03:05 - 13/08/2019

رۆڵ و كاریگەریەكانی دروشم لە سەر تاك و كۆمەڵگە‌

گۆریان هەڵەبجەیی

هەموو گەل و نەتەوەیەك چ لەو كاتەی كە  لە قۆناغی  شۆڕشدا بووبێت یان هەر ئاراستە مێژوییەكەی خۆی وا هەڵكەوتبێت كە خاوەن قەڵەمڕەوی و دەسەڵات بوبێت خۆی بۆ خۆی بونی دروشمی بە هەند وەرگرتوە و فەرامۆشی نەكردوە ، دروشم هێندە گرنگە نەك شۆڕش و دەوڵەتەكان بەڵكو شۆڕبووەتەوە بۆ ناو هەموو كایەكانی ژیان.

بواری ئابوری و رێكخراوەیی ، وەرزشی، زانستی ، ژینگەیی و... هەر یەكەیان و بۆ خۆیان دروشم بە كار دەهێنن و سودی لێوەردەگرن.

دروشمەكان جیاوازییان هەیە لە نەتەوەیەك بۆ نەتەوەیەكی دیكەو لە كلتور و فەرهەنگێك بۆ كلتور و فەرهەنگێكی تر گۆڕانكاریی بەسەردادێت

ئەم جیاوازییە بەركەوتە ئەبێت لە گەڵ سایكۆلۆجیا، مێژوو ، سروشت، ئایدۆلۆژیاكان و تەنانەت ئاستی زانست و مەعریفەشیان .

نەتەوە بندەستەكان هێشتا دروشمی مافە سەرەتاییەكانیان تێنەپەڕاندوە ئەوان تا ئەم كاتەش لەژێر كاریگەریی و زەبری بەرژەوەندییە باڵاكانی زلهێزەكاندان، كوردستانی باكور و چڕ بونەتەوە لە چوارچێوەی ئیدارەی خۆ سەریی  كە بە جۆرێك لە جۆرەكان خوێندنەوەی سیاسیەكانیان هاوتەریبە لە گەڵ دروشمی (خودموختاری- ئۆتۆمنۆمی) هەشتاكانی باشور ، كەچی دەبینین خودی دروشمەكە و لە ساتە گەرم و گوڕەكاندا بە نمونە كاتی دەنگدان مەغزا و داخوازی ئەم دروشمە زیاترە لەوەی كە لە كاتی ئارامی و هێمنی و دانوستانەكاندا قسەی لێوە ئەكرێت، هاوكات دروشمی رێكخراو وچینەكان لە هەڵكشان و داكشانی گۆڕانكاریە سیاسیەكان هارمۆنیە و بەپێی گۆڕانكاریەكان گۆڕانی بەسەردا دێت .

كوردستانی رۆژئاوا لە بەر ئەوەی كە هێز و جەمسەرە نەیارەكان ئەوێیان كردوەتە گۆڕەپانی بەرژەوەندیە سیاسیەكانیان دەبینین زیاتر شێوازێكی پلاستیكیان هەیە، راستە دروشمەكە هاوشێوەی باكور خۆسەرییە، بەڵام راستیەكە ئەوەیە كە بونی گرتنە دەستی حوكمی جوگرافی ڕۆل و ئەجینداكان ئەگۆڕێ بۆ نمونە:

ئەو كاتانەی كە عەفرین لە بەر هەڕەشەی توركەكاندا بوو ئاستی دروشمەكان رۆڵی وای نەبوو بەڵكو گەڕانەوەبوو بۆ ناو چوارچێوەی دەسەڵاتی مەركەزی و داڕشتنەوەی دەستورێكی نوێ بۆ ئەو وڵاتە

ئێستاش كە توركیا دەیهەوێت سنوری ناوچەی ئارام بگەیەنێتە سی كیلۆمەتر گەمە سیاسیەكانی هەسەدە هاوشێوە بونی ئەو كاتانەیە كە هێرش دەكرا بۆ عەفرین .

كوردستانی رۆژهەڵاتیش هێشتا لە قۆناغی دروشمی خودموختاریدان و بە ئاوازێك قسە ئەكەن كە چواچێوەی گۆڕانكاریەكان سود مەند نەبون و رێكخرا و چالاكەوانەكانیشیان هەندێ جار نەبێت وەك ڕیكخراوی مرۆیی و ژینگەیی خۆیان دەرئەخەن و دروشمەكانیان مایەی ترس و نیگەرانی نیە بۆ دەسەڵاتی ئێران .
ئەوەی كە تایبەتە بە كوردستانی باشور دەبینین كە لەخودموختاری هەشتاكانەوە پەروازی كردوە بۆ فیدڕڵیەت و بەرەو كۆنفیدڕاڵی هەنگاو ئەنێت، لە بەرانبەر ئەم راستیەشدا هەبونی حیزبی جیا جیا كە بەڕاستی ریكۆردی شكاندوە، بونی ئەم زۆر و بۆریە و دەرهاویشتە نەرێنیەكانی پشت بە خوا لەنوسینێكی ترا تان و پۆ ئەكەین، لە گەڵ ئەوەشدا دەبینین هەر رێكخراو حیزب و ناوەندێكی زانستی بۆڕاكێشانی سەرنجی ناوە و و دەرەوەی هەرێم ئەم فاكتەرە بە كار ئەهێنێ و پەیڕەوی ئەكات .

