11:28 - 03/03/2020
تاڵیبان لە حوجرەكانی پاكستان و چیاكانی تۆرابۆراوە بۆ سەر مێزی دانوستانی ئەمەریكا
بزووتنەوەی تاڵیبانی ئەفغانی بەیەكێك لەو بزووتنەوە ڕایدكاڵیانە دادەنرێت كە لەبەرامبەر رۆژئاوا بەگشتی و ئەمەریكادا بەتایبەتی نەرمی نەنواندووە، بەڵام بە نەمانی ئوسامە بن لادن و نەمانی داعش و كوژرانی قاسمی سولەیمانی هاوپیەمانیان، دۆخەكە بەجۆرێكی دیكەی لێهات، هەردوولا گەشتنە ئەو بڕوایەی بە كوشتارو شەڕوشۆڕ ناتوانن كێشەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن، هەربۆیە قەتەر بووە ناوبژیوان و دواجار هەردووكیانی لەسەر مێزی گفت و گۆ دانیشاندو واژۆی ڕێكەوتنێكی ستراتیژیی پێنج خاڵی پێكردن و وابڕیارە ئاوبكرێت بەسەر ئەو ئاگرەدا كە نزیكەی نۆزدە ساڵە وڵاتی ئەفغانستانی كردووەتە سووتماك.
دەگوترێت كە بێنەزێربۆتۆی سەرۆك وەزیرانی پێشووی پاكستان ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردن و چەكداركرنیاندا
تاڵیبان ساڵی ١٩٩٤ لەلایەن
(مەلا محەمەد عومەر) لە باشوری ئەفغانستان دامەزرا و لە ساڵی ١٩٩٦وە تا ٢٠٠١
بەشێکی زۆری ئەفغانستانی خستە ژێر رکێفی خۆیەوە، مەلا محەمەد عومەر لە پاكستان و
لە ئاوارەییدا ژیاوەو سەرقاڵی وانەخوێندن بووە لەناو ئۆردوگاكانی ئەو وڵاتەدا،
دوای ئەوەی كە حیزبە ئیسلامیەكانی ئەفغانستان لەدوای پاشە كشەی یەكێتی سۆڤیەتی
جاران لەو وڵاتە نەیانتوانی ئیدارەیەكی باشی وڵاتەكەیان بكەن و پێیان نایەشەڕ
ناوخۆو سەرجەم حیزبە ئیسلامیەكان چوونە بەرامبەری یەكتر ،هەلێكی باش هاتە پێشەوە
تا مەلامحەمەد و هاوبیرەكانی ئەو بۆشاییە بقۆزنەوەو بگەڕێنەوە وڵاتەكەی خۆیان و
تاڵیبان دروست بكەن، كە ناوەكەیان لە وشەی (طلبە)ەوە هاتووە كە لە زمانی
ئەفغانیەكاندا بە مانای خوێندكار، یان فەقێ یاخود مەلای ئاینی دێت، دەشگوترێت كە بێنەزێربۆتۆی
سەرۆك وەزیرانی پێشووی پاكستان ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردن و چەكداركرنیاندا،
هەر چۆنێك بێت تاڵیبان توانی بۆ ماوەیەكی زۆر گۆڕەپانی سیاسی و سەبازیی و ئیداریی
ئەفغانستان كۆنترۆڵ بكات و لەبەرامبەر هێزی داگیركەر –ئەمەریكا- و هێزی حكومەتی
ناوخۆی وڵاتەكەیان بوەستنەوە، تا دواجار ملیان بەڕێكەوتن لەگەڵ ئەمەریكا داو، لە
چەند رۆژی پێشوودا لە قەتەر واژۆی ڕێكەوتنەكەیان كرد.
هۆکارەکانی دروستبوونی
تاڵیبان:
هۆکارە ناوخۆییەکانی دروستبوونی تاڵیبان
أ. بێتوانایی رابەری جیهادییەکان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی
نیشتیمانی بەهێز لە ئەفغانستان ژمارەیەک پێیانوایە، یەکێک لە هۆکارەکانی دەرکەوتنی
تاڵیبان لە ئەفغانستان، بێتوانایی رابەرە جیهادییەکانی ئەفغانستان بوو بۆ
پێکهێنانی دەوڵەتێکی نیشتیمانی کە هەموو وڵاتەکە بگرێتەوە، هەروەها مەیلی ژمارەیەک
لەو گروپانە بۆ گرتنە دەستی دەسەڵاتی زیاتر و بەرەنگاری دەوڵەتی جیهادی."
