ڕاپۆرتی جیهانی

06:23 - 05/12/2018

ئەگەر ژنان ببنە فەرمانڕەوا ، ئاشتی باڵ بەسەر جیهاندا دەكێشێت؟‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

لەمانگە سەرەتاكانی جەنگی جیهانی یەكەمدا، لە نێو ململانێی جموجوڵی بانگخوازانی ئەو جەنگەدا لەنێو بەریتانیا، ژنە شاعیر (دوروسیا هولینز) لەرێكخراوی ژنان پێشنیاری ڕێكخستنی هەڵمەتێكی ناچەكدارانەی ئاشتیخوازانەی كرد بە بەشداری هەزار ژن كە بە(پێ )بەوڵاتانی ئەوروپادا و بەنێو بەرەكانی جەنگ و بەنێو مەتەرێزی سەبازەكاندا بڕۆن.

 

پلانەگەورەكەی هولینز سەری نەگرت، بەڵام هەروا و بەهەوانتە نەڕۆشت، ماوەیەك دوای  ئەوە چەندین چالاكی گەورە لەبارەی (خۆشەویستی) و (ئاشتی جیهانی)یەوە ئەنجام درا. ژنێكی هاوڕێی  هەمان خاتوونە شاعیر(هیلینا سوانویك) لە بواری ئاشتیدا نوسیویەتی: ترسی هاوبەش لەم جەنگانە ئەوەیە كە  (ژنان دەكوژن) و لەهەمان كاتیشدا منداڵەكانیشیان دەكوژرێن، سەربەرزیی لە ئارادا نیە، هیچ شتێك نەماوەتەوە جگە لە ترس و تۆقاندن و ئابڕوو چونێك كە سنورەكانی تێپەڕاندووە بەجۆرێك وێنا ناكرێت).

 

سۆلۆنیك هاوكاری كرد لە دروستكردنی رێكخراوێكی ژنانی نێو دەوڵەتی بۆ ئاشتی و ئازادی، ئەویش رێكخراوێك بوو تایبەت بە كۆتایی هێنان بەجەنگ، ئەو خەونی بەوەوە دەبینی لەداهاتوویەكی دووردا جیهانێك بێتە ئاراوە یەك سەربازی تێدا نەبێت.

 

هەندێك لە چالاكوانەكان پێیان وایە ئەگەر ژنان جڵەوی دەسەڵاتی سیاسی بگرنە دەست ئەوا دونیا بەرەو جەنگ نابەن، پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم بۆچوونە راستە؟ ئایا ناكۆكیە جیهانیە توندەكان كۆتاییان پێدەێت ئەگەر ژنان دەسەڵات بگرنە دەست یاخود زۆرینەی پەرلەمانەكان ژنان بن؟

 

خۆ ئەگەر ئەم پرسیارە بە دەنگی بەرز بكرێت، یەك خولەكی پێناچێت كە ناوی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا (مارگریت تاتچەر)ت بیر دەخەنەوە،چوون جەنگی گەورەی لەدژی دورگەكانی فۆكلاند راگەیاند، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە هەڵبژاردنی 1983 دا بیباتەوە، تاتچەر تاكە ژنە سەركردەیە كە بریاری جەنگی دابێت، نموونەی تریشمان هەیە وەك (بودیكا)ی پادشای گەلی (ئایسینی) لە رۆژهەڵاتی  ئینگلتەرا، كە رابەرایەتی راپەڕینێكی جەماورەی دەكرد لە دژی داگیركەرە رۆمانیەكان، (یان لاكش می بای- پادشای چانزی) و سەركردەی یاخی بوونی هیندیەكان (1857-1957) لە دژی بەریتانیەكان، یان (ئیملین بانخورست) كە داوای مافەكانی ژنانی دەكرد لەوكاتانەدا كە مانگرتنیان لە خواردن رادەگەیاند و پەنجەرەو  دەرگاكانیان دەشكاند لە ساڵی 1914  و ئەوەش بووە هۆی پاڵپشتی كردنی بەریتانیەكان لە جەنگە گەورەكەیدا.

 

هەرچەندە ئەم نموونانە زۆر تاكەكەسین، لەبەر ئەوەی سەركردایەتی ژنان زۆر دەگمەنن لە مێژوودا، بۆ نموونە لەنێوان ساڵانی 1950 بۆ 2004 بە پێی رونكردنەوەكانی (كاترین دەبلیو فیلیبس) مامۆستای (سەركردایەتی و رەفتار) لە كۆلێژی كۆڵۆمبیا بۆ كاركردن.( 48 ) كەس لە كۆی( 188 ) وڵات ژنان بوون، واتە( 4% )كەمتر، لەنێو ئەوانەدا( 18 )سەرۆك و( 30 ) سەرۆك وەزیرانیان تێدابووە، لە دوو دەوڵەتی (ئیكوادۆر) و (مەدەغەشقەر) كە دوو ژن سەرۆكایەتی دەكردن، هەریەك لەوانەش یەكی تەنها دوو رۆژ سەرۆكایەتییان كردووەو دواتر گۆڕاون بە پیاوان. 