یەكێتی نیشتیمانی دەبینین زۆر جار یەكێتی ناو یەكێتی دەكاتە دروشم، ئەوە پێویستیە هەنوكەییەكەی یەكێتیە ئەم دروشمە دەكاتە زەرورەت، پارتیەكان پاش ئەوەی كەبە هەر هۆكار و بەرئەنجامێك بێت لە ڕیفراندۆم شكستیان هێنا بۆ راستكردنەوەی ئەو شكستە دروستبونی حكومەتێكی بە هێز دەكەنەدروشم   .
حیزبە ئیسلامیەكان تایتڵ و دروشمیان لە چوارچێوەی فەرهەنگی ئیسلامیدایە و بۆ ختوكەدانی هەستی ئاینی خەڵك بەجۆرێك دروشمەكانیان گوزارشت لێئەكەن، كە یەكبگرێتەوە لە گەڵ بنەما ئاینیەكان.

دروستی لەوەدایە هەرچۆن سیكۆلاریستەكان لە كوردستان بۆشاییەكی گەورە لە نێوان دروشم و ئاكارەكانیان هەیە بە هەمان شێوە ئیسلامیەكانیش دور مەوداییەكی زۆر لە كارو ئەجێنداو دروشم و بەركەوتەكانیان هەیە .

پرسیارەكە ئەوەیە: ئەگەر دروشم، رۆڵ و كاریگەری خۆی هەیە، لە چ كاتێكدا دروشم ئەوترێت؟
جاری وا هەیە رای گشتی بیری لای هوتاف و دروشم نەبوە، كەچی كەسێك جوامێرانەو خاوەن هەڵوێست دەنگ بەرز ئەكاتەوە و هاوار ئەكات لە ئەنجاما ئەبێتە مێژوو و ئەبێتە روداوێكی زۆر گەورە، لە مێژوی ئیسلامدا ( وا معتصماە ) چ دروشمێكی كورت و پوخت و كاریگەر بوو ؟ دروشمەكانی شۆڕشی نوێی لاوانی فەرەنسا كە بوە هێڵی جیاكەرەوە لە مێژوی ئەو وڵاتە و ئەزمون بۆ هەموو چالاكیە مەدەنیەكان.

ئێرانیەكان بە دروشمی مەزهەبی و دژە ئەمریكاو دژە ئیسرائیل ئەوە بۆ چوار دەیەئەڕوات و سیاسەتی خۆیان پەیڕەو ئەكەن ، كۆمۆنیستەكان زیاد لە سەدەیەكە  دروشمی (نان .. كار ... ئازادی) ئەڵێنەوە ، شۆڕشی پارتی كرێكارانی كوردستان  (ژن . ژیان. ئازادی)ان كردوە بە دروشم بۆ بەرخۆدان و خەباتی چینایەتی، هێزە ئیسلامیە توند ئاژووەكان (اللە أكبر)یان لەو پەری زەبر و زەنگا ئەڵێنەوە .

بەم شێوەیە دەبینین سەدەها ڕستە و گوزارشتی جیا جیا لە نەتەوە و ساتە مێژوییەكاندا ئاڕاستەی ژیانی مرۆڤایەتی گۆڕیوە .

 ئەوانە كێن دروشمەكان ئەڵێن ؟ كەسایەتیە دیارەكان و بیرمەند و رۆشنبیر و پیاوە ئاینی و سیاسیەكان وەك بونی كەسایەتیەكی مەعنەوی فاكتەری سەرەكین لە جۆری كاریگەری و رۆڵ بینینی، تەنانەت جۆری ڕەگەزیش شوێنی تایبەتی خۆی هەیە،  دروشمەكە گوزارشتی كێیە ؟كەسە ئایدۆلۆژی و سیاسیەكان، شۆڕشگێرە دیارەكان، ئەو دەستەواژانەی ئەوان گوتویانە لەناو زیهنیەتی چەندین وەچەدا ئەمێنێتەوە و دەگوترێتەوە.

لەبارێكی تردا، جۆری ئەو ئاوازەی دروشمەكەی پێ دەگوترێت ئەویش كاریگەریی خۆی هەیە ، زۆر جار تابلۆ و وێنە ئەكرێتە دروشم ، بەرز كردنەوەی نان وەك هێمای مافی برسیەكان و نەدارەكان ئەبێت ، بەرز كردنەوەی پەیامە ئیلاهیەكان وەك قورئان و ئینجیل و تەورات كراونەتە دروشم بۆ داخوازی پەیڕەوكارانی ئاین ، ئامێرەكان وەك چەكوش و داسی چەپەكان ، بەرز كردنەوەی پێنوس وەك داخوازی خوێندكاران، هەموو ئەمانەو چەندین نمونەی تر لەئێستاو رابردوو بونی هەیە لەكۆتا نمونەی بەرجەستەدا خۆپیشاندانی هێلەك زەردەكان لە فەرەنسا و هەندێ وڵاتی ئەوروپا بەها و راست و كاریگەری ئەو هێما و دەلالەتانەمان پێدەڵێن .