ب. هەستی خێڵەکی
تیرەی (پشتۆن)ەکان لە ساڵی ١٧٤٧وە دەسەڵاتی ئەفغانستانیان لە
دەستدابووە و بە شێوازی جیا جیا خۆیان بە باڵاتر دەزانی و بیری ئایینی تاڵیبان و
دەستگرتن بە روکاری شەرعەوە، هەرچەندە سەرچاوەکەی بۆ بیری سەلەفی رادیکاڵ
دەگەڕایەوە، بەڵام وەک ئامرازێک بۆ باڵادەستی پشتۆنەکان لە ئەفغانستان بە
کاردەهێنرا. كەماوەیەكی زۆربوو لە ژێر دەسەڵاتی پشتۆنەكان هاتوبووە دەرەوە.
ئەفغانستان لە هەژارترین وڵاتانی جیهانە
ج. هەژاری و قەیرانی ئابوری
ئەفغانستان لە هەژارترین وڵاتانی جیهانە، ناسەقامگیری سیاسی و
ئاسایشی کۆمەڵایەتی بۆتە هۆی جێگیربوونی دۆخی دواکەوتوویی وڵاتەکە. چواردە ساڵ شەڕ
دژی یەکێتی سۆڤێتی جاران، بنەماکانی ئابوری خۆماڵی ئەو وڵاتەی لاواز کرد.
هۆکارە دەرەکییەکانی دروستبوونی تاڵیبان
أ. پاکستان
پاکستان بەردەوام هەوڵیداوە حکومەتێکی پشتۆن لەژێر دەسەڵات و
کۆنترۆڵی خۆیدا لە کابول هەبێت، بۆ ئەوەی لەم ڕێگەیەوە رێگە لە جوڵانەوەی
پشتۆنەکان لە ویلایەتەکانی سیستان و بەلوچستانی پاکستان بگرێت. پارێزراوی ئاسایشی
سەر سنوری پاکستان لەگەڵ ئەفغانستان بە گرتنە دەسەڵاتی پشتۆنەکان لە ئەفغانستان
گرێ دراوە.
ب. عەرەبستانی سعودیە
ئەم وڵاتە کە لە مێژ بوو، لەگەڵ شەڕ دژی یەکێتی سۆڤێت سەرمایەی
گەورەی لە جیهاد لە ئەفغانستان وەگەڕخستبوو، دوای کشانەوەی یەکێتی سۆڤێت،
دابینکردنی بەرژەوەندییەکانی خۆی بە تایبەتی برەودان بە وەهابییەتی کردە ئامانجی
خۆی.
ج. قەتەر: زۆر دەمێكە باس
لەوە دەكرێت كە وڵاتی قەتەر هاوكاریی زۆری حیزب و ڕیكخراوە ئیسلامیەكانی جیهان
دەكات و لەناو ئەوانەشدا بزووتنەوە تاڵیبان، هەر بۆیە كاتێكیش ڕێكەوتنی نێوان
ئەمەریكاو تاڵیبان هاتە پێشەوە چەند جارێك لە قەتەر یەكیان بینی و دواتریش هەر
لەوێ واژۆیان لەسەر ڕێكەوتنەكەی نێوانیان كرد.
د-ئەمریکا
ئەمەریکا لە یەکەم پشتیوانانی جیهادییە ئەفغانییەکان بوو لە شەڕ
دژی سوپای سوور، بەڵام بە کشانەوەی روسەکان و لێکهەڵوەشانی یەکێتی سۆڤێت و
پشتیوانی ئەمەریکا لە ئیسرائیل، ستراتیژی گروپە تادیکاڵەکانیش بەرامبەر رۆژئاوا
گۆڕانی بەسەردا هات.
لەسەرەتادا ئەمەریکا مەبەستی بوو بە پشتیوانی تاڵیبان ئەم
ئامانجانەی خوارەوە بۆ خۆی لە ئەفغانستان وەدیبێنێت:
أ. ئەمەریکا دەیویست بە دابینکردنی ئاسایشی ئەفغانستان و ئاسیای
ناوەند، رێڕەوی گواستنەوەی نەوت و گاز لە ئاسیای ناوەندەوە تا دەریای هیندستان
هەموار بکات و بەرژەوەندییە ئابورییەکانی خۆی دابین بکات.
