ڕاپۆرتی جیهانی

02:12 - 24/06/2020

هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی بەلفۆڕ و گەڕاندنەوەی ماف بۆ فەلەستینیەكان‌

پەیسەر

دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لەسەر خاكی فەلەستین جێگەی مشتومڕێكی زۆرەو تا ئێستاش جێگەی سەرنج و تێڕامانی ئەوانەی كە گرنگی بە مێژووی ئەو ناوچەیە دەدەن، بەشێك پێیان وایە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل گەڕانەوی مافێكی مێژوویی جووەكانەوەو لە دێر زەمانەوە خاكی خۆیان بووە، بەشێكی دیكەش باس لەوە دەكەن دروستكردنی ئەو دەوڵەتە بۆ ژمارەیەكی ئێجگار كەمی جوو لە سەر ئەو زەوییەو دواتر بە پێی پەیمانی بەلفۆڕ ستەمێكی گەورە بووە بەریتانیەكان لەو خەڵكەیان كردووە.

ئەم كێشە درێژەی هەیەو تائێستاش بۆچوون و شرۆڤەكانی دابەشی دوو بەرە كردووە، هەردوو بەرەكەش بەردەوام خەریكی بەڵگە هێنانەوەن بۆ ئەوەی زۆرترین كەس باوەڕ پێبهێنن و واداریان بكەن بۆ باوەڕەكەی خۆیان، ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت بوونی دەوڵەتێكی بەهێزی ئیسرائیلە، چۆن هاتووەو هەنگاوەكانی سەركەوتنی چۆن بوون و رەوایەتی ناڕەوایەتی بە جێگەی خۆی، بەڵام ئەوەی سەیرە لەنێو خودی ئەوروپیەكان و نوسەرە دیارەكانیشیاندا بۆچونی جیاوازی سیاسەت و سەركردەكانیان پەیدا دەبن، وەك ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا هاتووە.

رۆژنامەی گاردیان وتارێكی (ئافی شلایم)ی بڵاوكردووەتەوە كە تیایدا ئەو نووسەرە داوای لە بەریتانیا كردووە كە دان بە دەوڵەتی فەلەستین دا بنێت بۆ ئەوەی لەو ڕێگەیەوە بتوانێت قەرەبووی ئەو هەڵە گەوەریەی بكات كە كاتی خۆی پەیمانی بەلفۆڕ ئەنجامی داوە.

لە نوسراوەكەدا هاتووە كە بردن و دەست بەسەرداگرتنی زەوی فەلەستین لە لایەن ئیسرائیلەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە میراتی ئینگلیزەكان بووە بۆیە دەبێت كۆتایی بەو سیاسەتە بێت و ئیسرائیل ڕابگرێت.

رۆژی 2/11/1917 وەزیری دەرەوەی بەریتانیا –ئاسر جیمس بلفۆڕ- پەیمانە مێژووییەكەی دا بە ئیسرائیل كە دەوڵەتێكی نەتەوەیی ئایینیان بۆ دروست بكات لە سەر خاكی فەلەستین، ئەوە لە كاتێكدا ڕێژەی دانیشتوانی جوو لەو ناوچەیەدا تەنها 10% بوو، ئەوەی كە دەمایەوە عەرەب بوون. بۆیە ئەو نووسەرە دەلێت : ئینگلیز ستەمێكی گەورەی لە زۆرینەكان كردووە بۆ كەمینەكان و لەسەر حسابی ئەوان دەوڵەتی بۆ دروستكردوون.

هەروەها باسی ئەوەشی كردووە كە بۆریس جۆنسۆن لەو كتێبەدا كە باس لە ژیانی وینستۆن چەرچڵ دەكات و لە 2014 دا بڵاوكراوەتەوە لەبارەی ئەو پەیمانەی بە (سەیر، ناتەواو، پیس)ناو هێناوە.

بە پێێ ئەو كتێبە پەیمانی بەلفۆڕ كارێكی زۆر خراپی كردووە كە ئەو دەوڵەتەی دروستكردووەو ڕێگەی داوە بە ئیسرائیلیەكان لەسەر زەوی فراوانخوازییەكانی درێژەپێدەدات و ناوی ناوە جێنشینكردنی داگیركاریی و تا ئێستاش بەردەوامە.

وتارەكە باسی لەوە كردووە كە ساڵی 1907 خاكی یەهودییەكان تەنها 2% بووە ، كەچی لە ساڵی 1947 نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیاری كردووە دەوڵەتێكی هاوبەش بۆ جووەكان و عەرەب دروست بكرێت.

بە پێی ئەو بڕیارەی نەتەوە یەكگرتووەكان 55% ی زەوی فەلەستین بۆ جووەكانبێت ، ئەوە لە كاتێكدا لەو ساڵەدا تەنها 7% یان بەدەستەوە بووە، لە جەنگی 1948 یشدا بەهۆی سەركەوتنی ئیسرائیل و شكستی عەرەبەكان ئیسرائیل بووە خاوەنی 78% ی ئەو شوێنەی كە كاتی خۆی لە ژێر ئینتیدابی بەریتانیدا بووە.

دۆخی نوێی ئەو ناوچەیە بە كۆتایی هاتنی جەنگی نێوان ئیسرائیل و عەرەب هات لە ساڵی 1949 دا، بەڵام ساڵی 1967 دەستی گرت بەسەر ناوچەكانی كەنارەكانی رۆژئاواو كەرتی غەززە، بە پێی ڕێكەوتننامەی ئۆسلۆی 1993 ش 78%ی هەموو فەلەستین درا بە ئیسرائیل.لەبەرامبەر ئەوەشدا پەیمان درا بە عەرەبەكان لە كەنارەكانی رۆژئاواو كەرتی غەززەدا دەوڵەتێكیان بۆ دروست بكرێت و پایتەختەكەشی قودسی رۆژهەڵات بێت.

ئەو نوسەرە باس لەوەش دەكات ئەگەر ئەو پرۆژە نوێیەی ئیسرائیل خەریكی جێبەجێكردنیەتی سەربگرێت بە لكانی 30% لە خاكی كەنارەكانی رۆژئاوا، ئەوان بۆ فەلەستینیەكان تەنها 15% دەمێنێتەوە.

ئەو نوسەرە باس لەوەش دەكات بەریتانیا ئەندامی هاوپەیمانییەكی ئەوروپییە كەچی هیچ وڵاتێك لەوانە نیگەرانی خۆیان دەرنەبڕیوە جگە لەسوید كە دانی بە دەوڵەتی فەلەستینیدا ناوە.

سەرۆكی پارتی كرێكارانی بەریتانی پێشوو – جێرمی كوربن- پێشنیاری داوەتە حكومەت كە دان بەحكومەتی فەلەستینیدا بنێت بەتایبەتی بۆئەوەی كۆتایی بەو ستەمە بێت كە پەیمانی بەلفۆڕ بۆی دروستكردوون، بەڵام وەزیریی دەرەوە هیچ وەڵامێكی ئەو داواكارییەی نەداوەتەوە. ئەو نوسەرە باس لەوە دەكات ئەگەر بەریتانیا دان بە دەوڵەت فەلەستین دا بنێت لەوانەیە ببێتە شەفاعەتكارو سڕینەوەی ئەو تاوانەی بەهۆی پەیمانی بەلفۆڕەوە بەسەر فەلەستین و خەڵكەكەیدا هێناویانە.