ولیام شكسپیر یەكەم دەڵاڵی نهێنی ئینگلیزەكان بۆ لای ئالی سعود‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

عزالدین عمر
پسپۆڕ لەبواری مێژوو

لەنامەیەكی نێردراوی ئەمیری نەجدو ئەحسا(عبدالعزیز ئال سعود) لە 28 تشرینی دووەم 1914 دا كە بۆ (كابتن شكسپیر)ی نوێنەری سیاسی بەریتانیەكان لە كوەیت جەخت كراوەتەوە سەر هاوپەیمانێتی نێوان سعودیەو بەریتانیەكان لەدژی دەوڵەتی توركە عوسمانیەكان، تیایدا هاتووە:  ئومێدی گەورەمان هەیە بەخودا و پاشان بە حكومەتی پایەبەرزی بەریتانی كە كاروبارەكانمان بەو شێوەیەك دەبێت كە بەرگری بێت لە دین وشەرەفمان، ئیشەڵا هەركاتێك كۆبوونەوەكەمان كرا، ئامانجەكانمان بۆ هەردولامان روون دەبێتەوە، داوا لەخودا دەكەم بتوانین بگەینە ئەو شتانەی  كەچاكەی تیابێت بۆ دین و خەڵك، ئێمەش سوپاس بۆ خودا رووبەڕووی ئەوانداین (عوسمانیەكان) وەك خۆشتان ئاگادارن.

رۆژێكی زستانی پڕ لەسەرماو سۆڵەو زریان و شەوێكی ئەنگوستەچاودا ژمارەیەكی زۆر كەم لە پیاوان بە نهێنی ئەم ماڵ و ئەو ماڵیان دەكرد، خاوەنەكەی هەستی بەخەمباری نەدەكرد و بەو بۆنەیەوە ئەمیر عبدالعزیز كوڕی عبدالرحمن كوڕی فەیسەڵی ئالی سعوود گەڕێنرایەوە شوێنی خۆی، ئەمەش بە هۆی ئەو هاوكارییەی كە هاوپەیمانەكان پێشكەشیان كردبوو لە كوەیت لە 15 كانونی دووەمی 1902 دا، لەوكاتە پڕلە خوێن و كوشتارەوە، بەریەك كەوتن و پێكدادانی توند بەردەوام بوو بۆماوەی نزیكەی بیست ساڵ، لەسەرەتاوە لە دژی ئالی رەشید بەرپا كرا كە ئەمیری (جبل شقر)بوون و سەربە عوسمانیەكان لەناوەڕاستی نیوەدووگەی عەرەبیدا، ئەوانەی كە دەوڵەتی سعودیەی دووەمیان هێنا بەچۆكاو روخاندیان ، ئەوان هاتن كێشە و ململانێی نێوان مەلیك فەیسەڵی یەكەم و ئالی سعودیان لەسەر كورسی دەسەڵات قۆستەوە، بۆیە دوورخرانەوە بۆكوەیت، لەوێ زۆر حاڵەتی هەژاری و داماوویان نۆشی و بۆ ماوەی نزیكەەی بیست ساڵ ژیانێكی كوللەمەرگییان دەبردە سەر.

ترس لەتوركەكان:
جەنگەكانی نێوان ئالی سعود و ئالی رەشید لە شاخێكەوە دەڕۆشت بۆ یەكێكی تر، لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر، لەنێو ئەو خۆڵ و تەپ و تۆزە ناهەموارەدا. لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 1904 دا، ئەمیر عبدالعزیز كوڕی منعب ئال رەشید،  كە ئەمیری ئالی رەشید بوو، سەربازگەیەكی كردوەوە لەناوچەی (قصیبە)ی نێوان (حائل – بریدە) دا، ئەو تەپۆڵكانەی كەپارێزەرانی شەمەری لە (بریدە) لێی گەڕابوونە دواوە، عبدالعزیز ئال سعود تازە دەستی بەسەردا گرتبوون ، ماوەیەكی زۆر كەم لەدوای هەندێك چالاكی سەربازیی (حسن شكری) كە سەركردەیەكی سەربازی دیاری عوسمانیەكان بوو، گەشتبووە ناوچەكە بۆ ئەوەی هاوكاری هاوپەیمانەكەیان (ئیبن رشید) لەدژی (عبدالعزیز ئالی سعود) كە لە (عنیزە)دابوو، ئەو بەتوندی ئاگاداری كردنەوە لەو چارەنووسەی كە چاوەڕیێان دەكات لەئەنجامی ئەو فراوانخوازییەی دەستیان داوەتی لەناوچەكانی نیوەدورگەی عەرەبی، بە پشت ئەستووری بەهێزەكانی بێگانەی دژ بە عوسمانیەكان و هاوپەیمانەكەیان (ئیبن رەشید) لەنامەیەكیدا ئاوای نوسیوە: پایەبەرزو گەروەمان (عەبدولحمەیدی دووەم) هەواڵی سەرهەڵدانی فیتنەو ئاشووبی پێگەشتووە لەناوچەی (نجد)دا كە دەستێكی بیانی دەیجوڵێنێت، بۆئەو مەبەستە منی ناردووە بۆ رێگەگرتن لەخوێنڕێژی و رێگەگرتن لە دەستێوەردانی دەرەكی لە نێو خاكی موسڵمانان) پاشان باسی لەوەش كردووە كاری ئەو تەنها هاوكاری كردنی (ئالی رەشیدە) سەبارەت بە (ئیبن سعود)یش هیچ رێگەیەكی تری نیە جگە لەوەی بێتە ژێر باڵی دەوڵەتی عوسمانی.