ب. بە گەیشتنە دەسەڵاتی تاڵیبان لە ئەفغانستان دەیتوانی سنوری
رۆژهەڵات بە رووی ئێرانی شیعی کە دژی ئەمەریکا بوو دابخات.
ئەندێشە و رەفتاری ئایینی
تاڵیبان
لە رووی فیقهییەوە تاڵیبان پەیڕەوی مەزهەبی حەنەفییە و وەک
رایدەگەیەنێت بەپێی سوننەتی پێغەمبەر (د.خ) و هاوەڵانی رەفتار دەکات.
بیری ئایینی تاڵیبان و رەفتارەکانی لەم بوارەدا، چەند
تایبەتمەندییەکیان هەیە، لەوانە:
أ. رێز لە رەسەنایەتی لە پێشهاتە نوێیەکاندا
تاڵیبان لە رووبەڕووبوونەوەی بابەتە نوێ و داهێنراوە
نوێیەکاندا، رەسەنایەتییان لەبەرچاو دەگرت و بۆ رەوایی هەر کارێکی نوێ بە دوای
دەقێکی تایبەتی و رێگەپێدانی شرعیدا دەگەڕان و بەو پاساوەی کە کارە نوێیەکان لە
سەردەمی پێغەمبەردا (د.خ) و خەلیفە راشدینەکاندا نەبووە، دژی هەموویان وەستاونەوە
و بە توندی رووبەڕوویان بۆتەوە. ئەم ئەندێشەیە ئەندێشەیەکی دوور لە عەقڵ و هەڵاتن
لە گەشەسەندن بوو.
ب. جەختکردنەوە لەسەر روکاری شریعەت و قوڵ نەبوونەوە لە ئاییندا
لەگەڵ جێگیر بوونیان تاڵیبان هەوڵیدا، کە ئەفغانستان لە روکاردا
بەو تێگەیشتنە روکارەی لە ئایین هەیانبوو بیکەن بە ئایینی. لەمڕووەوە ناوی
(ئیمارەتی ئیسلامی)یان بۆ ناوی ئەفغانستان زیادکرد. تەنیا رادیۆی ئەفغانستانیان
ناونا (دەنگی شەریعەت) و فەرمانیان بە ژنان و پیاون دا، کە یاساکانی ئیسلام جێبەجێ
بکەن، بە پێچەوانەوە هەڕەشەیان لە هاوڵاتیان کرد ئەگەر یاساکان جێبەجێ نەکەن سزا
دەدرێن.
تاڵیبان کە توڕەیی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە دوای خۆیدا هێنا
ج. توندوتیژی بۆ جێبەجێکردنی ئەحکامەکان
یەکێک لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی تاڵیبان کە توڕەیی
کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە دوای خۆیدا هێنا، توندوتیژی لە ئەنجامدانی ئەحکامەکان بوو،
بەتایبەتی لەبەرامبەر ئەو شتانەدا كە ڕواڵەتی و بەرچاویی بوون.
تاڵیبان و مافی ژنان
تێگەیشتنی تاڵیبان لە مافی سیاسی و کۆمەڵایەتی ژنان، بە واتای
بێبەشکردنیان بوو لە هەموو چالاکییەکی کۆمەڵایەتی و لەسەر ئەم بنەمایە فەرمانیان
بە ژنان کردبوو، کە لە ماڵ نەیەنە دەرەوە.
ئەندێشەی سیاسی تاڵیبان
ئەندێشەی سەرەکی سیاسی تاڵیبان، بابەتی خەلافەت لە کۆمەڵگەی
ئیسلامیدایە. تاڵیبان زیندوکردنەوەی خەلافەتی ئیسلامی بۆ ئیسلامی بوونی کۆمەڵگە
پێویستە. ئەوان بۆ لێکچوونی حکومەتی خۆیان لەگەڵ خەلافەتی سەرەتای ئیسلام، (مەلا
عومەر)یان وەک ئەمیری موسوڵمانان ناساند و رایانگەیاند، کە هەڵبژاردنی ملا عومەر
بەپێی بۆچوونی (اهل حل و عقدە) ئەنجامدراوە.
