02:21 - 09/01/2021
چاوەڕوانكراوەكانی 2021 مەترسیدارە تەنانەت كۆرۆناش تێدەپەڕێنێت
هەرچەندە ساڵی ڕابردوو بەیەكێك لە ساڵە سەخت و
ناهەموارەكان هاتە ئەژمار، بەڵام وەك شارەزایان و چاودێران باسی دەكەن پێدەچێت
ساڵی 2021 سەختتر ترو ناهەموارتر دەبێت، ئەگەر ساڵی 2020 بەكۆمەڵێك كێشەی
تەندورستی و ئابووری سیخناخ بوو، ئەوا چاوەڕێ دەكرێت ئەمساڵ بەجۆرێكی دیكە بێت و
لە لایەكی دیكەوە مرۆڤایەتی گیرۆدەبێت، لەم ڕاپۆرتەدا هەندێك لە پێشبینیەكان دەخەینەڕوو.
یەكێك
لە پەیامنێرە سەركەوتووەكانی رۆژنامەی ئیندیپێدنتی بەریتانی بەناوی – بیل ترو-
ڕاپۆرتێكی دوور ودرێژی نوسیوەو تیایدا ئاماژەی بەچەندین پێشهات و ڕووداوی
چاوەڕوانكراو كردووە، كە بەرپرسانی باڵای نەتەوەیەكگرتووكان پێشبینیان كردووە،
بەپێی ئەو پێشبینییانە بێت؛ برسێتی و هەژاریی زۆر پەرەدەسەنێت و چارەسەرەكانیش
لەنێو ململانێی مرۆیی و نالەباریی سروشتیدا كێشەی بۆ دروست دەبێت.
ئەو رۆژنامەنووسە لەسەرەتای ڕاپۆرتەكەیدا
نوسیوەتی؛ كارەساتێكی تێكەڵاو لەنێوان كۆڤید 19 و تێكچوونی كەش و هەوا و
ململانێكان دروست دەبێت و ئەوەش دەبێتە هۆی دروستبوونی برسیەتیەكی زۆر، بەجۆرێك
پێوەری پێوانەیی تۆمار دەكات ، لە هەمان كاتدا ئاوارەبوون و كۆچی زۆرەملێ لە
هەندێك ناوچەدا دروست دەبێا و بەرپرسە باڵاكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لەو بارەیەوە
قسەوباسی زۆریان كردووەو پێشبینیەكانیان خستووەتە ڕوو. بە پێی وتەی ئەو
ڕۆژنامەنووسە، بەرپرسانی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان گوتوویانە ستەمێكی گەورەو
پێشێلكاریی دژی مافەكانی مرۆڤ دێتە پێشەوە.
ساڵی پار ڤایرۆسی كۆرۆنا زیاتر لە 65 ملیۆن
كەسی گرتەوەو زیاتریش لەملیۆن و نیوێكی كوشت، بە جۆرێك هەموو هەفتەیەك 70هەزار
كەسی كردووتە قوربانی، سنووری هەموو وڵاتانی داخست، پەیوەندییەكانی ڕاگرت، گورزی
كەمەرشكێنی لە ئابووری جیهان داو كەرتی تەندروستی هەموو جیهانی خستە ژێر پرسیارێكی
جدییەوە بەجۆرێك لە هەندێك وڵات كەرتەكە نزیك بوو لە كەوتن.
هەژاری بێ پیشینەی 20 ساڵی ڕابوردوو: بەرپرسانی
باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان بە ئیندیپێندنتیان گوتووە، كارەساتی ڤایرۆسەكە تێكەل بە
كۆمەڵێك گرفتی دیكە و لەوانەیە پێش تەواوبوونی نیوەی یەكەمی ئەمساڵ هەژاریی لە
بەشێك لە وڵاتانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست دەربكەوێت، بەجۆرێك لە مێژووی 20 ساڵێ
ڕابوردوودا وێنەی نەبووبێت، ئەوەش ببێتە هۆی ئەوەی ئاستی تەمەن بگەڕێتەوە بۆ –نیوە- واتە 50 ساڵی.
ڕاپۆرتەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە
هەڵگیرسانی جەنگ هاوكاریەكی زۆر گەورەی پەرەسەندنی ئەو كێشانە دەبێت، لە هەمان
كاتدا سەرهەلدانی ململانێ نێو دەوڵەتییەكان ئەوەندە پەرەدەسەنن كە جیهان لەدوای
جەنگی جیهانی دووەمەوە شتی وای بەخۆیەوە نەبینیوە. رۆژنامەكە دوو ناوچەی بەتایبەتی
دیاریی كردووە ئەوانیش وڵاتەكانی سوریا و یەمەنەو كاریگەری زۆر خراپ لەسەر
دانیشتوانی ئەو دوو وڵاتە دادەنێت و بەدووریشی نازانن كاریگەریی لەسەر وڵاتانی
چواردەوریش دەبێت و لەوانەیە ڕووبەڕووی ئاوارەی ئەو وڵاتانە ببنەوە.
سەرەڕای
ئەوەی بەهۆی پەیدابوونی ڤایرۆسی كۆرناوە لە 2020دا ژینگەو ئاوو هەوا گۆڕانكارییات بەسەردا هات، لەگەڵ
ئەوەشدا گەرمایەكی زۆری لەگەل خۆیدا هێنا، دارستانە گەورەكانی دونیا گریان گرت، لە
لایەكی دیكەشەوە گەردەلوول و باوو بۆرانەكان زۆر پەرەیان سەند و لە هەندێك وڵات
زیانی بە ملیۆنەها كەس گەیاند.
مارك لوكوك؛ ڕێكخەری كاروباری مرۆیی و بەهاناوەچوونی نەتەوە یەكگرتووەكان بە
رۆژنامە بەریتانیەكەی گوتووە: چارەسەركردنی ناكۆكییەكان یەكێكە لەو كارە باشانەی
كە ڕێگریی لە پەرەسەندنی وێرانكارییەكان دەگرێت و ناهێڵێت كێشەكان ببنە كارەسات،
هەر ئەو بەرپرسە داوای كردووە لە نەتەوە یەكگرتووەكان كە بڕی 35 ملیار دۆلار
تەرخان بكات بۆ ئەوەی چارەسەری كێشەی 160 ملیۆن كەسی پێبكەن، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی
كە لە ئێستادا زۆرپێویستیان بە هاوكاریی هەیە و دەڵێت: دەشزانم كە نەتەوە
یەكگرتووەكان و ئەندامەكانی توانا دراییەكانیان لەكەمییان داوەو پێداویستیەكانیان
زیادی كردووە.
تارمایی برسێتی:
لوكوك دەڵێت: ئەگەر بەخشەرەكان و ئەوانەی كە دەستی هاوكاری بۆ
نەتەوەیەكگرتووەكان درێژ دەكەن هاوكارییەكانیان ببڕن یان كەم بكەنەوە، ئەوا
زیانێكی زۆرگەورە بەر مرۆڤایەتی دەكەوێت و زیانی گیانی زۆری بەدواوە دەبێت،
لەوانەشە نیوەی جیهان تا ماوەیەكی زۆر باجی ئەو كارەساتانە بدات، هەروەها گوتوشیەتی: پەیامەكەی من لە ئێستادا بۆ
ئەوەیە كەڕێگریی لە خراپتر بگرین، لەبەر ئەوەی دوور نییە هیچ كەس لە سەرزەویدا لەو
كارەساتانە بەدوور بێت و بەشێوەیەك لە شێوەكان زیانی پێنەگات، چونكە بەشێك لە
كێشەكان لە هەموو جێگەیەك بڵاو دەبێتەوە.
بە
پێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكە گەورەترین مەترسییەكانی 2021 دەركەوتنی تارمایی
برسێتیە. ساڵی 2019 ژمارەی مرۆڤە برسییەكانی سەر زەوی 135 ملیۆن كەس بوون بەڵام وا
چاوەڕێ دەكرێت لە 2021دا ببێتە270 ملیۆن برسی.
