06:54 - 01/10/2019

گەرووی جەبەل تاریق، كەلەبەرێكی بچووك و كێشەیەكی گەورە‌

گۆریان هەڵەبجەیی

چەند مانگێك پێش ئێستاو لە نوسینێكدا تیشكم خستە سەر گەرووی هورمز و گرنگی و هەڵكەوتەی جوگرافیەكەیم باس كردو هەر لەم سایتە (پەیسەرپرێس) بڵاو بوویەوە، لە كێبەركێی سیاسی و ئابوری و سەربازی و هەواڵگری نێوان ئەمریكا و ئێران ناكرێت خوێنەری كورد زانیاری لە سەر گەرووی هورمز هەبێت و جەبەل تاریق فەرامۆش بكات، چونكە لە ڕووی جیۆسیاسیەوە ئەم دوو گەرووە وەك دوانەیەكیان لێهاتوە كە گرنگی و بەهای خۆیان هەیە و سەرباری دووری و هەڵكەوتەی جوگرافییان كەچی لە روی جەوهەرەوە جەمسەرەكان لەو دوو شوێنە بەریەككەوتنی فیزیكیان چاوەڕوانكراوە، هەر بۆیە وڵاتانی زلهێز لە خۆ ئامادەكردندان بۆ هەموو ئەگەرەكان و پلان و ستراتیژی تایبەتیان ئەبێت لە كاتی هەر روبەروبونەوەیەكدا.

ئەم گەرووە دەكەوێتە نێوان نیمچە دوورگەی ئیبیریا لە باكورەوە وە ئەفریقا لە باشور، لە نێوان ڕووبەرە ئاویەكانی دەریای سپی  ناوەڕاست و ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدایە ، ناوەكەی عەرەبیە، بەڵام بە ئینگلیزیی پێی دەگوترێت (Gibraltar)، هەریەك لە مەغریب و ئیسپانیا سەرپەرشتی ئەكەن و ناوچە ئۆتۆنۆمیەكەی سەر بە بەریتانیایە، ئەم ناولێنانە ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتەی تاریقی كوڕی زیاد لە ساڵی (711) ی زاینی بەو ناوچەیەدا بۆ فتوحاتی ئیسلامی پەڕیوەتەوە ئەوبەر.

