01:01 - 16/05/2020
كۆرۆنا و نه‌ریتی نوێی وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست
نه‌ریتێكی نوێ، زاراوه باوه‌كه‌ی سه‌رده‌می
ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێیه و كۆمه‌ڵگاكانیش هێدی هێدی خۆیان له‌گه‌ڵ
دۆخه‌كه‌دا ده‌گونجێنن به‌تایبه‌تی له‌پێناو دووباره ئاساییكردنه‌وه‌ی كۆی كایه جیاوازه‌كانی ژیان، پێش كۆرۆنا مرۆڤەكان بەجۆرێك لە سەر ژیانكردن ڕاهاتبوون كە زۆر جییاواز بوو لەم سەردەمەی كە ڤایرۆسی كۆڤید 19 ی تێدا پەیدا بووەو بێگومان دوای كۆتایی ئەو ڤایرۆسەش نەریتەكان وەك پێشوو نابن، لێرەوە دەكرێت بگوترێت كۆرۆنای نوێ خاڵی وەرچەرخانی نەریتەكانیشە.
به‌شێك له سروشتی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگاكان
هه‌وڵه به‌رده‌وامه‌كانه بۆگه‌یشتن به ڕۆتینه ژیانێك كه سه‌قامگیری و ئارامیان بۆمسۆگه‌ربكات، ئه‌وه‌ش به‌و واتایه
نایه‌ت كه له ئه‌نجامی ئه‌و هه‌وڵانه ده‌توانین ژیانێكی نه‌گۆڕ و سه‌قامگیری ته‌واو
به‌ده‌ست بهێنین به‌و پێیه‌ی به‌رده‌وام دژیه‌كه‌كان ڕۆلی خۆیان ده‌بینن له
گیرساندنه‌وه‌ی جه‌نگ و شۆڕش و ته‌نگژه سروشتییه‌كان و ده‌بنه هۆی تێكدانی دۆخه
ئاساییه‌كان، له‌وێشه‌وه دووباره كارده‌كه‌ین بۆ ئاسایی كردنه‌وه‌ی ژیان به‌ڵام
مه‌رج نیه دۆخه ئاساییه نوێكه هه‌مان دۆخه ئاساییه پێشووه‌كه بێت، لەگەڵ
ئەوەشدا جۆره هاوسه‌نگیه‌كی نوێی تیێدا به‌دی ده‌كرێ كه له‌گه‌ڵ سروشتی مرۆڤدا
ده‌گونجێت.
گه‌شتی ئاسمانی نموونه‌یه‌كی باوی خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ دیارده
و ڕووداوه‌كاندا، پێشووتر گه‌شتیار جانتا و كه‌لوپه‌له‌كانی بارده‌كرد و دواتر گه‌شتنامه‌كه‌ی بۆ مۆرده‌كرا و ده‌چووه
ناو فڕۆكه‌وه. به‌ڵام پاش په‌یدابوونی تیرۆرستان، پشكنینی ته‌قه‌مه‌نیه‌كان بوون
به به‌شێك له‌ڕێكاره‌كانی ناو فڕۆكه‌خانه‌كان، دواتریش له‌خۆكردنه‌وه‌ی كۆی خشڵ و
ماده كانزاییه‌كانیشی گرته‌وه ته‌نانه‌ت پێڵاوه‌كانیش، پاشان پێویست بوو گه‌شتیاران
3كاتژمێر پێش فڕین له فڕۆكه‌خانه‌كاندا ئاماده بن كه نیوه‌ی كاته‌كه‌یان له
پشكنینه جیاوازه‌كاندا به‌سه‌ریان ده‌برد.
گه‌شتكردن له شێوازه ئاساییه‌كه‌ی
خۆیدا مایه‌وه به‌ڵام نه‌ریته نوێكه له ڕێكاره‌كانی گه‌شتكردندا ڕه‌نگیدایه‌وه، ئێستاش به‌هۆی په‌تای كۆرۆناوه نه‌ریتی نوێی
گه‌شتكردن دێته ناو فڕۆكه‌خانه‌كانه‌وه كه بریتیه له زیادكردنی بڕوانامه‌یه‌كیفه‌رمی
بۆ ڕیزی داواكراوه‌كانی فڕۆكه‌خانه كه هه‌ڵنه‌گری ڤایرۆسی كورۆنای گه‌شتیار ده‌سه‌لمێنێت،
ئه‌و بڕوانامه فه‌رمییه‌ش له‌لایه‌ن ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانییه‌وه ئاماده ده‌كرێ،
هه‌روه‌ها ئامێری پێوانی پله‌ی گه‌رمیش له فڕۆكه‌خانه‌كاندا به‌دی ده‌كرێ، و له‌وانه‌شه
خوێن پشكنین ببێت به به‌شێك له نه‌ریته نوێیه‌كه. ئه‌مه‌ش ئه‌و ده‌گه‌یه‌نێت
كه گه‌شتكردن به‌رده‌وام ده‌بێت به‌ڵام
به نه‌رێتی نوێوه.