بە پێی زانیارییەكانی ئەو رۆژنامەیە ، دیڤید بیسلی؛ بەڕێوەبەری بەشی خۆراكی
نەتەوەیەكگرتووەكان هۆشداری داوە لە پەیدابوونی برسێتی و نەیشاردووتەوە كە
سەروفەساڵی برسێتی لە چەندمانگی داهاتوودا بەدەر دەكەوێت و جیهانیش هیچ
ئامادەكارییەكی نییە بۆ ڕێ لێگرتنی.
بە پێی وتەی ئەو بەرپرسە باڵایەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو شوێنانەی كە
برسێتی بە چڕیی ڕوویان تێدەكات بریتین لەو وڵاتانەی پێشتر شەڕوشۆڕ بڕستی لێبڕیون
وەك: باكووری رۆژهەڵاتی نەیجیریا، باشووری سودان، سۆماڵ و یەمەن، هەموو ئەو
وڵاتانەش بەهۆی گۆڕانی كەش و هەواوە بەرهەمی كەرتی كشتوكاڵیان نزیك بووەتەوە لە سفر.
لە وڵاتی یەمەن خراپترین كارەساتی
مرۆڤایەتی هەیە ئەویش ئەوەیە لە ئێستادا زیاتر لە 16ملیۆن كەس ئاسایشی خۆراكیان نییەو تا ناوەڕاستی ئەمسال گەوەرترین
كێشەی خۆراكیان بۆدێتە پێشەوە، ئەوانەشی كە لەخوار هێڵی هەژارییەوە بوون سێ
بەرامبەر دەبنەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكە برسێتی ئەمساڵی یەمەن لەبرسێتی و قات و قڕی
وڵاتی ئەسیوبیای ناوەڕاستی هەشتاكان خراپتر دەبێت.
خەڵكی سڤیلی یەمەن بە دەست چییەوە گیرۆدە دەبن؟ پێنج سال زیاترە یەمەن
گیرۆدەی شەڕێكی ناوخۆییە، لە نێوان حوسیەكان كە ئیران لە پشتیانەو لە نێوان حكومەتدا
كە عەرەبستانی سعودییە هاوكارو پشت و پەنایەتی، ئەوەشی دۆخەكەی ئەوەندەی تر
ئاڵۆزكردووە پەیدابوونی جوداخوازەكانی بەشی باشووری وڵاتە و بەشێوەیەكی ڕووالەتی
لە پشتی حكومەتن و دژی حوسیەكانن، ئەوانیش بۆ خۆیان شوێنی زۆریان بۆ خۆیان بڕداوە
بە عەدەنی پایتەختیشەوە.
هەواڵەكانی یەمەن جگە لەبەردەوامی شەڕو كوشتاریی زۆر زەوەندە، نەبوونی مووچە
و نائارامی بووەتە هۆی ئەوەی هەژاریی پەرەبسەنێت و بە هۆی كۆرۆناو دابەزینی نرخی
نەوت و و پێڕانەگەشتنی نەتەوەیەكگرتووەكان باس لەوەش دەكەن كە برسێتی و ئاستی
هەژاریی بەرەو مەترسی و كارەساتی مرۆیی مل دەنێت.
بڵاوبوونەوەی نەخۆشی كۆرۆنا لەو
وڵاتەدا زۆر بەربڵاوە بەڵام لەبەر نەبوونی پشكنین و پەككەوتنی كەرتی تەندروستی
نازانرێت زیانەكانی چۆنە و تا چ رادەیەكە.