جەبەل تاریق روبەرەكەی (6.8 كم ) دوجایە ، (11) مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە ، پایتەخت و گەورەترین شاری جەبەل تاریقە ، زمانی فەرمیان ئینگلیزی و ئیسپانی و لانیتۆیە ، ژمارەی دانیشتوانی بە پێی ئاماری ساڵی (2015 ) (32194 ) كەسە ، حاكمی جەبەل تاریق رۆبرت فلتۆنە و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەكەشی فابیان بیكاردۆیە ، ساڵی (1704 ) دامەزراوە ، رۆژی نیشتیمانیان (10 / سیبتیمبەر ) ە ، رۆژی دەستوریان (29 / ینایر ) ە ، لە (1 /ینایر / 1973 ) خراوەتە سەر یەكێتی ئەوروپا . 
كۆی بەرهەم هێنان بە پێی ساڵی (2015 ) (1066) ملیۆن دۆلارە ، داهاتی تاك    (200 .38 ) دۆلارە ، ساڵی یاسایی هاوڵاتیان (18 ) یە ، دراوی نیشتیمانیان ( جونەهیی جبرلتارو جونەیهی ئەستەرلینیە ) ، ژمارەی فریاكەوتنی كتوپڕیان (112) یە ،كاتی ناوچەكەیان بە پێی ناوەڕاست ئەوروپایە . 
ئەم ناوچەیە هەر لە دێر زەمانەوە خەڵك تیایا نیشتەجێ بوە، وە فینیقیەكان دائەنرێن سەرەتاییترین ئەو میللەتانەی كە (950 ) ساڵ پێش زایین ئاوەدانیان كردوەتەوە، پاش فینیقیەكانیش رۆمانیەكان شوێنی نیشتەجێبونی بچوكیان تێدا كردەوە تا روخانی ئیمبراتۆریتی رۆمانیا ، پاشان خرایە سەر ئیسپانیا تا ئەوەی لە ساڵی (711) میلادی ك فەتح كرا، وە پێش هاتنی حوكمی ئیسلامی بە شاخی كالبی ناسرابوو . 
ئەم وشەیە لە ئەوروپاش گوزارشتی لێئەكرێت و بە ئینگلیزی (جبرلتار- Gibraltar ) ی پێئەوترێت و بە ئیسپانیش ( خبرالتار ) ، قوڵیی ئاوەكە نزیكەی (300) مەترە، وە نزیكترین دوریشی لە نێوان كەنارەكانیدا (14) كیلۆمەترە، دادەنرێت بە یەكێك لە گرنگترین كەنارەئاوییەكانی جیهان، لە كۆندا ناویان ناوە پایەی هەرقل ، لە بەر ئەوەی پشتی ئەكەوێتە كیشوەری ئەتڵانتاسی ئەفسانەیی .
ئەم ناوچەیە كاتی خۆی لە ژێر ئیمپریالیەتی بەریتانیا بوە ساڵی (1981 ) بەریتانیا بڕیاری دا مافی ئۆتۆنۆمیان پێبدات و ئیمپریالیەتی خۆی لەو ناوچەیە هەڵوەشاندەوە، پاش ئەو بڕیارە ئیسپانیا داوایكرد ئەو ناوچەیە بگەڕێتەوە چوارچێوەو سەروەری وڵاتەكەی، وە ئاماژەیان بەوە كرد لە كاتی دەستهەڵگرتنی بەریتانیا پێویستە ئەو ناوچەیە بگەڕێتەوە سەر ئیسپانیا، بەڵام بەریتانیا پێی وابوو ئەوان مافی ئۆتۆنۆمیان داوە بە خەڵكەكە و ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئەو گەرووە سەر بە بەریتانیا نیە، لە گەڵ ئەوەشدا بەریتانیا دورگەكەی لە بەرانبەر كەشتیەكانی ئیسپانیادا كردەوە، لەم ساڵانەی دواییدا ئیسپانیا داواكاریەكەی تازە كردەوە و تەنانەت لە گەڵ بەریتانیاش ریككەوتن لە سەری، بەڵام خەڵكی ناوچەكە دژی ئەم رێكەوتنە وەستانەوە، چونكە ئەوان لە بنەچەدا بەریتانین.