كاتێك جیهان ده‌رباره‌ی جێده‌ستی
ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ ده‌دوا، هه‌ندێك له‌و باوه‌ڕه‌دابوو‌ن ته‌نگژه‌ی كۆرۆنا ڕۆڵی
نیشانده‌ر یاخوود پاڵنه‌ر ده‌گێڕێت له مه‌یدانی دژیه‌كه‌كانی سه‌ر زه‌وی، و به‌پشت
به‌ستن به‌وه‌ی هیچ شتێك له جیهاندا بێ سه‌رچاوه نیه. له ئێستاشدا هاوشێوه‌ی
ئه‌وه له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوڕاستدا ڕووده‌دات به‌ناوی به‌هاری عه‌ره‌بییه‌وه، كه بووه‌هۆی كه‌وتنه‌وه‌ی ئاژاوه و كه‌موكوڕی
له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كاندا و ئه‌وه‌ش بووه هۆی هاتنه ناوه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته هه‌رێمییه
ناعه‌ره‌به‌كان.
ئێران ده‌ستی وه‌ردایه
كاروباری به‌غدا و دیمه‌شق و به‌یروت و سه‌نعا، توركیاش ڕوویكرده باكوری سوریا،
ئیسرائیلیش ده‌ستی خسته كاروباری ڕۆژئاوای فه‌ڵه‌ستینه‌وه و ئه‌سیوبیا ڕوویكرده ڕووباری نیل له‌ڕێگه‌ی
بنیادنانی گه‌وره به‌نداوی ژیانه‌وه‌ی ئه‌سیوبی له‌سه‌ر سنووری سودان، و ئه‌و ده‌وڵه‌ته
عه‌ره‌بیانه‌ی ده‌ستی كاولكارییان پێنه‌گه‌یشت چوونه قۆناغێكی چاكسازی بنچینه‌یی
درێژخایه‌نه‌وه كه پێده‌چێت تا ساڵی 2030 به‌رده‌وام بێت.
پاش كۆتا هاتنی ده‌یه‌ی
ڕابردوو، جموجۆڵ كه‌وته وڵاتانی عه‌ره‌بی دیكه‌ی وه‌ك جه‌زائیر و سودان و لوبنان
و عێراق و ئه‌نجامیشیان هه‌بوو، هۆكاره‌كه‌شی ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ده‌ستێوه‌ردانه
بیانییه‌كانی سه‌ر ناوچه‌كان بوون و بووه هۆی خستنه‌ڕووی چاكسازییه‌كی نه‌ته‌وه‌یی.
ڤایرۆسی كۆرۆنا له مانگه‌كانی
سه‌ره‌تای 2020 دا بڵاوبووه‌وه، دوو لێكه‌وته‌ی
هه‌بوو، یه‌كه‌میان زیادبوون و
توندتربوونی ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی ده‌وڵه‌ته‌ناعه‌ره‌بییه‌كانی
ڕۆژهه‌لاتی ناوڕاست بوو بۆ سه‌رده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان، به جۆرێك سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی
ئێران یه‌كێكه له وڵاته زیانلێكه‌وتووه‌كانی ده‌ستی ڤایرۆسی كۆرنا به‌ڵام نه‌بووه
هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی ده‌ستێوه‌ردانه‌كانی و سه‌رقاڵبوونی به ڕزگاركردنی خه‌ڵكه‌كه‌یه‌وه.
به‌هه‌مان شێوه‌ش بۆ توركیا، كه سه‌رباری زیانه‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنا و له‌بری
كشانه‌وه‌ی له سوریا به‌ڵكو په‌لیهاویشته لیبیاش و ده‌ستیدایه ئه‌نجامدانی
چالاكی سه‌ربازی له خۆرئاوای لیبیا به‌مه‌به‌ستی
كۆمه‌ككردنی چه‌ند كۆمه‌ڵێكی تیرۆرستی. ئیسرائیلیش زۆر ناشرینانه پێشنیاری به‌رده‌وامبوونی
چالاكیه سیاسیه‌كانی له‌ڕێی پێوه‌لكاندنی زه‌وییه فه‌ڵه‌ستینییه‌كان به
ئیسرائیله‌وه.ئه‌سیوبیاش بێ هیچ واژووكردنێك له دانووسانه‌كانی واشنتۆن له‌گه‌ڵ
میسڕ و سودان كشایه‌وه كه ده‌رباره‌ی
ڕووباری نیل ئه‌نجامده‌دران.
