سەلەفیەكانی یەهود.. دژی دەوڵەتی ئیسرائیل و پابەندی تەوراتن‌

ئه‌رسه‌لان تۆفیق

بیروباوەڕی حەریدییەكان سەرچاوە دەگرێت لە بیروباوەڕە كۆنەكەی یەهودیەكانەوە (تەورات دەسەڵاتی داوە بە گەلی یەهوود لەلایەن خوداوە بەرێگەی موسا پێغەمبەردا...بەو هیوایەی كوڕ بە رێگەی باوكیدا بڕوات و ببێتە قوتابیەكی زیرەك یان یەهودیەكی پاك و خاوێن بێت و  زۆرینەی كاتی ژیانیان لە خزمەتی تەورات دابێت). 

تایبەتمەندیەكان:
یەهودی حەریدیی گروپێكی پارێزكاری یەهوودی ئەرسەزۆكسین، ئەم گروپە دابەش بوون بەسەر كۆمەڵگە جیاوازەكان دا كە هیچ جۆرە شێوازێكی ژیان و بیروباوەڕێكی دیاری كراویان نیە، بەڵام ئەمان پارێزگاری لە بوون و مانەوەی خۆیان دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند تایبەتمەندییەكیان هەیە و دەكرێـت بەو تایبەتمەندیانەدا بناسرێنەوە، ئەوانیش:

1-پابەندبوونی رەها بە بیروباوەڕی كۆنی ئەرسەزۆكسییەوە، ئەوان نەیاری پێداچوونەوەی ئایننو پێیان وایە نابێت نوێ بكرێتەوە پێداچوونەوە بكرێت بە بیروباوەڕە كۆنەكانی یەهودیەتدا و دژایەتی نوێگەری دەكەن لەبواری ئاینی دا.
2-فێربوونی ئاینی یەهودی بە شێوەی (یەشیڤات-  واتە – دانیشتن، ئەمەش بەواتای دانیشتنی تاكەكەسی و راستەوخۆیە لەبەردەم حاخام دا) و رەتكردنەوەی شێوازی نوێی تری پەروەردەو فێركردن، منداڵ و فێرخوازەكانی یەكان بەپێی پێویستی خۆیان زانستەكانی تر دەخوێنن ، ئەوەش بەمەبەستی راییكردنی ژیان یان لە پێناوی پەیداكردنی بژێویدا وەك زانستی پزیشكی، هەرچی زانستەكانی ئەدەبیات و فەلسەفە هەیە بەهەموو شێوەیەك قەدەغەو حەرامكراوە. 
لە قوتابخانەكانیاندا هیچ جۆرە زانستێك ناخوێنرێت و تەنانەت زمانی ئینگلیزیش هیچ بایەخێكی نیە لایان و منداڵەكانیشیان فێر ناكەن.

ریزبەندی قۆناغەكانی فێربوون لای یەكان بەم شێویەیە 
1-خوێندن و شارەزا بوون لە تەورات لە تەمەنی (3-13).
2-بچووك (14-17).
3-یەشیفی گەورە (17 -18) و تا كاتی هاوسەرگیریی و هەندێكیان تا كۆتایی تەمەنیان درێژە بەم قۆناغە دەدەن.
3- خۆپارێزی لە بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیا (تەلەفزیۆن، كۆمپیوتەر، مۆبایل...هتد) یەكان باوەڕیان بەم پێشكەوتنە زانستیە هەیە، بەڵام لە رووی بەكارهێنانەوە خۆیانی لێدەپارێزن.
4-پابەندبوون بە جلوبەرگی كلتوری و تەقلیدی خۆیان، بەتایبەتی ئەو جۆرە جلوبەرگەی كە تایبەت بووە بە یەهودیەكانی رۆژهەڵاتی ئەوروپای سەدەی نۆزدەیەم و بەر لە سەدەی بیستەم.
پێگەی ژن:

ژن لە جیهانی ئەمڕۆدا پانتاییەكی گەورەی داگیر كردووەو تێراونینە كۆنەكان لەسەریان كۆتایی هاتوەو نەك هەر ناكرێت بەكەم تەماشا بكرێن و حسابی كەمتر لە پیاوانیان بۆ بكرێت، بەڵكو لە زۆركات و شوێندا قسەیەی یەكەم و ئەخیر ئەوان دەیكەن، لە كۆمەڵگەی یەدا تا ئێستەش تێروانینی كۆنی هەیە بۆ ژنان و زۆر توند لێی دەڕوانن، هەر بۆیە جیاكردنەوەی ژن و پیاو لە ڕووی بیروباوەڕەوە بە كارێكی باش دەزانن ، ئەوەش بۆ ئەوەی هیچ پەیوەندیەكی كۆمەڵایەتی لەنێوانیاندا دروست نەبێت، تەنانەت لە قوتابخانەو شوێنە گشتیەكانیش دا ناهێڵن كچان و كوڕان پێكەوە بخوێنن لە باخچەی ساوایانەوە بگرە تا دەگاتە كۆتا پلەكانی خوێندن، تەنانەت لەكاتی ئەنجامدانی ئەركە ئاینیەكان و كۆبوونەوە گشتیەكانیش دا بەشی ژنان و پیاوان لەیەكتری جیادەكەنەوە، هەر بۆ نموونە جلوبەرگی تەواو داپۆشراویان هەیە (بە پەچەشەوە ) بە هەموو شێوەیەكیش بۆ پیاوان نیە گوێ لە وتار یان گۆرانی یان دەنگی ژنان بگرن و لەنێو رۆژنامەو گۆڤارەكانیش دا وێنەی ژنەكان رێگەپێدراو نیە و تەنانەت هێڵی گشتی گواستنەوەشیان بۆ جیاكراوەتەوە و پاسی (ژن و پیاو)یان جیاوازە كە لەنێو كۆمەڵگەی ئیسرائیلی دا بە هێڵی توندڕەوەكان بەناوبانگە.

لەنێو شەقامەكانیش دا بەشێكی جیا هەیە كە تایبەتە بە حەریدییەكان، ژنەكانیان هەموو گیانیان دادەپۆشن و  پیاوەكانیان شەرواڵی رەش و كراسی سپی و پاڵتۆی رەشی درێژ و كڵاوی رەش دەكەنە سەریان، ئەڵبەتە ئەم جلوبەرگە لەهی جولەكەكانی روسیای سەدەی هەژدەیەم دەچێت. 

یەكێك لە دیاردە سەیرەكانیان ئەوەیە لەنێو شەقام وشوێنە گشتیەكاندا (ژن و مێرد)بۆیان نیە وا خۆیان پیشان بدەن كە ژن و مێردن و بەهیچ شێوەیەك ناتوانن لە تەنیشتی یەكترییەوە دابنیشن یان شان بەشانی یەكتری بڕۆن بەرێگادا.

خواردن و پێداویستی رۆژانە:
سەبارەت بە خواردنی حه‌ریدییەكان كه‌یەكێكی ترە لەكێشەكانیان و ناتوانن هەموو جۆرە خۆراكێك لەبازاڕەكانی ئیسرائیل دا بخۆن، چونكە ئەوان پێیان وایە ئەو خواردنانە دەبێت پەسەندكراوی حاخامە باوەڕپێكرواكانی خۆیان بێت و تا دڵنیا نەبن لە شەرعی بوونی ئەو خۆراكە نایخۆن.

لە ڕۆژانی شەممەدا حه‌ریدییەكان بەهەموو شێویەك خۆیان دوور دەگرن لە بەكارهێنانی كارەبا، لەترسی ئەوەی نەوەكو لە پیرۆزیەكانی ئەو رۆژە كەم ببێتەوە و كێشەیەك دروست بكات، چەندین جاریش هەستاون بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان لەدژی سوكایەتی كردن بە رۆژی شەممە لە ئیسرائیل دا یان سوكایەتی بە گۆڕستانەكانیان، بەڵام لە ئەمەریكادا هەر جارێك بیانەوێت گردبوونەوە ئەنجام بدەن دەچنە بەردەم سەفارەتی ئیسرائیل و لەوێوە پەیامی خۆیان دەنێرن.