ئیبن سعود ئەووتانەی كە لە لایەن عەسمانیەكانەوە ئاراستەی كرابوو قبوڵنەكرد، ناردیە لای سەركردە سەربازیەكەیان و پێی گوت: (ئامۆژگاری ئێوەمان قبوڵ نیە، دان بەسەروەری ئێوەدا نانێین، باشتر وایە بگەڕێنەوە شوێنی خۆتان ئەگەر حەزتان بە خوێن رشتن نیە، ئەگەر لەشوێنی خۆشت بەرەو ئێمە جووڵە بكەیت، گومانت نەبێت كە ئێمە وەك دەستدرێژكار سەیرت دەكەینو مامەڵەتان لەگەڵ دەكەین، ئەگەر تۆ كەسێكی ئازدو بەویژدان بیت لەوە تێدەگەیت كە گوێڕایەلی نەكردنم بۆ ئێوە مانای ئەوەیە كە متمانەم پێتان نیە، گوێڕایەڵنابین بۆتان و لەسەرمان نیە، بەڵكو ئێوەش وەك هەر وڵاتێكی تری بێگانەی دونیا دەبینین) لێرەوە دەبینین كەئیبن سعود ئەفسەرە توركەكەی لەوە ئاگادار كردۆتەوە كە ئەگەر پەلاماری ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ئەمان بدەن وەك دەستدرێژكار مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن.

داوای پاراستنی بەریتانییەكان:
لەراستیدا نامەكە (عبدالعزیز)ی بەتوندی ترساندبوو، ئەوەش زۆرتر لەبەر ئەوە بووكە هاوپەیمانی عوسمانیەكان لەگەڵ (ئالی رەشید) زۆر تۆكمەو بەهێز بوو، بۆیە (ئالی سعود) ناردیانە لای نوێنەری هەمیشەیی ئینگلیزەكان لە كەنداو ،كە لە شاری بوشەهری ئێران دادەنیشت (مێجەر برسی كوكس) و داوای یارمەتی و كۆمەكی بەپەلەی لێكردن، ئینگلیزەكان ئەم هەلە زێڕینەیان قۆستەوە، لەبەر ئەوەی لەو ماوە دوورودرێژەی پێشوودا پشتوانی هاوپەیمانی كوەیتی سعودییان دەكرد دژ بە ئالی رەشید، كە هاوپەیمانی عوسمانیەكان بوون، بۆ ئەوەی رۆڵیان لە نیوەدوورگەی عەرەبیدا كەم بكەنەوە، بۆئەو مەبەستە ئینگلیزەكان نامەیەكیان ئاراستەی (بابی عالی)كرد لە ئەستەنبووڵ، لەونامەیەدا باسیان لە چوونە ناوەوەی هێزی عوسمانیەكان كردبوو بۆ (نەجد)، ئەمەش بەواتای پێشێلكاری رێكەوتن نامەی 1901 ی نێوانیان، ئەو رێكەوتن نامەیەش زامنی راگرتنی دۆخی ئارامی ئەو ساتانە بوو.

بەپێی بەڵگەنامەی بەریتانیەكان لەناوچەی نیوەدوورگەی عەرەبی، ئینگلیزەكان زۆر بەچڕی و لەنزیكەوە چاودێری جموجوڵەكانی (عبدالعزیز ئالی سعود)یان كردووە لە (نەجد)و فراوانخواریەكان كەلەكۆتایی رێگەكەشدا لەبەرژەوەندی خۆیان شكاوەتەوە، بەتایبەتی تێكشكاندنی ئالی رەشید كە گوێڕایەڵ و لایەنگری عوسمانیەكان بوون. بۆئەو مەبەستە جارێكی تر عبدالعزیز ئالی سعوود پەیوەندی گرتەوە لەگەڵ (برسی كوكس) ی نوێنەری بەریتانیا لەكەنداو، جەختی لەسەر یارمەتیدانی بەریتانیەكان دەكردەوە لەدژی (ئالی رەشید) كە عوسمانیەكان هەڵیان دەسوڕێنن، لەسەرو ئەمەشەوە داوای لێدەكرن كە پشتیوانی لەو ئیمارەتەی بكەن كە تازە دروستی كردبوو، وەڵامی بەریتانیەكان لە لایەن بەڕێوەبەری كارەكانی بەریتانیا لە هندستان (جون مورلی)درایەوە، بەئاشكرا رایگەیاندبوو كەناتوانێت هاوكاری فەرمییان پێشكەش بكەن و یارمەتی ئالی سعوود بدەن چوونكە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان رێگەی پێنادەن، ناەی ئاراستەی حكومەتی هندی كرد كە گرنگی بە كەنارەكان بدەن و هەقیان بەسەر ناوخۆی وڵاتەكەوە نەبێت.