 

لەبەر ئەوە ئەگەر تەماشای ئەو نموونە بچووكە بكەین، ئایا ژیرانەیە پرسیار لەبارەی ئەگەری ئەوە بكەین كە هەڵگیرساندنی جەنگ لە لایەن ژنانەوە كەمترە لە پیاوان ئەگەر دەسەڵاتیان ببێت؟

خانمە پسپۆڕی (ئەنترۆپۆلۆژیا – مرۆڤناسی- كاسرین بانتر بریك)، باوەڕی بەوە نیەئەم بۆچوونە راست بێت، لەو بارەیەوە دەڵێت: ئەوە قاڵبێكی لاستیكییە هەر كەسێك دەسەڵات وەربگرێـت دەیكات و ئەوەش كارێكی ئەوەنە پێچ و سەخت نیە.

لەوانەشە لەوكاتەدا وتەكانی(ستیڤن بینكر)ی بیرمەندی وەبیرهاتبێـتەوە كە دەیگوت: تا ژن هەبێت هێزی هێوربوونەوە بەردەوام دەبێت. هەمیشەش ئەم گریمانەیە سەرناگرێت، بە وتەی مامۆستای زانستە سیاسیەكانی زانكۆی (مینیسوتا دولوس) (ماری كابریولی) و (مارك بویر)ی مامۆستای (كونیتیكت) بێت كە كێشە و ئاریشە سەربازیەكانی سەدەی بیستەمیان ژماردووە كە چوار ژن سەركردایەتی كردوون و حەوتیان بەر (گولدا مائیر) ی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل دەكەوێت (1969-1974) .

ئەو دوو توێژەرە ، هەڵەسنگاندنیان كردووە بۆ رەفتاری ژنە سەركردەكان و لەو بارەیەوە گوتویانە: پێویستمان بە وەرگرتنی نموونەی گەورەترە، كە ئەوەمان لە مێژوودا دەست ناكەوێت.


هەروەها (ئۆیندریلا دیوب) مامۆستای (ململانێ جیهانیەكان) لە زانكۆی شیكاگۆ و (ئێس بی هاریش) لە زانكۆی نیۆرك توێژینەویەكیان ئەنجامداوە لە سەر چوار سەدە لە فەرمانڕەوایی پادشا (ژن و پیاوە)ەكانی ئەوروپا، لە توێژینەوەكەیاندا كە دواتر بڵاوكراوەتەوە، توێژینەوەیان لە سەر( 193) فەرمانڕەوایی پادشایی یان لە (18) هەژدە دەوڵەت –یان كیان و هەرێم-ی ئەوروپی دا ئەنجام داوە .

 

لەنێوان ساڵانی( 1480-1913)، هەرچەندە( 18%)  مەلیكەكانیان لە ژنان بوون-ئەم خاڵە بوەتە هۆی لاوازی بەڵگەی توێژینەوەكەیان- ئەوان گەشتوونەتە ئەو ئەنجامە كە هەر وڵاتێك ژنێك پاشای بێت بە رێژەی (27%) بەشداربوون لە كێشەو ململانێكاندا، ئەو مەلیكە ژنانەش كە شوویان نەكردووە كەوتونەتە نێو جەنگ و وڵاتەكەیان رووبەڕووی جەنگ كردوەتەوە و بوونەتە هۆی ئەوەی هێرش بكرێتە سەر وڵاتەكەیان، لەوانەیە یەكێك لە هۆكارەكان لەوەوە سەرچاوە بگرێت كە پێیان وابێت (پاشا ژنەكان) لاوازن.

 

یان ئەگەر بەجلوبەرگی ژنانەوە دەربكەون ترس و هەیبەتیان كەم دەردەكەوێت لەم سەردەمەشدا، وەك ئەوەی (كابریولی)دەڵێت، لەوانەیە زیادە رۆییان كردبێت لە رێكخستنی كارو بارەكان و كاروباری ئەمنی و بەرگری دا، كاتێكیش لە ریزی پیاواندا ناویان دەهێنرێت لە نموونەكانی (تاتچەر) و (مائیر) و (ئەندێرا گاندی) سەرۆك وەزیرانی هیندستان(1980-1984)، ئەوانە پێیان گوتراوە ئەمانە مەخلوقێكی تایبەتن و (نە ژنن) (نە پیاو) ئەوانە لە سیاسەت كردندا زۆر سەركەوتوو بوون.