حه‌ریدییەكان توانای تێكەڵاوییان نیە لەگەڵ كۆمەڵگەی ئیسرائیلی نوێداو ئەوان پێیان وایە زۆر ناخۆش و ناڕەحتە بتوانیت نان و ئاوی ئەوان بخوێت و لەگەڵیان تێكەڵاو بیت، وەك خۆیان باسی دەكەن ژیان لەنێو كۆمەڵگەیەكی سیكۆلاری ئیسرائیلی دا بۆ ئەمان زۆر ناڕەحەت و دژوارە.  پێیان وایە تەكنۆلۆژیاو جیهانی ئەنتەرنێت مەترسی گەورەن بۆ كۆمەڵەی حه‌ریدییەكان و كاركردن لەو جۆرە كۆمپانیایانەی كاری تەكنۆلۆژی دەكەن ئەستەمە.

یەكان دابەشی دوو دەستە بوون:
یەكەم: كۆمەڵەی (حەسیدیە)یە كە شوێن كەوتەی بۆچوونەكانی (حاخام یسرائیل بعل شم توڤ ن- 1700-1760) .
-دووەم: كۆمەڵەی (لتوانیە) كە شوێن كەوتەی بۆچوونەكانی (حاخام الیاهو شلومو زالمان - 1720-1779).
بنكەی حه‌ریدییەكان لەنێو شاری قودس دا هەیەو دەكەوێـتەگەڕەكی (مئە شعاریم) و لە هەندێك جێگەی تریشدا بوونیان هەیە، لەشاری (براك)ی نزیك تەلئەبیب و لەهەندێك گەڕەكە شاری نیۆركیش لە ئەمەریكا هەن.

هەڵوێست لە زایۆنیزم 
حه‌ریدییەكان دەستیان نیە لە دروستبوونی بزوتنەوەی زایۆنیزم دا و زۆر بەتوندیش نەیاری بزوتنەوەكەن، بەوپێیەی زایۆنیزم بە بزوتنەوەیەكی عەلمانی دەزانن و پێیان وایە زایۆنیوم هەڕەشە لە ژیان و بیروباوەڕی یەهودیەت دەكات و بە دژی ئاین راڤەی دەكەن. بەڵام لە ئێستەدا پشتیوانی لە دەوڵەتی ئیسرائیل دەكەن و و هاوكاری دەوڵەتن، تەنها گروپێكی نێویان بە پێچەوانەی ئەمانەوە نەیاری حكومەتن ، ئەوانیش گروپی (نەتوری كارتا)ن، ناوەكە دەگەڕێتەوە بۆ (نەتوری كارتا)ی وەزیری كاروباری یەهودیەكان لە حوكمەتی خۆجێیەتی فەلەستینیەكان. زۆرینەی رەهای یەهودیە حه‌ریدییەكان خزمەتی سەربازی ئیسرائیل رەت دەكەنەوەو حكومەتیش ئەوانی بەخشیوە لە خزمەتی سەربازی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم سیاسەتەی ئیسرائیل كێشەی گەورەی ناوەتەوە، دواجار لە ژێر فشاردا (لیوا)یەكیان بۆ كراوەتەوە بەناوی (لیوای كەفیر – نحال حریدی)، ئەم لیوایە تایبەت كراوە بەو كەسانەی پابەندی زۆریان هەیە بە ئاینەوەو لەگەڵ ئەوەشدا دەیانەوێت خزمەتی سەربازی بكەن لە ریزی سوپای ئیسرائیل دا و دەوڵەتیش هەموو پێداویستی یە ئاینیەكانی لەنیو ئەو كەتیبەیەدا دابین كردووە بۆیان..

نهێنی بەشداری نەكردنی سەربازی:
رەتكردنەوەی سەربازی بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل بۆ چەند هۆكار دەگەڕێننەوە:
یەكەمیان ئەوەیە پێیان وایە بیروباوەڕی ئیسرائیل نەڕشتنی خوێن و نەبوونی توندوتیژییە و دووەمیش ئیسرائیل لەتەمەنی هەژدە ساڵی دا هاوڵاتیانی خۆی بەزۆر دەباتە خزمەتی سەربازی.
هه‌روه‌ها حه‌ریدییەكان پێیان وایە ئەو تەمەنە پێویستە كوڕەكان بچنە خزمەتی حاخام و وانەكانی تەورات بخوێنن نەك بنێرێنە سەربازی و فێری جەنگ و كوشتار بكرێن.