تاڵیبان باوەڕیان بە بەشداری هاوڵاتیان لە کاروباری کۆمەڵگە و
دیاریکردنی چارەنوسی خۆیان نەبوو، هەڵبژاردن و راپرسی و چاکسازی و بابەتی
لەمشێوەیە، بە شێوازی تەقلیدی و نائیسلامی دەزانی و بە بەپیرۆزدانانی بیر و
رەفتاری خۆیان هەوڵی هێنانەدی ئامانجەکانیان دەدا.
هەروەها تاڵیبان بوونی پارتی سیاسی لە کۆمەڵگەدا رەتدەکەنەوە و
بە شێوازێکی رۆژئاوایی و تەقلیدی و دژی ئیسلام هەژمار دەکەن. لای تاڵیبان مەرجی قورەیشی بوونی خەلیفە
لەبەرچاو نەگیرابوو، بەڵام لەهەمانکاتدا و بەپێی ئەندێشەی زۆربەی سوننەکان، پابەند
بوون بە خەلیفە بە واجبی شەرعی دەزانن و نەیارانی بە یاخی و پێویستە خوێنیان بڕژێت.
قاعیدە بۆ جێگیر بوون و گەیشتنە ئامانجەکانی پێویستی بە پێگەیەکی بەهێزی وەک حکومەتی تاڵیبان و ئەفغانستان هەبوو
قاعیدە و تاڵیبان
ئەندێشەی سەلەفیگەریی و گەڕانەوە بۆ پێشینەی ئومەت خاڵی
پەیوەندی نێوان قاعیدە و تاڵیبانن، لەم ڕووەوە بن لادن( ئەمیری پێشووی قاعیدەو
بەڕەگەز سعودی) زۆربەی سامانی خۆی بۆ برەودان بە بیری وەهابی و ئەندێشەکانی ئیبن
تەیمیە و رابەرە سەلەفییەکانیتر لە ئەفغانستان تەرخان کردبوو.
تاڵیبان بۆ پەیوەندی بە جیهانی دەرەوە و دابینکردنی پێویستییە
داراییەکانی و سەرکوتکردنی دوژمنانی ناوخۆ پێویستی بە بن لادن و قاعیدە هەبوو. بن
لادن لەم بوارەدا درێغی لە هیچ نەکرد.
قاعیدە بۆ جێگیر بوون و گەیشتنە ئامانجەکانی پێویستی بە
پێگەیەکی بەهێزی وەک حکومەتی تاڵیبان و ئەفغانستان هەبوو، سەرکەوتنی تاڵیبان لە
ئەفغانستان ئەو هەلەی بۆ ئەو دەڕەخساند.
بە هاوپەیمانی فکری نێوان تاڵیبان و قاعیدە جولانەوەی سەلەفی
رادیکاڵ دژی کۆمەڵگەی جیهانی توندتر بوو، بونیادگەراکان لە نەتەوە جیاجیاکان بۆ
جیهاد روویان لە ئەفغانستان کرد.
گرنگترین کاریگەری قاعیدە لەسەر تاڵیبان بریتی بوو لە هاندانی
پەیڕەوانی تاڵیبان دژی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی، چونکە بەر لەو هاوپەیمانییە
تاڵیبان دوژمنایەتییەکی ئاشکرای لەگەڵ ئەمەریکا نەبوو. بە چوونی بن لادن بۆ
ئەفغانستان پەیوەندییەکانی ئەمەریکا و تاڵیبان رۆیشتە قۆناغێکی نوێوە و بە هێرشی
ئەمەریکا بۆ سەر ئەفغانستان و حکومەتەکی تاڵیبان کۆتایی هات.
داعش و تاڵیبان:
بە پێی سەرچاوە هەواڵیەكان
تاڵیبان رۆڵی گەورەی بینیوە لە هاوكاریكردن و دنە دان و پشتیوانی كردنی داعش دا،
هەرلەناردنی موجاهیدانەوە بگرە ، تا دەگاتە هاوكاریی مادیی، كاتێكیش داعش جێگەی پێ
لێژبووەو خاكی بەدەستەوە نەماوە یەكێك لەو ئەگەرانەی كە پەنایان بۆ بردبێت، بوونی
ناوچە سەختەكانی تۆرابۆرایە كە تائێستاش بەدەست تاڵیبانەوەیەوە چەندین ساڵە هێزەكانی
ئەمەریكاو حكومەتی ئەفغانستانیش لە هەوڵی ئەوەدان كۆنترۆڵی بكەن، بەڵام لەبەر عاسی بوون
و سەختی ناوچەكە هەوڵەكان بەبێ بەرهەم ماونەتەوە.