لێرەدا و بۆ چڕكردنەوەی بابەتەكە هەشت دروشم دەكەمە نمونە بۆ رۆڵ و كاریگەری دروشم :

1-یەكسانی . ئازادی . برایەتی
ئەم دروشمە دائەنرێت بە یەكێك لە هەرە دروشمە كاریگەرەكانی شۆڕشی فەرەنسی، لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدە  كە لە سەر بیر و ئەندێشەی چەندین كۆمەڵناس و فەیلەسوف و لیبراڵی وەك (جان جاك رۆسۆ و ڤۆڵتێر) دروست بووە، وە دواجار چەندەها كاندیدی لایەنە سیاسیەكان كردیانە دروشم بۆ خۆیان بۆ ئەوەی سەرنجی هاوڵاتیان بۆ لای خۆیان ڕاكێشن .

2-نان . ئازادی . یەكسانی
ئەم دروشمە بە ناوبانگترین دروشم بوو لە شۆڕشی بەهاری عەرەبیدا ، كە لە سەرەتادا لە تونسەوە دەستی پێكردوبڵێسەی ئەو دروشمە میسرو زۆر لە وڵاتانی عەرەبی ئیسلامی گرتەوەو گۆڕانكاریی لە هەندێك وڵاتدا هێنایە كایەوە.

3-زاڵ بون بە سەر هەژاریدا
ئەمە دروشمی مەهاتما غاندی بوو بە كە سەركردایەتی شۆڕشی هیندیەكانی ئەكرد دژی داگیركاری بەریتانیەكان و لە ڕاستیشدا توانی سەركەوتوو بێت و توانییان  بەریتانیا بكەنە دەرەوەی وڵاتەكەیان .

4-نان و گوڵ
زۆرێك لە چالاكەوانە كرێكاریەكان ئەم دروشمەیان بەرز كردەوە، ئەم دروشمە لە بەنڕەتدا پێی وابوو كە كەكرێكار تەنها پێویستی بە هۆكارەكانی وەك نان خواردن هەیە ، بەڵكو پێویستی بە ژیانێكی شەرەفمەندانە هەیە كە ڕێز لە بون و كەرامەتی بگیرێت .

5- یەك گەل . یەك ئیمبراتۆریەت . یەك سەرۆك
ئەمە دروشمی ئەڵمانیەكان بوو كە هیتلەر رێبەرایەتی ئەكردن، لە سایەی ئەم دروشمەدا ملیۆنەها مرۆڤ گیانیان لەدەستدا ، كە هەندێ پێیان وایە چل ملیۆن مرۆڤ گیانیان لە دەست داوە، كە لە نێوانیاندا پازدە ملیۆن روسی و شەش ملیۆن جولەكە و شەش ملیۆن ئەڵمانی بوون.

6-  هەموو شتێك لە ناو دەوڵەتا هیچ لە دەرەوەی دەوڵەت .
مۆسۆلۆنی دیكتاتۆر و دامەزرێنەری چەمكی فاشیزمی سەدەی بیست  ئەم دروشمەی بەرز كردەوە، یەكێكە لە فاكتەرەكانی پاوان كردنی دەسەڵات، ئەم بیر و دروشمە كاریگەریی خستە سەر وڵاتانی ئەوروپا ، بەڵام هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دوەم ئەم خەونەی لە گۆڕ ناو نەهاتە دی .

7-  هەموو دەسەڵاتێك بۆ سۆڤیەت
ئەم دروشمە دروشمی بەلشەفیەكان بوو ، كە ڤلادیمیر لینین لە ساڵی 1917 سەركردایەتی ئەكردن ، بوە هۆی شەڕی ناوخۆ لە پێناوی ئەم دروشمەدا سیازدە ملیۆن سۆڤیەتی گیانیان لە دەستدا ، وە  ئەو شەڕە یەكێكە لە شەڕە خویناوییە ناوخۆییەكان لە مێژوی مرۆڤایەتیدا .

8-  مردن باشترە لە سور
ئەمە ئەو دروشمە بوو كە لە ئەمریكا و زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا دژی شیوعیەكان بەرز كرایەوە كە رەنگی سور دروشمیان بوو ، كە ئەو كات شۆڕشی بەلشەفیەكان ببوونە مەترسیەكی گەورە، هەربۆیە روبەڕویان وەستانەوە و رێگای توندیان گرتە بەر دژیان تا ئاستی لە سێدارە دانیشیان .       

لە سەرئاستی كوردستانی باشووریش دوو دروشم زۆر زەق كراونەتەوە، ئەوانیش (یاكوردستان یان نەمان) و (كەركووك –قودس و دڵی – كوردستان)ە. بەڵام بەداخەوە نەتوانراوە هیچیان بخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە، هەرچەندە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر قوربانیشیان لە پێناودا دراوە.