لەبارەی ئەو قوتابیانەی ناچنە خزمەتی سەربازیی خۆیان دەڵێن: خزمەتی ئەو قوتابیەی خەریكی خوێندنی تەوراتە و خزمەت بە ئیسرائیل دەكات نەك هیچی كەمتر نیە لەو سەربازەی چەكی هەڵگرتووە، بەڵكو خزمەتی ئەم لەوان پیرۆزترە، قوتابی تەورات ستراتیژیەتی دەوڵەتی ئیسرائیل رادەگرێت.

نەیارانی سەربازی نەكردنی حه‌ریدییەكان لەنێو كۆمەڵگەی گەورەی ئیسرائیل دا بەردەوام مایەی نیگەرانی و كێشە بووە، لەجەنگی 1948 ەوە تا ئێستە ئەم بابەتە جێگەی مشت و مڕە، هەر یەك لە كەسایەتیە دیارەكانی وەكو (یهودا رسلر، ئیهۆدباراك، ئەندامی كەنیسەی ئیسرائیلی ساۆید تومی لفید)و چەندانی تر دژی ئەوە بوون گەنجانی حه‌ریدیی نەكرێنە سەرباز، ساڵی (2010 )دا تەنها (2500 ) سەربازیان هەبووە بەلام (62.500) كەسیان پرۆژەی (تەورات بیروباوەڕیانە) گرتونیەتیەوە نەچوونەتە سەربازیی. 

بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی سەربازی كردنی یەكان بۆ دوای هێرشی (نازیەكان)ی ئەوروپا دێت بۆ سەر یەهودیەكان و دروستكردنی كارەساتی جولەكە قڕكردن لە (لیتوانیا و پۆڵەندا و ئەڵمانیا)، بەجۆرێك نزیك بوو لە بنبڕكردن و نەهێشتنی جوو بەتەواوەتی ، هەر بۆیە ئەوان ناوی ئەو گەنجانەی خەریكی خوێندنی تەوراتن نا بە (مۆم-ی یشفوت) لەنێو تاریكی نازیەكاندا..پرۆژەی (تەورات بیروباوەڕیانە) هەڵمەتی مانەوەی (مۆمی تەورات ناسەكان) و قوتابیانی یەهوودی بۆ ئەوەبوو لەو رێگەیەوە بتوانن درێژە بە مانەوەی تەورات بدەن.

نەك هەر ناتوانن لەگەڵی رابێن بەڵكو ئەوان ئەنتەرنێت بە كارەسات ناودەبەن و پێیان وایە بەشێكی زۆری گرفتە كۆمەڵایەتیه‌كان و جیابوونەوەی هاوسەرەكان پەیوەندی راستەوخۆی هەیە لەگەڵ هەبوونی هێڵی ئینتەرنێت.

كاریگەری ئەم جۆرە بووچونە لەنێو ئیسرائیل دا كەم نیە، بەپێی گوترێكی (بی بی سی) بێت رێژەی (12%) ی خەڵكی ئیسرائیل هیچ لە زانستەكانی سەردەم نازانن و زمانی ئینگلیزیش تێناگەن. لەگەڵ ئەوەشدا یەكان رێژەی (15%)ی دانیشتوانی ئیسرائیل پێكدەهێنن.

شوێنی نیشتەجێبوونی یەكان زۆرینەیان دەكەونە ئەو شارو گوندانەی كە هەڵگری مەزهەبی ئەرسەزۆكسن. 

چارەسەری كێشەی یەكان لەرێگەی گەورە پیاونی خۆیانەوە دەبێت (گەورەی ئیسرائیل)ی پێدەڵێن، ئەو وەڵامی هەموو پرسیارەكان دەداتەوەو بڕیاری دروست و نادروستی لەسەر هەموو شتێك دەدات و هەندێكجاریش لەرێگەی بەیاننامەی فەرمییەوە بابەتەكە روون دەكرێتەوە یان وەڵام دەدرێتەوە.