عبدالعزیز كۆڵی نەدا و بێئومێد نەبوو لە هاوكاری و پشتیوانیەكانی ئینگلیز، لە زۆر بۆنەی جیاوازدا هەوڵی دەدا پەیوەندیەكانی لەگەڵیان باش بكات ، پەیوەندی لەگەڵ نوێنەرەكەیان لە كوەیت دەگرت لەرێگەی (شێخ موبارەك ئالی صباح)ەوە، دوای چەندین پێچ و پەنا كەچەند مانگی خایاند لە ساڵی 1910 دا رێكەوت كە چاوی بكەوێت بە متمانەپێكراوی بەریتانی لەكوەیت(كابتن ویلیام هنری شكسپیر) بكەوێت، شكسپیر عەرەبیەكی زۆر چاكی دەزانی، پەیوەندییەكی خۆشەویستی و رێز كەوتە نێونیان، لەو یەكەم چاوپێكەوتنەوە بوونە هاوڕێیەكی زۆرباشی یەكتری كە كاریگەری زۆر گەورەی دانا لەداوی خۆی لە ناوچەكانی نیوەدورگەی عەرەبی.

شكسپیر لە عبدالعزیز نزیك دەبێتەوە:
شكسپیر نامەی نارد بۆ بەرپرسی یەكەمی بەریتانی لە كەنداو ، لە شاری بوشەهری ئێرانی (مێجەر برسی كوكس) ناوەرۆكی ئەو كۆبوونەوەی تێدا باس كردووەو دەڵێت: عبدالعزیز چەندین جار باس لەو نامانە دەكات كە باوكی خۆی –عبدالرحمن- ناردوویەتی بۆ نوێنەرەكەمان لە بوشەهر بەتایبەتی لەو كاتەوەی كە وەك نوێنەر لە كوەیت بووە، نیگەرانی خۆی ناشارێتەوە كە وەڵامی پێویستی نەدراوەتەوە، ئەو دەڵێت شیكاری ئەو ساڵانەی هەردوو حكومەتی پێشووی تێدا بووە (دەوڵەتی سعودیەی یەكەم و دووەم) بۆئەوەی بیسەلمێنێت كە ئالی سعود هەمیشە ویستوویانە لینكی پەیوەندییان لەگەڵ ئینگلیزەكان هەبێت و هەمیشە رقی قوڵیان لە توركەكان بووە لە هەموو سەردەمێكدا.

نەك هەر ئەوەندە بەڵكو ئەمیری نەجد عبدالعزیز ئالی سعود جەختی كردۆتەوە كە سعودیەكان هاوپەیمانێكی زۆر باشو راستگۆی بەریتانیەكان دەبن، لەو هاوپیەمانییەی پێشووتر باشتر دەبن كەلەگەڵ موبارەك ئالی صباح شێخی كوەیت هەیان بووە، كە ئەوكات كوەیت بەهەموو شێوەیەك لەژێر دەسەڵاتی ئینگلیزەكاندا بوو، نەك هەر ئەوە شوێنی نیشتەجێبوونی نوێنەری بەریتانیەكانیش بوو لەگەڵ ئەوەشدا موبارەك ئالی صباح یارمەتی سعودیەكانی داوە بۆ ئەوەی هێرش بكاتە سەر(ریاز) و گەڕاندنەوەی موڵكوماڵەكانی لە (نجد) هەروەها چاكەی ئەوەشی بەسەرەوە هەیە كە هەركاتێك هێرشی كردبێتەسەر ئالی رەشید ئەم هاوكاری كردوون.

  عبدالعزیز هەمیشە لە رۆڵی شێخ موبارەك ئالی صباح كەم دەكاتەوە لەكاتی گفتوگۆكانی لەگەڵ شكسپیر و دەڵێت: بەراستی ئالی سعود باشتر و چاكترن لە ئالی موبارەك، لەبەر ئەوەی لەمەوپێش هیچ پەیوەندییەكمان لەگەڵ توركەكان نەبووە، ئاڵاو پەرچەمی توركەكانیشمان بەرز نەكردۆتەوە وەك ئەوەی ئالی موبارەك كردوویانە، تەنانەت دانمان بە خەلافەتەكەشیاندا نەناوە).

عبدالعزیز لەپشتی دەربڕینی ئەم هەموو خۆشەویستییە بۆ بەریتانیەكان داواكارییەكانی تەنها پارێزگاری كردن و پشتیوانی كردنی نەبووە. بەڵكو دەیویست فراوانخوازی ئەنجام بدات لەسەر حسابی عوسمانیەكان، بەتایبەتی كردنە دەرەوەی عوسمانیەكان لە (ئەحسا) كە لەم ناوچەیەوە سعودیەكان دەیانتوانی دەستیان بگات بە كەناراوەكانی كەنداوی عەرەب، ئەوەش بۆ ئەوی بارودۆخی ئابورییان باشتر ببێت، پێشنیارەكانی لەگەڵ شكسپیر لەوانەش زیاتر رۆشتووە و داوی لێكردووە هەندێك لە ئینگلیزەكان لەنێو (مینا)كانی سعودیەدا بمێننەوە بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی نێوانیان تۆكمەتر و باشتر بێت بەو مانایەی وەك ئەوە وابێت لەژێر چاودێری بەریتانیەكاندان، ئەو دەڵێت: ئەگەر سعودیە بتوانێت ئەحسا كۆنترۆڵ بكات و ئەفسەرێَكی  ئینگلیزەكان لەیەكێك لە میناكاندا بمێنێتەوە سودێكی گەورەتری دەبێت بۆ بازرگانیەكانمان، ئەمەش ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە ناوچەكە لەژێر چاودێری دەسەڵاتێكی ئارام و سەقامگیر و چالاكدایە، دەشتەكیەكانیش ناتوانن هەموو كارێكمان دەربارە بكەن و لەوڕووەوە دڵنیا دەبینەوە.