دووه‌میان، ئه‌و ده‌وڵه‌ته
عه‌ره‌بیانه‌ی كه پێش ته‌نگژه‌ی كۆرۆنا ده‌ستیان دایه چاكسازی، سه‌رباری ده‌ستێوه‌ردان
و ته‌نگژه ناوخۆییه‌كانیش تواناكانیان به‌هێزتربووله ڕووبه‌ڕوبونه‌وه‌ی ته‌نگژه
سه‌رده‌میه‌كان، واته په‌تای كۆرۆنا و
نزمبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت.
نه‌ریتی نوێی سه‌رده‌می
كۆرۆنا له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوڕاستدا بریتیه له هه‌وڵه‌كانی وڵاته هه‌رێمییه‌كان بۆ
به‌رفراوانكردنی سنووری جوگرافی و ده‌سه‌ڵاتییه‌كانیان
به كۆڵی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كاندا. هه‌روه‌ها دروستی ڕێچكه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته
عه‌ره‌بیانه‌ش دڵنیاده‌كاته‌وه كه سه‌رقاڵی چاكسازین، و گرنگی به‌رزبوونه‌وه‌ی تێكڕای گه‌شه‌سه‌ندنه‌كانیش
ده‌رده‌خات بۆده‌وڵه‌ته نه‌وتدارو بێنه‌وته‌كان،
به‌وه‌ش پێویسته ده‌وڵه‌تان له هه‌وڵی زیادكردنی سه‌رچاوه داراییه‌كانیاندا بن
بۆ به‌رده‌وامبوون پاش ڤایرۆسی كۆرۆنا.
كه‌موكوڕی وڵاته عه‌ره‌بیه
هه‌رێمییه‌كان بریتیه له نه‌بوونی هاوسه‌نگی ناوخۆیی كه‌وا له ده‌وڵه‌ته ناعه‌ره‌به‌كانی
ده‌وروبه‌ر ده‌كات ئه‌و هه‌له بقۆزنه‌وه له پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیاندا. ئه‌و
هۆكارانه‌‌شی كێشه‌كه‌ی به‌رفراوانتركرد ده‌ستكێشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا بوو له ڕۆژهه‌ڵاتی
ناوڕاست كه به سوریا و عێراق ده‌ستیپێكرد و واژووكردنه‌كه‌ی ئه‌مریكا و تاڵیبانی
ئه‌فغانستان له‌سه‌ر په‌یمانی ئاشتی، به‌وه‌ش
ئه‌فغانستان ڕووبه‌ڕوی چاره‌نووسه
نادیاره‌كه‌ی خۆی ده‌بێته‌وه.
بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه
پێویسته وڵاته عه‌ره‌بییه‌كان مكوڕانه
ده‌ستبده‌نه چاكسازی، له‌ئێستاشدا و پاش ده‌ركه‌وتنی تۆكمه‌یی كه‌رتی ته‌ندروستی
وڵاته عه‌ره‌بییه چاكسازیكاره‌كان له ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی په‌تای كۆرۆنادا،
پێویسته گرنگی زیاتر بدرێت به كه‌رتی ته‌ندروستی به‌وپێیه‌ی پێده‌چێت بایه‌خێكی
زۆری هه‌بێ له داهاتوودا و ببێته سه‌رچاوه‌یه‌كی داهات.
له‌وێشه‌و بۆ ئه‌وه‌ی
چاكسازییه‌كان خێرا و قوڵتر بن هه‌روه‌ها به‌شدار بن له هاوسه‌نگڕاگرتنی وڵاته عه‌ره‌بییه هه‌رێمییه‌كان،
پێویسته چاكسازییه‌كان له‌سه‌ر ئاستی وڵاته هه‌رێمییه‌كان بێت و دوورمه‌ودابن، به‌واتایه‌كی دیكه پێویسته ڕێچكه‌ی چاكسازی گشتی
به‌شێك بێت له نه‌ریته نوێیه‌كه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، وپێكه‌وه‌ییانه و به‌هه‌مان
ئایدۆلۆژیای وڵاته ده‌ستدرێژكاره‌كانه‌وه ڕووبه‌ڕویان ده‌ستێوه‌ردانه‌كان ببنه‌وه.