10:48 - 08/02/2021
ئەسپەكەی ترۆی؛ پلانی چین بۆ پاشەكشەی دۆلار لە ئاسیاوە بەرەو كوێ ملدەنێت؟
ژێرخانی دارایی جیهان بازدانێكی جۆریی تێدا
ڕوودەدات كاتێك بۆیەكەمجار چین پارە ژمارەییەكەی دەخاتە بازاڕەوە، وەك شارەزایانیش
باسی دەكەن لانی كەم پێنج ساڵی دەوێت تا جێی خۆی دەكاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش سەرۆكی
چین –شی جین بینگ- جەختی كردەوە بۆ ئەو كارە پێویستی زۆریان هەیە بە تەكنۆلۆژیای
نەوەی پێنجەم (5G) بەشێوەیەكی
بەرفراوان لەبەر ئەوەی بە بنەمای سەرەكی بەرەوپێشچوونی ئەو پارە نوێیەی وڵاتەكەی
دێتە ئەژمارو دەتوانێك لە كۆتایی یارییەكەدا پاشەكشە بە دۆلاری ئەمەریكی بكات.
بە پێی
توێژینەوەكان پارە ئەلیكترۆنیە نوێیەی چین (یوانی ژمارەیی) كاریگەریی جیۆسیاسی بە
هێزیی دەبێت و گرنگترینیان خۆ دەربازكردنیەتی لەژێرهەژموونی دۆلاری ئەمەریكیدا،
لەم ڕێگەیەشەوە پێگەی سیاسی چین بەهێزدەبێت و توانای گفت و گۆو دانوستانەكانی
بەرزتر دەبنەوە لەوەی ئێستا هەیەتی، یەكێكی دیكە لە كاریگەرییەكانی كەمكردنەوەی
ڕۆلی بانكەكانەو لە بری ئەوان ئامێرە ئەلیكترۆنییە نوێیەكان ڕۆڵ دەبینن و مۆبایلە
زیرەكەكان بازاڕ داگیردەكەن، لەبەر ئەوەی زۆرینەی كارەكان لەڕێگەی مۆبایل و
هەبوونی سیمكارتێكەوە ئەنجام دەدرێت، بە پێی توێژینەوەكانیش دانیشتوانی وڵاتی چین
بەگەرمی پێشوازیی لەو پرۆژەیە دەكەن و ئەوەش بە بەشێكی سەرەكی سەركەوتنی ململانێكە
لەبەرژەوەندی دراوە نوێیەكە دێتە ئەژمار، لەبەر ئەوەی چاودێریی و رۆتینیات و كات كوشتنی
زۆربۆگەیشتن بەبانكەكان لە كۆلی خەڵك دەكاتەوە.
لە لایەكی
تریشەوە (یوانی ژمارەیی) هاوكارێكی باشی حكومەتە بۆ ئەوەی لەكاتی تەنگەژەو پەتاو
كارەساتە ناوەختەكانی وەك (كۆڤید 19)دا بە خێرایی چارەسەرەكانی بخاتە بەردەست و
كاریگەریی خراپ نەخاتە سەر بازاڕو ژیانی هاوڵاتییان و دواتر كاریگەری پێچەوانە
نەكاتە سەر بەڕێوەچوونی وڵاتو ناچاری بكات بە گۆرینی ستراتیژیەتی، ئەوە جگە لەوەی
خەرجكردنی سەرجەم مووچەی فەرمانبەران دەبێتە یوانی ژمارەیی و لەكاتی خۆیدا بە
تەنها یەك كلیك هەمووی دەچێتە سەر ئەژمارەكانیان و لە ڕێگەی كورتە نامەیەكی
ئەلیكترۆنی مۆبایلەكانیانەوە ئاگادار دەكرێنەوە.
یوانی ژمارەیی
و دۆلار
هەرچەندە
دراوی ئەمەریكی لەچاو ژمارەیەكی زۆرلە دراوە جیهانیەكان مێژوویەكی كۆنی نییەو لە
بانگی نێو دەوڵەتیشدا پشتیوانەكەی زێڕی نییە،لە ئێستادا زیاتر لە 90%ی بازاری
دراوی نێو دەوڵەتی داپۆشیوەو ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی بەردەوام ئەمەریكا لە پێشەوە
بێت و قسەی یەكەم و كۆتایش ئەو بیكات و لە هەر دانوستان و گفتوگۆیەكیشدا هەمووان
چاوەڕوانی دەستپێشخەرییەكانی ئەو بن، ئەمەریكابە پشتیوانی هێزو گوڕی پارەكەی ئەم
هەلەی قۆستوەتەوەو بۆ مەبەستی جیۆسیاسی خۆی سزای وڵاتان دەدات و كێشەی ئابووری و
سیاسییان بۆ دروست دەكات.