 

هەر بۆیە پێویستە لەسەرئەو ژنانە دژایەتی ئەو قاڵبە لاستیكیە نەرێنیانە بكەن كە بەكەمتر لە پیاوان سەیریان دەكەن، (یەحیا خان ) سەرۆكی پێشووی پاكستان (1969-1971) دەبێژێت: لەكاتی وەڵامدانەوەو جەنگی نێوان پاكستان و هیندستاندا كەمتر توندوتیژیمان ئەنجامداوە لەكاتێكدا (ئەندێراگاندی) سەرۆك وەزیران بوو، ئەگەر سەرۆكەكەیان پیاوێك بوایە لەوانەبوو وانەبێت، بەڵام ئەگەر ئەو ژنە باوەڕی وابێت كەسێكی ترسناك و ملكەچ كەرە بە بەرامبەرەكانی من ئەوەم قبووڵ نیە.

 

هەریەك لە (دیوب - و - هاریش) پێیان وایە ژنان زۆرترین ئامادەگییان تێدایە بۆ دروستكردنی دوژمنایەتی ئەگەر دەسەڵاتەكەیان لەگەڵ مێردیان وەك یەك وابێت و دابەشیان كردبێـت، وەك ئەوەی لەنێوان (ئیزابیلا و كاترینی گەورە)دا هەبوو، كە لە نێوان ساڵی( 1474 و 1504) دا پێكەوە فەرمانڕەوایی (لیۆن و قشتالە)یان كردووە ، بەڵام دەبێت تێبینیەك وەربگرین لەكاتی دەسەڵاتی (كاترینی گەورە) دا كە بووەتە ئیمبراتۆری گەورەی روسیالە ساڵی (1762) دا لەدوای ئەوەی كە هاوسەرەكەی (بیتری سێیەم) تیرۆركراوە، ئەو توانی هێرشە سەربازیەكانی زیاتر بكات بۆ دەرەوەی سنورەكانی روسیا و كۆنترۆڵكردنی (پێنج سەدو بیست هەزار) كیلۆمەتری چوار گۆشە، لەنێو شوێنە داگیركراوەكاندا نیوەدورگەی (قرم) و بەشێكی گەورەی (پۆڵەندا)یان تێدایە.

 

بۆ ئەوەی ژنان دەسەڵات وەربگرن، پێویستە لەسەرەتاوە بەشداری كایەی سیاسی بكەن، وەك خۆ كاندید كردن بۆ ئەنجومەنە خۆجێییەكان و پەرلەمان و سەركردایەتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان، ساڵی 2017 رێژەی مام ناوەند لە پشكی ژنان لە پەرلەمانەكانی دونیادا گەیشوتە (23.3%) واتە لە چاو دە ساڵی پێشوودا بە رێژەی (6.5%) زیادی كردووە ، ئەم زیاد كردنەش جێگەی بایەخە، بەجۆرێك دەخوێنرێتەوە كە بەو ئەندازەیە رێژەی توندوتیژی لە رووبەڕووبونەوە نێودەوڵەتیەكان كەمی كردووە ( لەوانەیە لەبەر ئەوە بێت كە ژنان حەزیان لە كاری گروپ هاوكاری هەیە لە چارەسەر كردنی ناكۆكیەكان دا)، دەبێت ئەوەش بزانین كە كە ئەو وڵاتانەی كە بەدوای ئاشتی هەمیشەییەوەن ،ئەوانەیانن كە بەدەوام ژنان بەشداری پێدەكەن لە دانوستانەكانیاندا.

 

ئەگەر ژنان بچنە نێو دانوستانەكانەوە پێدەچێت جیاوزی ئێجگار زۆر بێتە كایەوە، سەرەڕای ئەوەی ئەو ژنانەی ئەم جۆرە حەزەیان هەیە هەر زۆر كەمن  (بەپێی توێژینەویەك كە لە وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا ئەنجام دراوە رێژەی ئەو ژنانەی كە حەزیان بە ناوبژیوانی و رێكخستنەوەی نێوان هەیە- 2.4 %-  حەزیان بە نێوەند گیرییە ، 9% یان حەزیان بە دانوستانەو تەنها واژۆی چوار لەوانەیان لە سەر 31 رێكەوتن نامە هەیە) هەروەها ئەگەری ئەوەی هەیە كە ئاشتی بۆ ماوەیەكی زیاتر بەرقەرار بێت.

