەیە پشتیوانی لەو بیرۆكەیە دەكەن كە دەیەوێت لە داهاتوودا ئیسرائیل بكاتە كوێخای جیهان لەو لەوێوەو لەڕێگەی تەكنۆلۆژیاوە  سەرجەم وڵاتانی جیهان ئاڕاستە بكات، كە یەكەم سەرۆك وەزیران –دیڤید بن گۆریۆن- پێشبینی كردووە، یان لانی كەم ئاگای لەسەرجەم گۆڕانكارییەكان بێت و لەو ڕێگەیەوە سیخوڕیی تەكنۆلۆژیی بەسەر وڵاتانی جیهانەوە بكات.
لە هەمان كاتدا هەزاران هاوڵاتی جۆراوجۆریی ئیسرائیلی دەكەونە سەر كار و هەلی كاركردنیان بۆ پەیدا دەبێت، ئەوەش هاوكارێكی باش دەبێت بۆ هەستانەوەی ئابووری وڵاتەكەیان، لە هەمان كاتدا لەو ڕێگەیەشەوە دەتوانن زانیارییەكانی دروستكردنی چەك و تەقەمەنی ئەمەریكا بە وڵاتانی دیكەی وەك روسیاو چین بە پارەی دڵخوازی خۆیان بفرۆشن.

بۆ ئەو مەبەستە رۆژنامەی لۆس ئەنجلۆس تایمز لە بەرواری 13 حوزەیرانی 1990 دا نوسیویەتی: ئیسرائیل گەورەترین هەناردەكاریی تەكنۆلۆژیای پێشكەوتووی سەربازییە بۆ چین لە ساڵی 1989 دا، هەربۆیە بەرپرسێكی ئەمەریكیش كاتێك قسەی بۆ ئەو رۆژنامەیە كردووەو نەیویستوە ناوی ئاشكرابكرێت گوتویەتی: ئیسرائیل دەرگای پشتەوەی فرۆشتنی چەكەكانی ئەمەریكایە.

توێژینەوەو گەشەسەندن:
دۆخی لەباری ئیسرائیل بۆ گەشەسەندنی توێژینەوە زانستیەكان زۆر لەبارو گونجاوە، لە هەمان كاتیشدا بەهرەو توانا مرۆییەكان لەو وڵاتەدا بەرجەستەن، هەربۆ نموونە كۆمپانیای مایكرۆسۆفت هەزار توێژەری ئیسرائیلی كاری تێدادەكەن، ئەپڵ 800 كەس و گۆگڵیش 600 كەس، بە پێی توێژینەوەكان نیوەی ئەو ئەندازیارانەی لەو كۆمپانیایانەدا كار دەكەن دەرچووی -زانكۆی تەلئەبیب- ن، بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكان كرێی ئەو ئەندازیارانە لە كرێی ئەندازیارانی هیندو چین و سەنگافورە و روسیاش كەمترە.

بە پێی توێژینەوەیەكی –پەیمانگای ئاماری یونسكۆ- ئیسرائیل لە پلەی دووەمدایە لەدوای كۆریای باشوور بۆ سەرفكردنی خەرجی لە بواری توێژینەوەو پەرەپێدانی توانا تەكنۆلۆژییەكاندا، بە پێی ئامارەكانی ئەو پەیمانگایە ئیسرائیل 4.1% ی بوودجەی وڵاتەكەی سەرف دەكات بەڵام لە وڵاتێكی وەكو مەغریب 0.7% یان بۆ داناوە، بە پێی توێژینەوەكان ئیسرائیل بە ئەندازەی هەموو وڵاتانی عەرەبی پارەی بۆ ئەو بوارە داناوە.

ماوەتەوە بگوترێت: ئەوەی ئیسرائیل بۆ پەرەپێدانی بواری تەكنۆلۆژیا خەرجی دەكات بەدیوەكەی دیكەدا زیانی گەورەی لە كۆی ژیانی هاوڵاتیانی وڵاتەكەی داوەو بوەتە هۆی ئەوەی كە گەندەڵی و نابەرامبەریی و خراپی باری گوزەران زیاد بكات، بەڵام ئەوان لەڕێگەی توێژینەوەكانی خۆیانەوە هەموو لایەنەكانیان لێكداوەتەوەو پێیان وایە ئەو كارە سەركەوتوو تر دەبێت و لەو ڕێگەیەشەوە خەونی لە مێژیینەوەی ئیسرائیلیەكان و –بن گۆریۆن-ە سەرۆك وەزیرانیات دەهێننەدی كە رۆژێك لە رۆژان ئیسرائیل ڕێبەرایەتی هەموو جیهان بگرێـتە دەست و جڵەویان لەدەستی ئەواندا بێت.

تێبینی: زۆرینەی زانیارییەكان لە پێگەی –ساسە پوست- وەرگیراوە.