02:12 - 07/03/2020

بۆچی كۆڕۆنا جیاوازیی دەكات لە نێوان ژنان و پیاواندا؟‌

پەیسەر

 دەگوترێت كۆرۆناش جیاوازی دەكات لە نێوان ڕەگەزەكان و تەمەنەكانیشدا، بەجۆرێك كە لەنێو ژناندا قوربانیەكانی كەمترن، بۆچی پیاوەكان زۆرتر تووش دەبن و زووتریش دەمرن، پرسیارێكەوو پێویستی بەوەڵامە. ئەو نەخۆشییانە چین ئەگەر مرۆڤ هەیبێت زۆرتر دەكەوێتە بەردەم هەڕەشەی كۆڕۆنا؟

دوو مانگ زیاترە جیهان گیرۆدەی ڤایرۆسێكە، هەمووانی بە گیروگاز هێناوە، لە 66 وڵاتدا بڵاوەی كردووە، لە ڕووی دەروونی و ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیشەوە زیانی جۆراوجۆری لێكەوتوەتەوە، بە پێی سەرچاوەكان تووش بووەكانی ئەو نەخۆشییە نزیك بووەتەوە لە سەد هەزار كەس، ڤایرۆسەكە لەناو میدیاكان و خەڵكیشدا بە كۆڕۆنا بەناوبانگە و ناوە زانستیەكەشی كوڤید 19 (COVID - 19) یە.

لە ئەنجامی بەدواداچوونی لایەنی پەیوەندیدا و ئەو ئامارانەی كە لە میدیاكانەوە بڵاو دەبنەوە ئەو نەخۆشییە لەناو هەندێك لە چین و توێژەكاندا كاریگەریی زۆرترە و لەناو هەندێكی دیكەدا كەمتر.

هەڵامەتێك بە قورسی:
بە پێی توێژینەوەكان نیشانەكانی ئەو نەخۆشییە نزیكن لە ئەتای ئەنفلۆنزای ئاسایی بە كەمێك قورستر، زۆرینەی نیشانەكان لە نەخۆشییەك دەچێت كەسێك سەرمایەكی توندی بووبێت، 14%ی نەخۆشەكان بە توندی تووشی هەوكردنی سییەكان دەبن و هەناسەدانیان ناڕەحەت دەبێت و تەنها 5%یان ناتوانن هەناسە بدەن و ئەگەر وەستانی هەناسە دەیانگرێتەوە و دواجار  كەمتر لە 3%یان بەو نەخۆشییە دەمرن.

سەرماو سۆڵە:
لە ئێستادا پسپۆڕانی بواری ڤایرۆسەكان سەرقاڵی پشكنین بۆ ئەوەی بگەنە ئەو ڕاستییەی بۆچی زۆرینەی ڤایرۆسەكان لەوەرزی زستاندا سەر هەڵدەدەن و بەشێوەیەكی خێرا بڵاودەبنەوەو هەڕەشە لە خەڵك دەكەن؟ ئەو زانایانە نموونەی هەردوو ڤایرۆسی (سارس - SARS ) و (میرس- MERS) دەهێننەوە كە پێشتر بڵاوببونەوەو مەترسی و هەڕەشەكانیشیان لە ڤایرۆسی كۆڕۆناش زیاتر بووو لە هەمان كاتیشدا لە وەرزی زستاندا بڵاوەیان كردووەو بەهاتنی وەرزی گەرما كاریگەرییەكانیان كەم بووەتەوە؟

بۆچی زۆرینەی ڤایرۆسەكان لەوەرزی زستاندا سەر هەڵدەدەن و بەشێوەیەكی خێرا بڵاودەبنەوەو هەڕەشە لە خەڵك دەكەن؟

كاتی دەوێت: ئەنگیلا راسموسن، شارەزا لە زانكۆی كۆڵۆمبیای ئەمەریكا دەڵێت: كاتێكی زیاترمان دەوێت بۆ ئەوەی بگەینە تێگەیشتنی ڕاستەقینە لە ڤایرۆسی كۆڕۆنالە ڕووی بایۆلۆژیەوە، ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆرتر نەخۆش بكەون و قوربانیەكانیش بەردەوام بن.