 

ژنان لە بواری دانوستاندا سەركەوتوو ترن، ئەمەش لەوانەیە لەبەر ئەو تێڕوانینە تەقلیدیە بێت كە هۆكاەركانی دەگەڕێننەوە بۆ (دایك بوون و ناسكی)، لە ئیرلەندای باكوور و سۆماڵی باشووری ئەفەریقا، هاوبەشییان كردوە لە دروستكرنی ئاشتەواییدا. سەرەڕای ئەو نەرمی و ناسكیەی دراوەتە پاڵیان، هەندێكجار رەفتارەكانیان پێچەوانەی ئەم بۆچوونەی نیشان داوە، ساڵی 2003 ژنە چالاكوانی لیبریا (لیما غبوی) توانی هاوپەیمانیەكی گەورە لەنێوان ژنانی  (موسڵمان و مەسیحی )یەكان بكات و بتوانن مان لە (نوێژو رۆژوو) بگرن و ئەمەش ببێتە دەروازەیەكی زۆر باش بۆ كۆتایی هێنان بە شەڕی نالەبارو خوێناوی ئەو وڵاتە.

نازناوی (جەنگاوەرێك لە پێناوی ئاشتی) دراوە بە ماری غبوی، پاڵێوراوی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بووە بۆ ساڵی 2011 ، لەگەڵ ئەمانەشدا بەردەوام دەستەواژەی جەنگ  و توند و تیژی، چەك ، و شۆڕش بەكاردەهێنێت.

 

دایكانی (بلازا دی مایو) توانییان بەرگێكی نوێ بكەنەوە بە بەر (دایكایەتی)دا ئەمەش لە رێگەی ئەو مانگرتن و ناڕەزایەتییانەی دەریان دەبڕی بەهۆی دیارنەمان و فڕاندنی مناڵەكانیانەوە لەكاتی جەنگە قێزەون و توندەكاندا لە ئەرجەنتین لە ساڵی( 1977-1983 ) ئەوەش بووە هۆی ئەوەی گومان لە رۆڵی دایكایەتی دروست بكات و رۆڵی نەرێنی ببیڕێت بە باڵایاندا.

 

مێژوو ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت كە ئەم بۆچونە راست نیە، لە سەردەمی ئیزابیلا و فیردیناند ی یەكەم دا، دەكرێت وێنای ژنی تێدا بكرێت لەنیشاندانی دڵرەقی و توندو تیژیدا، ئەوان لەكاتی گرتنی شاری غەرناتەدا( 1492 ) تەنها مەسیحی و موسڵمانەكانیان لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان دەنەكردوە، بەڵكو هەستاون بە ئەشكەنجەو ئازاردانیان و ناچاریان كردوون بۆ ئەوە واز لە مەسیحیەت بهێنن، لەهەندێك حاڵەتیشدا بەزیندوویی ئاگریان لێ بەرداون تا مردن.

 

دەبێت  ئەوەش بزانین كە هەمیشە ئاشتیخواز نین، بۆ نموونە (ئۆنگ سان سو كی) سەركردەی راستەقینەی (میانمار) كە خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی وەرگرتوە لە( 1991) لەبەر ئەوەی بەسەختی خەباتی كردووە لە پێناوی دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤ دا، بەڵام لە هەمان كاتدا رەخنەی زۆری لێگیراوە كە سەرۆكایەتی سوپایەكی كردووە كە قەتڵ و عامی گەلی (روهینگیا)یان كردووە، روهینگیا كەمینەیەكی موسڵمانن لە ویلایەتی (راخین)ی باكووری میانمار، بەپێی راپۆرتی (هیومان رایتس وچ) تەنها (لە 25 ئابی 2017) دا (400 هەزار) موسڵمان لەو وڵاتە رایانكردووە بەرەو بەنگلادیش لەترسی سوپای میانمار و و كوشتن و بڕین و دەستدرێژی كردنە سەر ژنە موسڵمانەكان.

سوانویك لە بارەی داهاتووی بزووتنەوەی ژنانەوە نوسیویەتی: (دەمەوێت بە تەواوی لەو بۆ چوونە داببڕێم كە پێی وایە لە ئێستەدا، پیاوان نموونەی شەڕو و ترساندن و وەحشیگەرین، ژنانیش شارستانی و پێشكەوتوو خوازن، هیچ بەڵگەیەكی راستەقینە لە ئارادا نیە لەو بارەیەوە نە لەنێو دەقە ئەدەبیەكان و نە لەنێو لاپەڕەكانی مێژوودا).