كەلێنی پارەداركردن:
بەپێی وتەكانی –عارف حسین- گەورە ئابوریناس لە بەرنامەی خۆراكی جیهانی لە
مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ڕابوردوودا توانیویانە ڕێژەیەكی زۆر باش خۆراك بگەیەنن
بە برسییەكانی ژێر دەسەڵاتی حوسییەكان، بەڵام ئەوان تەنها دەتوانن 2 مانگ جارێك
خۆراكە پێویستەكان دابین بكەن، بۆیە بۆ ساڵی 2021 پێویستیان لە 15 ملیار دۆلار
دەبێت ، بەڵام ئەو ئابوریناسە پێی وانیە بتوانن ئەو بڕەپارەیە دابین بكەن لەبەر
ئەوەی لە ساڵی 2020 دا تەنها 40%ی ئەو بڕەیان بۆ دابینكراوەو ناچاربوون لە مانگی
ئەیلوولی ڕابوردوودا نیواو نیو بەرنامەكانیان جێبەجێ بكەن و چاوەڕێش دەكرێت
پارەداركردنی بەرنامەی خۆراكی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ساڵی 2021 كێشەی بۆ دوست
ببێت. ئەو ئابوریناسە باس لەوەش دەكات كێشەی وڵاتی یەمەن برسێتیەكی كاتی نیەو
هەژاریی هێرشی هێناوەتە سەریان.
بە پێی راپۆرتێكی نەتەوەیەكگرتووەكان بە هۆی بڵاوبوونەوەی كۆڤید19 ەوە
نزیكەی 150 ملیۆن كەس لە جیهاندا كە دەكاتە 9.4%ی دانیشتوانی سەرزەوی مەسەرفی
رۆژانەیان زۆر خراپ بووەو چاوەڕێش دەكرێت بۆ ساڵی 2021 بەرزتر ببێتەوە، لەدوای 1998
یشەوە شتی لەوشێوەیە بوونی نەبووە.
بەهۆی كەرەنتینەی گشتی و داخستنی زۆرینەی بازاڕو كارگەو شوێنەگشتیەكان
ئەوانەی زیانیان بەركەوت بە پلەی یەكەم ژنان بوون، لەبەر ئەوەی بە نافەرمی ئەوان
كاری زۆرینەیان دەكرد، وەك ڕاپۆرتەگە ئاماژەی پێداوە تا ناوەراستی ئەمساڵ كاریگەرییەكانی
بە خراپی دەردەكەون، واش چاوەڕێ دوكرێت كاریگەریەكانی لە ئەفەریقاو باشووری
رۆژهەڵاتی ئاسیادا زۆرتر ڕەنگبداتەوە.
ڕەوی هندییەكانی دوار كەرەنتینە.
مانگی ئازاری پێشوو دیاردەیەكی سەیر لە وڵاتی قەرەباڵغی هیندستان روویدا،
ژمارەیەكی ئێجگار زۆركرێكارو خاوەن پیشە بچووكەكان لە تاوی برسێتی شارە
گەورەكانیان بەجێهێێشت لەبەر ئەوەی كەرەنتینەی گشتی ڕاگەیەندراو وڵاتەكە ڕێگەی
نەدەدا كار بكرێت و بەزۆر هەمووانی كردە ژوورەوە، وڵاتی هیندستانیش ژمارەی
دانیشتوانەكەی زیاترە لە ملیارێك و سێ سەدملیۆن كەس و ژیان لە زۆر شوێنیدا هێشتا
قۆناغە سەرەتاییەكانی تێنەپەڕاندووە.
لەبەر خۆرەتاوی گەرم و تاقەت پڕوكێنی بەشێكی زۆری وڵاتی هیندستان هەزران
هاوڵاتی بەپێ لەشارەكان دەچوونە دەرەوە بەدوای تیكەیەك ناندا دەگەڕان رۆژانە پێی
بژیین. سەرەڕای ئەوەی ئەو وڵاتە خاوەنی ئابوورییەكی خراپ نییە بەڵام كاتێك لە 2020
دا ژیان دەوەستێت ئیدی نەهامەتیەكانی ئەو كەسانە دەستپێدەكات كە كاردەكەن بۆ ئەوەی
رۆژانەكانیان دەربهێنن و بەشی مەمرەو مەژیی پەیدا دەكەن. ئەوەش بووە هۆی ئەوەی
ژمارەكی زۆر كرێكار كارەكانیان لەدەست بدەن. وەك شارەزایان باسیان بۆ رۆژنامەكە
كردووە كە پێدەچێت كۆچی ناوخۆیی لەو وڵاتەدا پەرەبسەنێت و نزیكەی 30 ملیۆن كەسیش
ڕێگەی چوونە دەرەوە بگرنە بەرو داوای پەنابەریی بكەن و هەڕەشەش لەسەر 810 ملیۆن
كەسی ئەو وڵاتەش چاوەڕوانكراوە. لەكاتێكیشدا زۆرینەی وڵاتانی جیهان سنوورەكانیان
داخستووەو لەترسی كۆرۆنا بە ڕووی هیچ كەسێكدا نایكەنەوە.