سەردەمی ئیسلامی :
موسوڵمانەكان لە 30 نیسانی 711 زایینی بە سەركردایەتی تاریقی كوڕی زیاد لە سەردەمی وەلیدی كوڕی عەبدولمەلیك خەلیفەی ئەمەویەكان هەستان بە تێپەڕبونیان لە مەغریبەوە بۆ ئەو ناوچەیەی كە ئێستا ناوی جەبەل تاریقە، بە درێژایی چوار سەدە هیچ گۆڕانكاریەكی ئاوەدانی لەو ناوچەیە روی نەدا، بەڵام لە 1150 زاینی لە سەردەمی سوڵتان عەبدولموئمین كە یەكێكە لە كاربەدەستانی دەوڵەتی موەحەدیەكان، لەوێ‌ شارێكی دروستكرد و كە تا ئێستاش شوێنەواری ئەو شارە دیارە، كە دوای جەبەل تاریق  خرایە سەر قەڵەمڕەوی غەڕناتە، تا ساڵی  1309 هێزەكانی ئیسپانیا هەستان بە داگیركردنی ئەو شارە، وە توانیان تیایا بمێننەوە تا ساڵی (1333) ، پاشان خێڵی بەنی مەرین توانیان ئەو شارەی غەڕناتە بگرنەوە و تا لە كۆتاییا و لە ساڵی 1492 بە دەستی ئیسپانیەكان گیرایەوە و حوكمە750  ساڵەی ئیسلامی تیایدا كۆتایی هات . 
سەردەمی ئیسپانی :
پاش گەڕانەوەی جەبەل تاریق لە لایەن ئیسپانیەكانەوە كۆمەڵێ یەهودی لەوێ‌ نیشەجێبون ( ئەمانە دینی خۆیان لە یەهودیەوە گۆڕی بوو بۆ مەسیحی كاسۆلیك ) ، یەكێك لەمانە كە ناوی (بیدرۆ دی هریرا ) بە سەركردایەتی (4350 )سەرباز، لە ماوەی سێ ساڵا هەستا بە دروستكردنی قەڵەمڕەوی خۆیان، پێش ئەوەی ئەم یەهودیانە بگەڕێنەوە غەڕناتە جەبەل تاریق لە ساڵی 1501 گەڕایەوە سەر ئیسپانیا.
یەكێك لە جەنگە بە ناوبانگەكە ڕویدا لە گەرووی جەبەل تاریقدا لە نێوان كەشتیەكانی ئیسپانیاو هۆڵەندا لە ساڵی 1607دا كە بوە هۆی دۆڕاندنی ئیسپانیا . 
مێژویی دەستبەسەرا گرتنی بەریتانیا :
لە كاتی ئەو جەنگەی كە دروست بوو لە نێوان بەریتانیاو هۆڵەنداو نەمسا، ئەوەش لە پێناو وەستانی هاوپەیمانێتی ئیسپانیاو فەرەنسا كەكاریگەریی هەبوو لە سەر هاوسەنگی هێز لە ئەوروپادا ، ئەو سێ وڵاتە كەشتیە گەورەكانیان هێناو هێرشیان كردە سەر باشور و رۆژئاوای ئیسپانیا ئەوەش لە 4  ئاب 1704دا ، پاش شەش كاتژمێر بۆردومانی بەردەوام كە لە پێنجی بەیانیەوە دەستی پێكرد بە سەركردایەتی ( ئادمیرال جۆرج رۆك ) كە (1800) سەربازی دەریاوانی بەریتانی هۆڵەندی لە گەڵدا بوو ،  جەنگەكە بە خۆبەدەستەوەدانی جبرلتار كۆتایی هات و ریكەوتنی خۆ بە دەستەوەدان واژوو كراو رێگە درا بە خەڵكی ناوچەكە بە ئاشتی شوێنی خۆیان جێبهێڵن . 