ئەم حەماسەتە رواڵەتیەی كە لەقسەكانی عبدالعزیزدا هەستی پێدەكرێت لەگەڵ كابتن شكسپیر، لەكاتێكدا ئەو شارەزاییەكی زۆرباش و تەواوی هەبوو لەسەر هەموو نیوەدوورگەی عەرەبی، شارەزاییەكی وای هەبوو ئاگای لەهەموو جوڵەیەك هەبوو كەلەدژی توركەكان بكرێت كە ئەو كات (ئیتحاد و تەرەقی) رابەرایەتی دەكردن، دەیزانی لەو كاتەدا توركەكان بەچەندین كێشەی ناوخۆیی و دەرەكییەوە دەناڵێنن، جگە لەوەش دەیزانی سیاسەتی هەڵە لەهەمبەر عەرەبەكان پەیڕەو دەكەن. شكسپیر بەشێوەی هەلێكی زێڕین لە داواكەی عبدالعزیزی دەڕوانی بۆ كۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی عوسمانیەكان لەنیمچە دوورگەی عەرەبیدا و بەشێوەیەك لە شێوەكان دەسەڵاتی بەریتانیای تێدا بچەسپێنن، وە بتوانن پلانەكانی خۆیان (شۆڕشی عەرەبی) لەناوچە عەرەبیەكاندا جێگیر بكەن. ئەم زاراوەیە(شۆڕشی عەرەبی) بەهیچ شێوەیەك داهێنراوی عەرەبەكان نەبووە وەك لە راپۆرتە نهێنیەكانی بەریتانیادا ئاماژەی بۆكراوە، بەڵكو ئەو دەستەواژیە لای ئینگلیزەكان و مەتبەخی سیاسی ئەوانەوە دانراوە.

شكسپیر دەیزانی كە تیرەو هۆزە عەرەبیەكان خاوەنی ئاینزا(مەزهەب)ی جیاوازن، بۆنموونە ئیمامی زەیدیەكانی یەمەن ناكۆكی زۆر گەورەیان هەبوو لەگەڵ  عوسمانیەكان، دەكرا سودیان لێوەربگیرێت و یەك بخرێن بۆ ئەوەی لە دژی عوسمانیەكان رابپەڕن و وەدەریان بنێن لە نیوەدوورگەی عەرەبی دا، ئەو ئمەی لە نوسراوێكدا روون كردووەتەوە كەناردوویەتی بۆ سەركردەكەی بەناوی كوكس: (ئەگەر كێشەی پێكەوە بوونی سەركردە عەرەبیەكان چارەسەر بكرێت، ئەوەی كە روودەدات بچێتە نێوباس و خواسێكی جدییەوە كە پێی دەگوترێت شۆرش، ئەوا ناكۆكی گەورەی تێداد ەبینرێت  وەك ئیمام یەحیا (زەیدیەكانی یەمەن) و ئیمامی وەهابیەكان (لە سعودیە)، لێرەدا دەكرێت لانی كەم وەك یەكبوونێك كاریان لەسەر بكرێت، من خۆم لایەنگری ئەو بۆچوونەم كە شۆڕش نەك ئەگەرێكی گەورەیە، بەڵكو جێگەی دەستخۆشی و پێشوازیكردنی هەموو تیرەو هۆزەكانی عەرەبە لە نیوەدورگەی عەرەبیدا. لەو باوەڕەدام بۆچونی راپەڕین لەیەك كاتدا و لەهەموو شوێنەكان بۆ دەركردنی توركەكان دەبێتە دروست بوونی یەكپارچەییو یەك هەڵوێستی عەرەبەكان لانی كەم بۆئەوەی ئامانجەكانیان بەدی بێت لە نیوەدورگەی عەرەبیدا.

ئەحسا لە ژێر پەلاماری سعودیەكاندا:
بەم شێوەیە دەبینین كە عبدالعزیز دەیوست لە ناوەڕاستی نیوەدوورگەی عەرەبەوە دەربچێت و روو لە هەرێمە رۆژهەڵاتیەكان بكات لە كەنارەكانی كەنداوی عەرەب، ئەو هەرێمانەی بەردەوام چاوی فەرمانڕەواكانی ریازی لەسەر بووە. ئەم كارەش تەنها وەك (ونبوویەكی شەرعی) لێیان نەڕوانیوە، بەڵكو شوێن و پێگەی ئەحسا ئەوەندە دەوڵەمەندبوو دەكرا حاڵەتی دارایی سعودیەكان زۆر باش بكات، ئەمیر ی ریاز پێویستی بەڕێگایەك هەبوو بۆ ئەوەی بیگەیەنێتە سەر دەریا، هەلومەرجی نێوخۆی ئەحسا-ش وابوو كە یارمەتی دەرێكی باش بێت بۆ پلانەكەی عبدالعزیز، لەبەر ئەوەی دانیشتوانەكەی سیاسەتی توركەكانیان بەدڵ نەبوو بەتایبەتی حكومەتی ئیتحاد و تەرەقی دژایەتی زۆری عەرەبەكانیان دەكرد و شكسپیریش پێی وابوو كە عبدالعزیز دەبێتە داردەستێكی بەهێزی بەریتانیەكان و دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت.