بەڵام
وەك شارەزایان باسی دەكەن لەبەر ئەوەی چین
لە ئێستادا بە گەورەترین هەناردەكاری جیهان دادەنرێت و لەڕیزی پێشەوەی
پیشەسازییەكانی جیهانە، پێدەچێت لە داهاتوودا بۆ ئاڵوگۆڕیی بازرگانی پشت بە دراوی
ئەلیكترۆنی ببەستێت و ئەوەش دەبێتە پاڵپشتێكی گەورە بۆ جێگیربوونی یوانی ژمارەیی و
بۆ ئوز مەبەستەش هەنگاوی گەورەی لێ چاوەڕێ دەكرێت، بەجۆرێك وەك شارەزایان باسی
دەكەن دەبێتە ڕووداوێكی مێژوویی گەورەو بۆ یەكەمجار پاشەكشە بە دۆلار دەكات.
دراوە
جۆراوجۆرەكانی تر:
وەنەبێت چین
یەكەم وڵاتبێت لەو بارەیەوە هەنگاوی هەڵگرتبێت، بەڵكو لە ئێستادا زیاتر لە 50 جۆر
پارەی ئەلیكترۆنی بوونی هەیە، دەیان كۆمپانیا سەرقاڵی مامەڵەكردنن بە دراوی
ئەلیكترۆنییەوە و قسەیەكیش هەیە لەبەرنامەی وڵاتی قەتەریش دا هەیە كە پارەی
ئەلیكترۆنی بۆ ولاتەكەی دروست بكات، بەڵام هێشتا نەیخستوەتە بواری جێبەجێكردنەوە،
ئەوەی جیاوازییەكەی دروست كردووە ئەوەیەو ئەو پارانە بەفەرمی وڵاتێكیان لە پشتەوە
نەبووەو نەیانكردووەتە دراوی فەرمی خۆیان، بەڵام چین بە یەكەم وڵات دادەنرێت كە
هەنگاوی لەو شێویەی نابێت.
وەك پسپۆڕانی
ئابووری باسی دەكەن هەندێك لە وڵاتانی دونیا لە بیری ئەوەدان ئەو كارە بكەن، بەڵام
هیچیان وەك چین خۆی بۆ یەكلایی نەكردوەتەوەو تەنانەت لە هەندێك ناوچەی جوگرافی
جیاوازیش ئەو دراوەیان تاقی كردووەتەوەو بۆیان دەركەوتووە كە ڕێژەی پەرەپێدان و
ئاسانكاریی و پێشكەوتن لەو ناوچانەدا لەبەرچاوترە لەچاو ناوچەكانی دی. لەنێو ئەو
شوێنانەشدا هەردوو شاری بەناوبانگی (پەكین و شەنگهای) یان تێدایە .
سزای ئەمەریكا
و خۆ دەربازكردنی چین:
لەكاتێكدا چین
سەرقاڵی ئەو پرۆژەچارەنوس سازە بوو كە سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا(دۆناڵد
ترەمپ)هۆشداری دایە دەسەڵاتدارانی چین و بەردەوام هەڕەشەی سزادانی كۆمپانیا
چینیەكانی دەكرد و بۆ ئەو مەبەستەش سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا لەشاری وهانی وڵاتەوە
ببوە بیانوویەكی باش بۆ هێرشە بەردەوامەكانی، بەڵام نەك چین گرنگی بەو هەڕەشانە
نەدا، بەڵكو كاری بۆ ئەوە دەكرد كە جیهان لە ژێر هەژموونی دۆلاری ئەمەریكی بهێنێتە
دەرەوە، بیرۆكەی دراوی ئەلیكترۆنی بەڕە لەژێرپێی دۆلاری ئەمەریكی دەربهێنێت و
بەوەش ئەمەریكا لە یەكەم هێزی ئابووری و سیاسییەوە دێتە خوارەوە و خۆی شوێنەكەی
دەگرێتەوە.