ئەوانەی تووش دەبن:
كەسانی بەتەمەن و نەخۆش نێچیری یەكەمی ڤایرۆسی كۆڕۆنان، بە پێی توێژینەوەو ئامارەكانی وڵاتی چین 45000 كەس لەوانەی كە دەركەوتووە نەخۆشیەكەیان هەیە لە دوو دەستە بوون، بەتەمەنەكان و ئەوانەی نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە. لە هەمان كاتدا 1% ی ئەوانەی كە تەندروستییان باشە تووشی ئەو ڤایرۆسە دەبن،  ئەوانەشی كە لە ئەنجامی نەخۆشیەكە مردوون  10.5%ئەوانەن كە نەخۆشی دڵ و خۆێن بەرو خوێن هێنەرەكانیان هەیە، 7.3 % نەخۆشی شەكرەیان هەیە، 6% ئەوانەن كە نەخۆشی تەنگەنەفەسیی و بەرزبوونەوەی فشاری خوێنیان هەیە، 2.3% شی لەناو ئەو كەسانەدایە كە تەمەنیان لە نزیكەی 80 ساڵیدایە دەكەونە مەترسییەوەو 14.8% شیان دەمرن. بەڵام وەك شارەزایان باسی دەكەم  ئەم ڤایرۆسە لەناو ئەو منداڵانانەی لە خواری 9 ساڵییەوەن كەمترە و ڕێژەیەكی لەبەر چاو نیە.

 گریمانەن:

هەرچەندە ئەو بابەتە هێشتا لە ژێر لێكۆڵینەوەدایەو پسپۆڕان نەگەشتوونەتە دەرئەنجامی زانستی تەواو بەڵام چەند گریمانەو سەرەداوێكیان دەست كەوتووە، یەكێك لەوانە بوون و نەبوونی بەرگریی لەشە. چوون ئەوانەی كە بەرگریی لەشیان بەهێزە ئەگەر ڤایرۆسەكەش وەربگرن كاریگەریی ئەوتۆیان لێناكات، بەڵام ئەگەر بەرگریی لەش كەم بێتەوە ئەوا بە ئەندازەی كەمبوونەوەكە كاریگەرییەكە تاڕادەی مردن دەڕوات. كاتێك مرۆڤێك بەرگریی لەشی كەم بێت و توانای هەناسەدانی كەم دەبێتەوەو كاتێكیش ئەو ڤایرۆسە هێرشی بكاتە سەر ، لەناو سیەكانیدا زۆر خراپ پەرە دەسەنێت، لەوێوە نەخۆش تووشی تەنگەنەفەسییەكی قووڵ و كوشندە دەبێتەوە، ئەمەش هێشتا لە ژێر لێكۆڵینەوەدایەو زانایان و پسپۆڕانی بوارەكە وەك گریمانەیەكی پێش وەختە بڕیاریان لەسەر داوە، نەك توێژینەوەی یەكلاكراوە، هەربۆیە نەیانتوانیوە چارەسەریی یەكلاییشی بۆ دیاری بكەن.

ژن و پیاو:
توێژینەوەكان دەریانخستووە ئەگەر تووشبوون لەناو پیاواندا وەك یەك بن لەگەڵ ژنان، ئەوا ڕێژەی مردن و ناڕەحەتی لای پیاوان زۆرترە، بە پێی توێژینەوەكان رێژەی مردن تا ئێستا لەناو پیاواندا 2.8% بەڵام لای ژنان  1.7% ە، ئەوەش بووەتە جێگە سەرنجی زانایان. توێژینەوەكان دەریانخستووە كاتێك لە 2003 دا نەخۆشی ڤایرۆسی سارس هات 22% پیاوان مردن، بەڵام 13%ی ژنان .