زیانەكان:
ئەمەریكا
لە 2001 ەوە زیاتر لە 3200 سەربازی كوژراوە، پتر لە 20 سەربازیان بریندار بووە، زیاتر لە 150 ملیار دۆلاری لەو جەنگەدا خەرج
كردووە، 83 ملیار دۆلاری بۆ بونیات نانەوەی سوپای فەرمی ئەفغانستان بووە، سەربازی
ئەفغانیش لە هەردوو بەرەی حكومەت و تاڵیبان تا ساڵی 2014 نزیكەی 45هەزار چەكدار
بوون، بە پێی ئامارەكان رۆژانە 30 بۆ 40 سەربازی ئەفغانی كوژراون و زیاتر لە 60
كەس بریندار بوون.
نزیكەی 5 هەزار گیراوی تاڵیبان و هەزار گیراوی ئەمەریكی تا 10/3/2020 ئاڵوگۆڕدوكرێن
لەسەر
چی ڕێكەوتوون:
هەرچەندە
ئایدۆلۆژیای تاڵیبان تێكەڵەیەكە لە نەتەوەیی و توندڕەویی دینی، بەڵام لە ماوە 19
ساڵی ڕابوردوودا كە ئەمەریكا ڕاستەوخۆ لەناو وڵاتەكەیاندایە هەردوولا تێگەشتن بە
كوشتار و شەڕ ناتوانن كۆتایی بە یەكتری بهێنن، هەربۆیە بەناوبژیوانی قەتەر و
هەندێك لایەنی دیكە كەوتنە گفتوگۆكردن، بەشێك لە شارەزایان پێیان وایە بە كوژرانی ئوسامەبن
لادنی سەرۆكی قاعیدەو قاسمی سولەیمانی بەرپرسی سوپای قودسی ئێرانی دووژمنی سەرەكی
ئەمەریكیەكان و هاوپەیمانی سەرسەختی تاڵیبان و نەمانی داعش دەرگای گفت و گۆكان
ئاوەڵابوون، ئەوەی كە لەسەری ڕێكەوتوون لە چەند خاڵێكدا خۆی دەبینیێـتەوە كە
بریتین لە :
1-لەماوەی
14 مانگدا سەرجەم هێزی بیانیەكان لە ئەفغانستان بكشێنەوە
2-ئەمەریكا
هیزەكانی لە ماوەی 135 رۆژدا هێزەكانی كەمدەكاتەوە بۆ 8600 كەس لە یەك رۆژ دوای
واژۆكردنی ڕێكەوتنەكە.
3-لە
ماوەی 135 رۆژدا ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی 5 سەربازگەی گەورە چۆڵدەكەن.
4-
تارۆژی 27/8/2020 سەرجەم سزاكان لەسەر بەرپرسانی تاڵیبان هەڵدەگرێت
5-نزیكەی
5 هەزار گیراوی تاڵیبان و هەزار گیراوی ئەمەریكی تا 10/3/2020 ئاڵوگۆڕبكرێن.
ئەم
ڕێكەوتنە پەیوەستە بەجێبەجێكردنیەوە بەتایبەتی لە لایەن تاڵیبانەوە. گەرچی
ئازادكردنی ئەندامانی تاڵیبان نازانرێت ئەوانەی –گوانتانامۆ- دەگرێتەوە یان تەنها
ئەوانەی لەناو زیندانەكانی ئەفغانستاندان، بەڵام ئازادكردنی 5 هەزار بەرامبەر یەك هەزار ئاماژەی گەورەیە بۆ ئەوەی بگوترێت
ئەمەریكا ئاسانكاریی زۆری كردووەو مەبەستی بووە ئەو ڕێكەوتنە ئەنجام بدرێت.
ماوەتەوە
بگوترێت: ئاخۆبەم هەنگاوە بوێرانەی هەردوولا لەسەر ڕێكەوتن بزووتنەوەو حیزبە
ئیسلامیەكانی دیكە بەرەو كوێ دەچن و پانتاییەكانی كاركردنیان بەرتەسك دەبێتەوە یان
بەدوای سەرچاوەی دیكەدا دەگەرێن؟
سوود وەرگیراوە لە
توێژینەوەیەكی – ناوەندی كوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەریرانەكان
بەناونیشانی:
بونیادگەرایی و سەلەفییەت
لەسەردەمی هاوچەرخدا (تاڵیبان و قاعیدە)