داهاتوو
بۆپارەی ئەلیكترۆنییە:
بە پێی
توێژینەوە ئابوورییەكان ، جیهان بەرەو پارەی ئەلیكترۆنی و ژمارەیی دەڕوات و
داهاتووش هەربۆئەوە، بەتایبەتی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا یارمەتیدەرێكی زۆرباشی
دۆخەكەیە، وەك توێژینەوەكان سەلماندوویانە لەو وڵاتانەدا كە تازەپێگەشتوون و
ئابوورییەكەیان بەرەو بوژانەوە دەچێت و لەناوخۆو دەرەوەی وڵاتەكاندا كاردانەوەی
باشی دەبێت، ئەوە لە كاتێكدایە كۆرۆنا زیانی گەورەی بە ئابووری جیهان گەیاندووە،
لە دوای هەڵبژاردنی جۆ بایدن وەك سەرۆكی نوێی ئەمەریكا چاوەڕوان دەكرێت چین بازێكی
گەورەی ئابووری بدات بەو پێیەی سیاسەتەكانی جۆبایدن لەگەل ترەمپ لەبارەی زۆر كێشەو
ئاریشەوە جیاوازییان هەیە.
چین پەلەی
ئەوەیەتی پێش لە ئۆڵۆمپیادی زستانەی داهاتوودا كە وابڕیارە لە رۆژی 4/2/2022 لە
پەكینی پایتەخت بەڕێوە بچێت ئەو پارەیەی (یوانی ژمارەیی) بەردەست كردبێت و لەو
ڕێگەیەشەوە بە جیهانی بناسێنێتو بەخێرایی بڵاوببێتەوە.
ئامادەكارییەكان:
پێشبین
گۆڕانكارییەكان ئەوەیە ؛ ئەزموونی دراوی ئەلیكترۆنی (یوانی چینی) دەبێتە هۆكارێكی
بەهێزی بەرەو پێشچوونی تەكنۆلۆژیای ئەلیكترۆنی و برەودان بە مۆبایلە هەستیارەكان،
بەمەبەستی ئامادەكارییش لەوڵاتی چین چەندین شوێن دیاری و تەرخانكراوە بۆ
خزمەتگوزارییەكانی ئەو بابەتە، هەموو ئەمانەش مانای ئەوەیە چین خۆی ئامادە دەكات
لە ململانێی ئابووری جیهاندا هەنگاوی گەورە هەڵبگرێت و لە هەمان كاتیشدا پارێزگاری
بانكی ناوەندی چین جەخت دەكاتەوە لەسەركەوتنی دراوەكە ، ئەوەش بەو مانایە دێت كە
جۆرێك لە دڵنیاییان وەرگرتووە. بە جۆرێك لە ئێستادا زیاتر لە 42 ترلیۆن دۆلاری
ساڵانە كار بەو دراوە دەكرێت تەنها لە ڕێگەی ئەپەكانی ("PayPal" و"Venmo".) كەدەكاتە 150هێندەی
ئەوەی كە مامەڵە بە دۆلارەوە دەكرێت لە ماوەی ساڵێكدا لە چین.
بە پێی
سەرچاوە ئابورییەكان زیاتر لە 110 وڵات لە ئێستادا كار بە سیستەمی (Alipay) دەكەن و ئەندام پەرلەمانێكی هیندستانیش لە 2018 وە ڕایگەیاندووە
كە چین دەستی گەشتووە بە سەرچاوەی داهاتی وڵاتەكەیان و لەڕێگەی دراوی
ئەلیكترۆنییەوە بەشێكی زۆری ئابووری وڵاتەكەیانی خستووەتە ژێر دەستی خۆی و بەشێك
لە كۆمپانیا زەبەلاحەكانیان بەو دراوە كار دەكەن. بەرپرسانی ئەو وڵاتەش ئەم
كارەیان بە مەترسی داناوە بۆسەر ئابووری وڵاتەكەیان بۆیە لە سەرەتای ئەمساڵەوە
هەریەك لە "Alipay" و"WeChat
Pay" قەدەغە كردووە، كە هەردووكیان بەرنامەی ئەلیكترۆنی و دیجیتالی
چینین.