ئەمە لەكاتێكدا سیاسەتی بەریتانی لەو كاتانەدا هەمیشە خۆی دەپاراست و نەیدەویست توانای خۆی لەنیوەدوورگەی عەرەبی و (نەجد)دا پیشان بدات. رازی بوون بەوەی كەبەدەستیان هێنابوو، بەرژەوەندیەكانی خۆیان دەپاراست لە سنوری كەناراوەكانی نیوەدوورگەی عەرەبی،  لە باشوورەوە عومان و بەتێپەڕین بە ئیمارات دا و پاشان بەحرەین و لەكۆتایشدا دەگەشتەوە كوەیت. قوڵبوونەوە لە كێشەكانی (نەجد)دا واتە پێكدا هەڵپرژان لەگەڵ عوسمانیەكان، كە ئەو كات بەریتانیەكان پێویستیان بەوەها كارێك نەبوو. ئەمە لەروانگەی رێكەوتن نامەی نێوان هەردولاشیان بوو. سەرەڕای ئەو راستیەش پەیوەندیەكانی عبدالعزیز ولیام شكسپیر زۆر خۆشەویستانەو راستگۆیانە بوو، هیچ شتێك لە فراوانخوازیەكان و پلانەكانی داهاتوویان لەو ناوچەیەدا بەشاراوەیی نەدەهێشتەوە لەكاتێكیشدا هەمووی موڵكی سعودیەكان بووە لە هەردوو سەردەمی دەوڵەتی یەكەم و دووەمی سعودیەشدا. هەرچەندە بەریتانیەكان چەندین جار رەتی هاوكاریكردنی عبدالعزیز یان كردبوەوە بەڵام ئەو هەرسوور بوو لەسەر گێڕانەوەی ئەحسا بەڕێگەی جۆراوجۆر .

لەمانگی ئازاری ساڵی 1913 دا عبدالعزیز چاوی كەوت بە متمانەپێكراوی بەریتانیا لە كوەیت كابتن شكسپیر ، بۆ ماوەی چوار رۆژ لە شوێنێك مانەوە لەنزیكی (ریاز) لەو رۆژانەدا هەردوولا باسیان لە جەنگەكانی دەوڵەتی عوسمانی دەكرد لە (بەلقان) و پاشان لە دوورگەی عەرەبی دا، هەروەها توڕەیی سعودیەكان لە دەوڵەتی عوسمانی، هەربۆیە عبدالعزیز بەڕوونی بە شكسپیی گوت كە دەیانەوێت دەست بەسەر (ئەحسا و قەتیف)دا بگرن، چنكە ئەوە فرسەتێكی باشە بۆسعودیەكان كە بیقۆزنەوە لەبەر ئەوەی عوسمانیەكان لە جەنگەكانی بەلقان دا دۆڕاون و شكستیان خواردووە.
شكسپیر بیرۆكەكەی عبدالعزیزی پەسەندبوو، بەڵام كاتێك وەزارەتی دەرەوەی بەریتانی لێ ئاگادار كردەوە، بەهەموو شێوەیەك پلانەكەی عبدالعزیزیان رەتكردەوە. لەبەر ئەوەی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و بەریتانی لە لەندەن رێك كەوتبوون لەسەر كۆمەڵێك پرسی گرنگ لەوانەش كێشەی سنورەكانی دەسەلاتی هەردوولایان لە رۆژهەڵاتی نیوەدورگەی عەرەبی، هەروەها هێڵی شەمەندەفەری بەغداد و كۆمەڵێك شتی تر، هەر بۆیە پشتیوانەكانی بەریتانیا بۆ ئیبن سعود لەو دانوستانەدا شكستی هێنا.

لەلایەكی ترەوە عبدالعزیز دەیویست لایەنی سەربازی خۆی بەهێز بكات ئەوەش بە ئامادەكاری و چەك پەیداكردن، بەڵام لە بەدبەختی ئەم ئینگلیزەكان هەندێك لەو قاچاخچیانەیان دەستگیركردبوو كە چەكیان بۆ ئەمان دەهێنا،  لێرەدا جارێكی تر هاوڕێیەتی نێوان عبدالعزیز و شكسپیر هاتەوە نێوەند و چەكەكانی بۆ وەرگرتەوە بەمەرجێك ئەمجارە بەشێوەیەكی ەفرمی و لەژێر چاودێری ئینگلیزەكاندا ئەو چەكانە بكڕدرێن.

دوای تەنها یەك مانگ لە چاوپێكەوتنەكەی عبدالعزیز و كەوكەسلە (المجمعە)ی نزیك ریاز، ئالی سعود توانییان دەست بگرن بەسەر ئەحسا داو عوسمانیەكانی تێدا دەرپەڕێنن، عوسمانیەكان بە ئاراستەی بەحرەین رایانكرد كە لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیەكاندا بوو، بۆ ئەوەی جارێكی تر لەوێوە بێنەوەو هەڵبكوتنەوە سەریان، كاتێك عبدالعزیز بەمەی زانی نامەی ناردەلای كوكس و پێی گوت: بەسەرەوەی خۆتان بڵێن چاوێك بە هاوڕێیەتی و دۆستایەتی دێرینەماندا بخشێننەوە، وە سەیری رێكەوتن نامەی نێوانمان بكەن لەسەردەمی باپیرەی خوا لێخۆشبوومان (فەیسەڵ) كە پەنجاو پێنج ساڵ لەمەو پێشەو هێشتا پەنجاو پێنج ساڵی ماوە، لەو نامەیەدا ئەوەشی روون كردبوویەوە كە ئامادەیە بەرهەردوولا پارێزگاری لە نوێنەرەكانیان بكەن.