 

دوورە پەرێزی و پەڕگیریی:
یەكێكی تر لە رەفتارە سەیرەكانی حه‌ریدییەكان بریتی یە لەچوونەوە بەناوخۆیاندا و دوورە پەرێزی لەخەڵگ و پەڕگیری كردن لە كۆمەڵگەی ئیسرائیلی، ئەوەش یان لەدروستكردنی ماڵ و گەڕەكدا هەموویان پێكەوە دەبن، وه‌ كتێب و ئەدەبیاتی جگە لەخۆیان نایخوێننەوە گۆێ بەهیچ هۆكارێكی راگەیاندن نادەن، رێگە بە مێینەكانیان نادەن بەشداری هیچ كۆڕو كۆبوونەوەیەكی گشتی بكات و هەر كەسێكیش ئەمە بكات بە پێچەوانەی ئاین و تەورات لەقەڵەمی دەدەن، هەر كەسێكیش بەزمانێكی تر قسە بكات ئەو كەسە بەلادەرو پەیڕەو كەری عەلمانیەت دەناسن و خۆیان تەنها زمانی (یدیش) بەكار دەهێنن.

میدیا:
حه‌ریدیەیەكان تەنها پشت بەو گۆڤار و رۆژنامانە دەبەستن كە تایبەتن بەخۆیان و بەپێی بیروباوەڕی خۆیان رێگە پێدراون، جگە لەوەش رێگەی بڵاوكراوەی دیواری و نامیلكەو نوسین و ریكلامی سەر ئۆتۆمبێل و لەهەندێك جێگەش لافیتەو پێداویستیە میدیاییەكانی خۆیان دەبەن بەڕێوە.

خوێندن و لێكدانەوەی تەورات زۆرینەی كاتەكانی ژیانی حه‌ریدییەكانی داگیر كردووە، ئەو كرێكارانەی كاتێك پشوو دەدەن یان لەكاردا نین، یان رۆژانی پشوویانە بە فرسەتی دەزانن و دەست دەكەن بە خوێندن یان گوتنەوەی وانەكانی تەورات و تلمود، لە نێو پۆل و قوتابخانەكانیاندا جگە لەوەی هەندێك بابەتی ژمێركاری دەخوێنن، ئیتر هەموو خوێندنی ئەوان لە پۆلی یەكەمی بنەڕەتییەوە تا نۆیەم بریتیە لە خوێندنی تەورات و مێژووی گەلی یەهوودی. زۆرینەی قوتابخانەو دامەزراوە فێركاریەكانیش سەربەخۆن ولە ژێر سیستمی  حكومیدا نین و لەلایەن كەسانی خۆیان یان رێكخراوەكانیانەوە بەڕێوە دەبرێن.
حه‌ریدییەكان زۆر باوەڕیان بەفەرمانبەری له‌نێو دام و ده‌زگای حكومیدا نیە (73%)ی پیاوانی حه‌ریدیی دانەمەزراون و باوەڕیان پێی نیەو وەك خۆیان دەڵێن خزمەتی تەورات دەكەن، ژنان ئەگەر كارێك بكەن لەناوماڵ و ئەو شوێنانەدا دەیكەن كە دووربن لە پیاوەوە، وەك پەروەردەكردنی منداڵ، وتنەوەی تەورات بەمنداڵ، سەرپەرشتی دروستكردنی خواردنی چێشتخانەكان بۆ ئەوەی بزانن بەپێی شەریعەتی حه‌ریدییەیكان دروست دەكرێت. یان خەریكی هونەری وێنەكێشان و دروستكردنی دیكۆراتن. بە پێی ئامارێك (61%)ی ژنان و (52%) پیاوان كاردەكەن ، زۆرینەی ئەوكارانەی ژنان دەیكەن بریتین لە وتنەوەی وانە لە كەنیسەو شوێنەتایبەتەكانی خۆیان و دوور لە چاوی پیاوان.