حیزبی دەسەڵاتدار:
ڕابەرایەتی
ئەو وڵاتە لەژێر هەژموونی حیزبی شیوعی چیندایەو ئەو حیزبەش بە تەواوی تواناكانی
خۆی كار بۆ ئەوە دەكات دراوە ئەلیكترۆنیەكە بكاتە ئەسپەكەی ترۆی و ئابووری چین
دەرباز بكات و لە ڕێگەی ئەو دراوەوە چەندین وڵاتی دیكە بە ئابووری خۆیانەوە
ببەستنەوە. کۆمپانیاکانی تەکنەلۆژیای دارایی چینی ئەپەكانی ("Alipay"
و"WeChat Pay") خستۆتە نێو بازاڕی تەكنۆلۆژیاوەو
بەردەستە، کە لە 95٪ی پارەداركردنی بازاڕی مۆبایلی چین خۆی دروستی دەکات، دەیەوێت
لەگەڵ ئابووریی وڵاتانی تردا یەكیان بخات.
كۆمپانیای ئاسایی نەك رۆژئاوایی:
لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی ڕابوردوودا 21 كۆمپانیای گەورە
داواكارییان پێشكەش كرد بۆ ئەوەی كاروبارەكانی دراوە ئەلیكترۆنیەكەی چین بەڕێوە
ببەن، بەڵام ئەوان تەنها 3 كۆمپانیایان دەویست كە دواجار بۆ كۆمپانیایەكی
سەنگافورەو دوو كۆمپانیای چینی دەرچوو، بەڵام بۆ هیچ كۆمپانیایەكی رۆژئاوایی و
ئەمەریكی دەرنەچوو.
ماوەیەك پێش لە ئێستاش شرۆڤەكارێكی خزمەتگوزارییەكانی دارایی
ئەمەریكا ڕایگەیاند كە یوانی ژمارەیی چین دراوی یوانی ژاپۆنی و جونەیهی ئیستەرلینی
تێپەڕاندووەو لە سەرەتای 2030دا دەچێتە ڕیزبەندی سێیەم لە یەدەگی دراوی جیهانیدا.
جوگرافیا نوێیەكە:
ئێستا یوانی ژمارەیی چین، لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا و بەشێك
لە ئەفەریقا دا كێ بەركێ لەگەڵ دۆلاری ئەمەریكی دەكات، بەجۆرێك لە ئێستادا
ژمارەیەكی زۆر لە بەكاربەران و بازرگانەكانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا لە ڕێگەی
ئەپە چینی یەكانی "Alipay" و"WeChat
Pay" ئەو پارەیە بەكار دەهێنن و مامەڵەكردن
بەو پارەئەلیكترۆنییە لە پێش دۆلاری ئەمەریكاوەیە.
دینۆ دجالال باڵیۆزی ئەندەنوسیا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی
ئەمەریكا ڕایگەیاندووە كە تەنها لە سالی 2019 قەبارەی بازرگانی وڵاتەكەی لەگەل چین بیریتی بووە لە 79.4 ملیار دۆلار كە
بەراورد بە ساڵی 2000 دە هێندە زیادی كردووە و لەو پەیوەندییەشدا یوانی ئەلیكترۆنی
لە هەموو پارەكان لە پێشتر بووە و لەو بازرگانیەی كە لەنێوان ئەندەنوسیاو چین دا
هەیە تەنها لە چوارساڵی ڕابوردوودا چوا هێندە زیادی كردووە.
روسیاش لە ساڵی 2018 دا تەنها 2%ی یەدەگی دراوەكەی بە یوانی
ژمارەیی چینی دانابوو، بەڵام لە 2019 دا بەرزی كردەوە بۆ 14%، ئەوە لە كاتێكدا
یەدەگی دۆلاری ئەمەریكی لە 90% ەوە هێنایە خوارەوە بۆ 46% لە ساڵی 2016 دا.
هەربۆیە ئابوریناسان
پێیان وایە بۆ ئەوەی ئەمەریكا لە پێگەی ئابووری خۆی نەیەتە خوارەوە پێویستە
بكەوێتە خۆی و كارێك بكات لەگەل وڵاتانی دیكەدا كە بەهای دۆلار پارێزگاریی بكات و
ڕێ لە ئەسپی ترۆی دراوە نوێیەكەی چین بگرێت، بەڵام هەموو ئاماژەكان بە پێچەوانەی
ئەم پێش بینیەوەیەو لەبەرژەوەندی چین و دراوە نوێیەكەی دەشكێتەوە.