هەندێك لە مێژوو نوسان پێیان وایە پێشوازی بەریتانیەكان لە سوپای عوسمانی بۆ گەڕاندنەوەی ئەحسا بەیەكێك لە لەمپەرەكانی بەردەم عبدالعزیز دەزانن بۆئەوەی بیر لەوە نەكەنەوە كە دەوڵەتێكی عەرەبی بەهێز بێتە كایەوە وەك ئەوەی لە هەردوو دەوڵەتی یەكەم و دوەمدا نەخشەیان بۆ دەكێشا، هێرشەكانی عوسمانی لە بەحرەینەوە پەلاماری ئەحسایان دایەوە بەڵام سعودیەكان توانییان هێرشەكە بۆ جاری دووەم تێك بشكێنن.

عوسمانی و بەریتانیەكان لە ئان و ساتی لێدانی هێڵی شەمەندەفەردا بوون لە بەغدادەوە بۆ رۆژهەڵاتی نیوەدوورگەی عەرەبی، بەڵام ئەم رێكەوتنە چەند جارێك دواكەوتبوو، لەكۆتاییدا بەهۆی فشارەكانی (شكسپیر و كوكس)ەوە توانرا بەندێك لە رێكەوتن نامەكە زیاد بكرێت كە بریتیە لە دان نان بە فەرمانڕەوای سعودیەدا كە فەرمانڕەوایی راستەوخۆی نەجد بكات بەشێوەیەكی سەربەخۆ، بەڵام ئەحسا لەژێر چاودێری عوسمانیەكان دا بێت، بەڵام وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا رێگەی بەمە نەدا و پێی راگەیاندن چاوەڕێی دۆخەكە بكەن و بزانن چی لەنێوان عوسمانیەكان و ئالی سعودیەدا دەگوزەرێت.

لەلایەكی تریشەوە پەیوەندی نهێنی زۆر هەبوو لەنێوان عبدالعزیز بن سعود و شكسپیردا، لەكۆتاییدا كۆكس چووە نێو دۆخەكەوەو دوای ئەوەی سعودیەكان دەستیان گرت بەسەر ئەحسا و قەتیف و عەقیر دا، كوكس ئیتر باوەڕی هاتبووە سەر ئەوەی كە پێویستە دەرگای رێكەوتن لەگەڵ سعودیەكان بكاتەوە بەوپێیەی خاوەنی هێزی یەكلایی كەرەوەن و لەبەردەم هەڕەشەكانی عوسمانیەكاندا وەستاونەتەوە.

لە نهێنییەوە بۆ ئاشكرایی:
دوای گۆڕینەوەی چەندین نامە لە هەردولاوە، بڕیار درا ویلیام شكسپیر نوێنەری سیاسی بەریتانیا لەكوەیت و تریفۆر نوێنەری سیاسی بەریتانیا لە بەحرەین ، لەمینای (عەقیر)ی سەركەنای كەنداوی عەرەبی-كە چەند مانگێك بوو ئالی سعود لەدەستی عوسمانیەكانیان سەندبوەوە-  لەگەڵ عبدالعزیز ئالی سعود كۆ ببنەوە، رۆژی 15/كانونی یەكەم/1913 لەنێو پێشوازییەكی گەورەی ئاهەنگ ئامێزدا پێشوازی كرا لە هەردوو نوێنەری سیاسی بەریتانیا، رێكەوتن لەنێوان هەردوولا گەیشتە كۆتایی و ئامانجیش چاودێری كردنی بەرژەوەندیەكانی هەردولا بوو، بەتایبەتی بەریتانیەكانی كە چووبوونە قەتیف و دەبێت هەموو كێشەكانیان لەگەڵ نیشتەجێبوەكان چارەسەر بكرێت. هەروەها عبدالعزیز بەتەواوی رەتی ئەوەی كردەوە كە بەریتانیەكان داڵدەی دوژمنەكانی بدەن كە چوونەتە قەتەر و بەحرەین، لە كۆتاییدا گوتی ئەو زۆر دڵسۆزانەو بەجدی دەیەوێت لەگەڵ بەریتانیەكان لە پەیوەندییەكی هەمیشەیدا بێت، سەرەڕای هەموو ئەو شتانەی لەو دانوستانەدا باس كران، وەزارەتی دەرەوە دەوڵەتی هیندستانی ئاگاداركردەوە لە سیاسەتەكانی لەگەڵ سعودیەدا چونكە زۆر لەیەك نزیك ببونەوە، بەڵام كۆبوونەوەیەكی وەها ئاشكرا ئاشكرا كردنی پەیوەندییەكی نهێنی چەندساڵەی نێوان شكسپیرو عبدالعزیز بوو.