ژمارەی خێزان و رێگری لە منداڵ بوون:
ژمارەی ئەندامانی خێزانی حه‌ریدییەكان زۆرن و هیچ خێزانێك نیە لە چواركەس كەمتر بێت و باوەڕیان بە (ژمارەی جوت )هەیە لە منداڵ دا، تەنانەت ژمارەی زۆرێك لە خێزانەكانیان لە سەروو 18 كەسەوە دەبن و ئەم رێژەیەش لەچاو میللەتانی تری نێو وڵاتی ئیسرائیل شتێكی دەگمەنە و ئەگەر خێزانێكی حه‌ریدیی بیەوێت رێگری لە بونی منداڵ بگرێت دەبێت (حاخام) بڕیاری لەبارەوە بدات، ئیدی رێگەیان بدات یان نە ئەوان پێوەی پابەند دەبن، لەنێو ژنانی حه‌ریدییەكاندا حاڵەتی منداڵ بوون لەگەڵ كاركردنی بەردەوامیشدا رێژەكەی بەرز و لەبەر چاوە كە رێژەی مام ناوەندی مناڵ بوون نزیكەی لە هەشت منداڵ بۆ هەر ژنێك. كوڕ و كچەكانیان هەر لە تەمەنی منداڵییەوە هاوسەرگیری دەكەن و كەمترین رێژەی جیابوونەوەیان هەیە.

كاری خێرخوازی و خۆبەخشی:
یەكێك لە سیماكانی حه‌ریدییەكان كاری خۆبەخشانەو رێكخراوەییەو زۆرینەشیان لە بەر (خاتری خودا) كارەكان ئەنجام ئەدەن، ئەنجامدانی پرۆژەكانیان بە سەدان  و هەزاران پرۆژەن، هەشیانە لەرێگەی كەسەكانەوە ئەنجام دەدرێن وەك (چارەسەر كردنی نەخۆشی) و (راوێژكردنی یاسایی) و (بەدەمەوە هاتن لەكاتی پێداویستی كتوپڕدا) یان (جلوبەگ دورین) و (چارەسەری ددان) و (دابەشكردنی خۆراك) و چەندان كاری تر. بەڵام لەچاو دانیشتوانی ئیسرائیل و یەهودیەكاندا یەكان كەم دەست و هەژارترن.

ژمارەو دیمۆگرافیای نیشتەجێبوون:
بەپێی ئامارو سەرژمێرییەك كە لە ساڵی 2006 لە ئیسرائیل ئەنجام دراوە ژمارەیان نزیكەی 800.000 كەس دەبێت ، بەڵام پەیمانگای دیمۆگرافی ئیسرائیل هەر لەو ساڵەدا دەڵێت : 736 هەزار كەسن، چاوەڕێش دەكرێت بۆ ساڵی 2020 ژمارەیان لە ملیۆنێك زیاتر بكات بەو پێیەش تا ئەو كاتە دەگەنە (17%)ی دانیشتوانی ئیسرائیل. زۆرینەیان لە ئەشكەناز و كۆچبەرەكانی وڵاتانی عەرەبی و بەلقان و دورگەی ئیبریان .

حەریدیە نوێیەكان:
لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم و سەرەتاكانی سەدەمی بیستەم دیاردەی حه‌ریدیی نوێ هاتوەتە كایەوە ئەویش ئەوەیە لە هەندێك لایەنەوە تێكەڵاوی كۆمەڵگەی ئیسرائیلی دەبن و وازیان لە هەندێك بۆچوونی خۆیان هێناوە، لەوانەش: (لایەنی كاركردن و تێكەڵاوی لە بواری كاركردن و پەیداكردنی بژێوی ، چوونە نێو دەزگا ئەمنیەكانی ئیسرائیل و فریاكەوتنی سەرەتایی و تیمی فریاكەوتنی خێرا-بەتایبەتی ژنان- و كاركردن لە نێو نەخۆشخانەكان، هەروەها چوونە نێو دەزگاكانی راگەیاندن و میدیا و چوونە نێو دام و دەزگا ئیداریەكانی دەوڵەتی ئیسرائیل لەنموونەی شارەوانیەكان ..