هەركەس ڤایرۆسی كۆڕۆنا بچێتە جەستەیەوە لە ماوەی نێوان (2 تا 14) رۆژ دەردەكەوێت

هەربۆیە گریمانەی زانایان ئەوەیە كە پەیوەندی هەبێت بە پێكهاتە كرۆمۆسۆمیەكانی جەستەی هەریەكێكیانەوە كە بریتین لە (XX  و XY ) لەبەر ئەوەی ژنان لە دوو ئێكس پێكهاتوون لەوانەیە بەرگریی جەستەییان زیاتر بێت لەبەرامبەر ئەو ڤایرۆسانەدا. هەروەها هۆرمۆنی ئەسترۆجین لەناو ژناندا بەرگرییەكی زۆرتری پێ بەخشیوون و لە هەمان كاتیشدا ڕێژەی جگەرەكێشان لەناو پیاواندا زۆرترە وەك لە ژنان، جگەرە كێشانیش ڕاستەخۆ پەیوەندی بە سییەكانەوە هەیەو ئەوەش مەترسی گەورە دروست دەكات.

زۆرینە باوەڕیان وایە نیشانە سەرەتاییەكانی ڤایرۆس لە پێنج رۆژی سەرەتاییدا دەردەكەون

دەركەوتن:
بە پێی توێژینەوەكان هەركەس ڤایرۆسی كۆڕۆنا بچێتە جەستەیەوە لە ماوەی نێوان (2 تا 14) رۆژ دەردەكەوێت، هەرچەندە زۆرینە باوەڕیان وایە نیشانە سەرەتاییەكانی ڤایرۆس لە پێنج رۆژی سەرەتاییدا دەردەكەون، هەندێ جاریش كورتتریش دەبێتەوە بۆ ماوەی دوو رۆژ یان درێژ دەبێتەوە بۆ ماوەی 14 رۆژ، بە پێی توێژینەوەكان لەوماوەیەدا نەخۆشەكە یان تووشی كۆكە و هەناس تونییەكی زۆر توند دەبێت بە ڕێژەی كە 90% ی بەو نیشانەیەدا دەردەكەوێت، یاخود پلەی گەرمای زۆر بەرز دەبێـتەوە و ڕێژەی تووشبووان بە 70%  لەم ڕێگەیەوە دەردەكەون. بە پێی ئامارێكی باوەڕپێكراو كە لەلایەن (medRxiv.org) ئەنجام دراوە، ئەوانەی كە تەمەنیان لە 40 ساڵی بەرەو ژوورە لە دوای 6 رۆژ نیشانەكانی دەردەكەوێت، بەڵام ئەوانەی كە تەمەنیان كەمترە لە دوای 4 رۆژ نیشانەكانی سەرهەڵدەدەن.

 جگەرە كێشانیش ڕاستەخۆ پەیوەندی بە سییەكانەوە هەیەو ئەوەش مەترسی گەورە دروست دەكات

هەرچۆنێك بێت ڤایرۆسەكە هاتووە، لە دەرگای زۆر وڵاتنی داوە، كەم و زۆر زیانی پێگەیاندوون، بەڵام نەخۆشی و كێشەی دیكەی تریش زۆرن كە بەردەوام لەناو كۆمەڵگەكاندا لە هات و چووندان و ئەوەندەی ئەم ڤایرۆسە نەكەوتوونەتە ئامادەكاریی، هەرچی بێت و هەرچۆن گوزرە بكات، ژیانی یەك كەس بە ئەندازەیەك گرنگە كە دەكرێت بگوترێت هەموو سامانی وڵاتێك لە پێناویدا بەخت بكرێت هێشتا هەر كەمە، چوون دواجار دەربازكردنیان دەربازكردنی مرۆڤایەتییە.