لەو چركە ساتەوە پەیوەندییەكانی نێوان عبدالعزیز ئالی سعود و كابتن شكسپیر مانای قوڵتری دەبەخشی و پەیوەندییەكی بەردوام بوو، بۆساڵی داهاتوو لە مانگی ئازاری 1914 شكسپیر گەیشتە ریاز و بۆماوەی پانزە رۆژ لەوێ مایەوە لەو ماوەیەدا باسیان لە پتەوكردنی پەیوەندیەكانیان كردەوە، ئامانجی ئەمجارە ئەوەبوو چۆن گفت و گۆلەگەڵ سەرانی عەرەبی بكەن لە نیوەدورگەی عەرەبی، لەوانەش ئیمام یەحیا فەرمانڕەوای یەمەن و سەید محمد ئەریسی فەرمانڕەوای عەسیر  و هی تر..ئەمەش بۆ ئەوەی وەك تیمێك كار لەدژی عوسمانیەكان بكەن، بەڵام لەراستیدا عبدالعزیز لە هەڵوێستی بەریتانیەكان دەترسا لەكاتی جەنگی دژ بە عوسمانیەكان دا، ئەمەش ناچاری دەكرد كە بەناچاری رێكەوتنیان لەگەڵ بكات، تا بەریتانیەكان بەتەواوی هەڵوێستی یەكلاكەرەوەی خۆیان نەدەن بەدەستەوە سەبارەت بەوەها جەنگێك.

شكسپیر ئامۆژگاری هاوڕێكەی (عبدالعزیز) دەكرد كە ئارام بگرێت و دان بەخۆیدا بگرێت، ئەوی دڵنیا دەكردەوە كە هەتا ئەو دەسەلاتی هەبێت پشتیوانی لێدەكات. چونكە ۆچوونەكانیان لەهەمبەر دەوڵەتی عوسمانی چون یەكە، هەوڵیش دەدات پێگەی لای دەوڵەتی بەریتانیا بەهێزبكات، ئەمە كۆتا كاری شكسپیر بوو بەو پێیەی كە نوێنەری سیاسی بەریتانیا بوو لە كوەیت، دوای ئەوە داوای كرد كە دەست لەكارەكەی بكێشێتەوەو بچێتەوە بەریتانیا بۆ ئەوەی دوای پێنج ساڵی ماندوو بوون و پڕ لەئیش و كار و سەر ئێشە پشوویەك بدات و بحەوێتەوە.

پەیوەندیەكانی عبدالعزیز تەنها لە شكسپیر دا قەتیس نەمابوو، بەڵكو سوور بوو لەسەر پەیوەندی باشی لەگەڵ نوێنەری سیاسی بەریتانیا لە بەحرەین (مێجەر تریفۆر)، لەنامەیەكدا كە بەرواری 26/شوبات/ 1914 ی لەسەرە و ئاراستەی ئەوی كردووە تیایدا هاتووە: پێمخۆشە ئاگادارتان بكەمەوە كە دوای ئەوەی لە عەقیر جیابووینەوە هیچ نامەو هەواڵێكی تۆم پێنەگەشتووە، هیوادارم رێگرەكە خێرو خۆشی بێت،پاشان پێویستە بەجەنابتان رابگەیەنم كە رێكەوتنی نێوان من و حكومەت كە پێش چەند مانگێكە كراوە، ماوەی ئەم سێ مانگی بۆ دیاری كرابوو لەنێونماندا خەریكە كۆتایی دێت، تكایە هەرچی پێویستە بۆمان بنووسیت.

بەهەر حاڵ هێشتا شكسپیر نەگەشتبوەوە بەریتانیا بۆ ئەوەی پشوو بدات ئاگری جەنگی جیهانی یەكەم كڵپەی سەند لە مانگی تەمووزی ساڵی 1914 ، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا و وەزارەتی موستەعمەرات لە هیندستان ناچاربوون جارێكی تر شكسپیر بگەڕێننەوە بۆ سەركارەكەی لەنیوەدوورگەی عەرەبی. ئامانجیش ئەوە بوو كێشەو گرفت و فیتنە نەكەوێتە نێوان عەرەبەكان، هەروەها یەكێكی تر لە ئامانجەكان ئەوە بوو عەرەبەكان هیچ جۆرە هاوكارییەك نەدەن بەعوسمانیەكان، جگە لەوەش هەرچۆنێك بووە نەهێڵن سعودیە لە رێكەوتن و هاوپەیمانیەتیەكەیان پەشیمان ببنەوە. 

لە ژێر سایەی ئەو هەموو پێداگیریەی بەریتانیەكان هەیانبوو لەوە دەترستان عبدالعزیز بكەوێتە نێو بڵێسەی ئاگری نێوان دوولایەنی جەنگەكەو هەندێك لە زەوییە عەرەبیەكانیان لەدەست بچێت، یەكێك لە سیفەتەكانی عبدالعزیز ئەوە بوو كە هەر جاوەی پەیوەندی لەگەڵ یەكێك دەبەست و وازی لەیەكێكی تر دەهێنا، هەر بۆیە نوێنەری سیاسی برسی كوكس نامەیەكی نارد بۆ عبدالعزیز و تیایدا هەڵیدەنا بۆ ئەوەی بۆ ئەوەی لەگەڵ ئەمیر شێخ موبارەك ئالی صباح و شێخ خەزعەل فەرمانڕەوای مەحمەرەی ئەهواز رێك بكەون, هەروەها یارمەتی تەواوی ئینگلیزەكان وەربگرن لە دژی عوسمانیەكان، لەبەرامبەر ئەوەدا بەریتانیا پارێزگارییان لێبكەن و لەهەر هێرش و پەلامارێك بێتە پێشەوە بۆیان، وە ئەوەش دەبێت بە رێكەوتنێكی فەرمی بێت.