تێكچوونی كەش و هەوا و كۆچ:
بە پێی ڕاپۆرتی رۆژنامە بەریتانیەكە ئەنجوومەنی كۆمیسیارانی نەتەوە
یەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران ترسیان لەوە هەیە سەرباری شەڕو برسێتی،
تێكچوونی كەش و هەواش ببێتە هۆكارێكی تری زۆربوونی كۆچبەریی لە ساڵی 2021 دا،
ئەوەش ببێتە دەردێكی دیكەی سەر ئەو دەردانەی بە هۆی كۆرۆناوە تووشی ئەو وڵاتانە
بووە.
ڕاپۆرتەكە نموونەی سوریای هێناوەتەوە كە لە 90%ی پەنابەرەكانی ئەو وڵاتە
ڕوویان كردووەتە لوبنان، لەوێ كێشەی دارایی خراپیان هەیە، هەژاریی ئاوارەكانی
بەگیروگاز هێناوە، بەپێی ڕاۆرتەمە.
بۆ نموونە نەتەوە یەکگرتووەکان پێشتر هۆشداری
داوە کە نزیکەی 90 % ی هەموو پەنابەرانی سووریا لە لوبنان کە لە تەنگەژەی داراییدایە
، ئێستا لە ژێر هێڵی هەژاریی ئەوپەڕیدا دەژین . ئاوارە سورییەکان لە کەمپەکانی
ئاوارەکاندان كە لەڕووی ئابورییەوە داتەپیوەو لە شاری ئەرسال لە نزیک سنووری سوریایە، بە ئیندپێندنتیان
ڕاگەیاندکە ئەوان لەسەر یارمەتی خۆراک دەژین بۆ مانەوە و ترسیان لەوەی ئەم سەرچاوەیەبۆ
ئەمساڵ وشک ببێت .
سەرەڕای نیشانەکانی دڵناخۆشی و پر لە نیگەرانی ، عارف حسێن
پسپۆڕ لە بەرنامەی خۆراکی جیهانی .وتوویەتی هیوایەک هەیە ئەگەر هەوڵی جیهانی بۆ
چارەسەرکردنی کێشەکانی گۆڕانی کەشوهەوا بگیرێتە بەر وکۆتایی بە ناکۆکییەکان بهێنرێت،
دڵنیابن لەوەی چارەسەر و کوتانەکان بەتەنیا بۆ گەلانی دەوڵەمەند، مافێک نییەو
دەبێت هەمووان لێی سوود مەند بن.
ئەو ڕاپۆرتە بە قسەكانی حسێن کۆتایی پێهاتووە، کە گوتوویەتی:
ئەگەر چارەسەری ئەو کێشانە نەگرینە بەر ، ئەوا لە دەرەنجامەکان ڕزگارمان نابێت، دەبێت
ئەم هۆشدارییە بەجدیی وەربگیرێت، چونکە ناتوانین برسیبوون و لێکەواوەکانی چارەسەر
بکەین، تا ئەو کاتەی مامەڵە لەگەڵ ناکۆکی و گۆڕانی کەشوهەوادا دەکەین
«ئەگەر
ئێمە لەم پەتایە بەهێزتر دەرچین، لایەنی گەش بۆ من ئەوەیە کە ئێمە دەتوانین باشتر
لەوەی لەم ماوەیەدا پێیدا چووین، دروستی بکەین. جاری داهاتوو ئەمە ڕوودەدات، بڕوام
وایە ئامادە دەبێت و باشتر ئامادەشی دەکەین"