ئەمیری نەجد رەزامەندی نواند لەسەر ئەو پێشنیارەی بەریتانیا بۆ ئەوەی رێكەوتنێك لەگەڵ هەردولابكەن، بۆئەوەی لەدژی عوسمانیەكان بجەنگن و لەبەرامبەردا سودمەند بن لە پارێزگاری ئەوان، لەراستیشدا شكسپیر وەها پەیمانێكی پێدان، لەم چركەساتە ناڕەحەتەدا عبدالعزیز بە گرنگترین هاوپەیمانی بەریتانیەكان لە دژی عوسمانیەكان دەهاتە ئەژمار.

لەبەرامبەر ئەمەدا عبدالعزیز خۆی ئامادەكردبوو بۆ ئەوەی رووبەڕووی دوژمنە سەرەكیەكەی كە (ئالی رەشید) و عوسمانیەكان بوو كە چووبوونە نێو جەنگێكی ماڵوێرانكەری گەورە ببوو، لەكاتێكدا ئەتگوت لەسەر ئاگرە بۆ چاوپێكەوتنێكی عبدالعزیز، بۆ ئەوەی واژۆی ئەو رێ:ەوتن نامەیە بكات كە بریتی بوو لە رێكەوتنی هاوپیمانی و بەرگری، هەر بۆیە شكسپیر بەخێرایی كوەیتی بەجێهێشت بەرەو حفر باتن لەوێش بەرەو سەربازگەكانی عبدالعزیز ئالی سعود لەناوچەی دەكەوتە نێوان زلفی و مەجمەعە، رۆژی 31، كانوونی یەكەم/1914 گەیشتە ئەوێ، لەكاتێكدا عبدالعزیز لەخۆكۆكردنەوەدا بوو بۆ ئەوەی روو لە ناوچەی جراب بكات، بەمەبەستی چاوپێكەوتنی یەكێك لەنەیارو دوژمنەكانی  (سعود بن عبدالعزیز بن رشید) فەرمانڕەوای (جبل شمر).

دوای گفت و گۆو دانوستان لەنیوان هەر دوولا، نامەگۆڕدرایەوە لەنێوان شكسپیرو نوێنەری سیاسی بەریتانی لە بوشەهركوكس، رەزامەندی دەوڵەتی بەریتانی بە ژمارە 105  B لە بەرواری  23/ كانوونی دووەم/1915 گەڕایەوە ، تیایدا رەزامەندی درابوو لەسەر هاوكاری كردنی سعودیە لەكاتی پەلاماردانی لەلایەن هەر هێزێكەوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا سعودیە هیچ یارمەتیەك لە هیچ ولاتێك وەرنەگرێت وهیچ ئیمتیازێكیش نەدات بە هیچ وڵاتێك مەگەر بە رەزامەندی و ئاگاداری دەوڵەتی بەریتانی بێت.هەروەها دەبێت حكومەتی بەریتانیا و ئیبن سعوود رێكەوتن نامەیەك واژۆ بكەن لە بوارەكانی تریشدا بە زووترین كات.

رۆژی دواتر واتە 24/ كانوونی یەكەم، شكسپیر پێداگیری دەكرد كە دەبێت لەگەڵ ئەو سوپایەی ئالی سعوود دابێت كە شەڕی هێزەكانی ئیبن رەشید دەكەن لەناوچەی جەرابی نویك زڵفای نزیك ریاز، ئەمەش بۆ ئەوەی بەشێوەی كردار رێكەوتن نامەكەی نێوان بەریتانیا و ئالی سعود بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەوپێیەی كە شكسپیر راوێژكارێكی بەهێزی سەربازییەو سەرۆكایەتی كەتیەبەی تۆپەكانی دەكرد دژ بەهێزەكانیئالی رەشید، وا پێدەچێت بەشداری كردنی شكسپیر لەو جەنگانەدا هاوشانی عبدالعزیز دەجەنگا، بەڵگەی دابوویە دەستی هەندێك لە عەشایەرەكانی ناوچەكە بەوپێەیی دەیانگوت شكسپیر كافرەو یەكێكە لە دوژمنەكانی ئیسلام و موسڵمانان، هەر بۆیی شكسپیر وەك نێچیرێكی ئاسان كەوتە داوی ئینگلیزەكانەوە و كەوتە بەردەم تفەنگەكانی ئالی رەشید لەگۆڕەپانی جەنگدا، دوای پێنج ساڵ لەم روداوە ئەو پیاوە توانی سعودیەكان لەنێو گەورەترین دەرگادا رابگرێت كە هاوپیەمانێتی و رێكەوتن بوو لەگەڵ بەریتانیەكان، هەر بۆیە نازناوی (رۆمیۆ)ی سیاسی لە سیاسەتی بەریتانیادا بەدەست هێنا لەنیوەدورگەی عەرەبیدا. 

 

ویلیام هنری ارفیان شكسپیر (1878-1915)، گەڕیدەو فەرمانبەری دەوڵەتی بەریتانی، ساڵی 1909 نوێنەری بەریتانیا بووە لە كوەیت ، رۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردنی جیاكردنەوەی نەخشەی وڵاتە عەرەبیەكان، توانیویەتی رۆڵی سەرەكی ببینێت لە ئاسایی كردنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان عەرەب و بەریتانیەكان.

سەرچاوە:
http://midan.aljazeera.net/intellect/history/2018/10/25