سەرباری هەوڵەكانی ئیسپانیا و فەرەنسا نەتوانرا نیمچە دورگەكە بگەڕێنرێتەوە ، هەر بۆیە جەنگەكە بەوە كۆتایی هات كە لە (1714 )  رێكەوتن كرا لە سەر ئەوەی ئیسپانیا واز لە جەبەل تاریق بهێنێ  بەشێوەی هەمیشەیی، وە بەریتانیاش دەست بە سەردا گرتنەكەی راگەیاند .
بە درێژایی مێژوو ئیسپانیا هەوڵی گەڕانەوەی جەبەل تاریقی دواە، لە ساڵی (1779 ) بە یارمەتی تۆپە دور هاوێژەكانی فەرەنسا هەستا بە ئابڵۆقەدانی ناوچەكە بۆ ماوەی سێ ساڵ، بەڵام كەشتییە جەنگیەكانی بەریتانیا توانیان ئابڵۆقەكە بشكێنن و زەرەرێكی زۆر بە هێزەكانی ئیسپانیاو فەرەنسا بگەیەنن، وە پاشان رێكەوتنی ئاشتی لە نێوان لایەنە شەڕكەرەكاندا واژۆ كرا . 
جبرلتار –جەبەل تاریق- بە درێژایی مێژوو یەكێكە لە بنكە سەرەكیەكانی بەریتانیا ، لەو كاتەی نۆكەندی سوێس كرایەوە گرنگیەكەی زیادی كرد، بۆیە بەریتانیا ناچار بوو بنكەیەكی دەریاوانی تێدا دروست بكات ئەوەش لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندیەكانی لە دەریای ناوەراست دا. 
مێژوی هاوچەرخ : 
لە ساڵی (1950 ) و لە كاتی دەسەڵاتی جەنراڵ فرانكۆ بۆ جارێكی تر گەڕایەوە و دنەی ئەو كێشەو گرفتانەی دا كە پەیوەستە بە خاوەندارێتی جەبەل تاریق ، تا گەشتە ئەو ئاستەی كێشەی دروستكرد لە بەرانبەر هاتوچۆی خەڵك لە سەر سنور ، یەكەم راپرسی  لە ساڵی (1967 ) كە كرا تایبەت بەوەی ئایا گەرووی جەبەل تاریق بگەڕێتەوە سەر ئیسپانیا یان هەر لە ژێر ركێفی حكومەتی بەریتانیا بمێننەوە، بە ئەنجامێكی یەكلاكەرەوە بڕیاریان دا لە سەر ئەوەی لە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا بمێننەوە كە (12138) دەنگیان لە بەرژەوەندی بەریتانیا داو (44) دەنگدەری تر لە بەرژەوەندی ئیسپانیا بوو . 
لە ساڵی (1981 ) و بۆ جارێكی تر جەبەل تاریق گەڕایەوە ناو باسی روداوەكان ، ئەوەش لە كاتی ئاشكرا كردنی چارلزی وەلی عەهدی بەریتانیا و شاژنی ( دیانا سبنسر ) كە حەزیان كرد مانگی هەنگوینیان لەوێ‌ بێت، وە بوە هۆی ئەوەی كە مەلیكی ئیسپانیا ( خوان كارلۆس ) و هاوسەرەكەی بایكۆتی مەراسیمەكە بكەن، لە ساڵی (1985 ) و (2002 ) بۆ جارێكی تر و بە هەمان مەبەست ڕاپرسی كراو بە هەمان ئەنجام كۆتایی هات، (17900) دەنگی هاوڵاتیان بە بەڵێ بوو لە بەرژەوەندی بەریتانیا و (187 ) بە نەخێر .
حكومەتی جەبەل تاریق :
ئەو حاكمەی كە تاجی بەریتانی دیاری ئەكات سەرۆكایەتی حكومەت ئەكات، وە ئەنجومەنێكی پێنج كەسی  جێبەجێكار هاوكاریی دەكات و  چوار كەس لە كۆی (15) ئەندام پەرلەمانتارگەل بۆ ماوەی چوار ساڵ دیاریان ئەكات ، بەڵام ئەنجومەنی وەزیران  تەنها لە هەشت وەزارەت پێكدێت و دادگای باڵاش گەورەترین دەسەڵاتی دەدوەریە . 

سیاسەت لە جەبەل تاریق :
لە كاتێكدا جەبەل تاریق سەر بە بەریتانیا - شانشینی یەكگرتو-ە كەچی مەلیكە ئیلیزابێسی دوەم بە شاژنی هەرێمەكە دائەنرێت وە بەریتانیا بەرپرسە لە بەرگری و پەیوەندی دەرەوەی هەرێمەكە ، بەڵام رێكارەكانی ناوخۆ و كاروباری دارایی سەرۆك وەزیرانی هەڵبژێراو و حكومەتەكەی بەرپرسن لێی . 
پەرلەمان : هەرچەندە لە سەرەوە ولە هەمان نوسین زانیاری ئەوەمان خستە روو كە پەرلەمانی ئەو وڵاتە لە  (15 )  كەس پێك دێت، بەڵام هەندێك زانیاری ئەڵێت (17 ) كەسە ، بە هەر حاڵ گرنگی لەوەدایە كەمی ژمەرەی دانیشتوانی ئەو هەرێمە و رێژەی پەرلەمانتارەكانی جیاوازیەكی ئەوە تۆ نیە ، ئەم پەرلەمانتارانە لە لایەن سێ حیزبی سەرەكیەوە هەڵدەبژێرێت  كە بریتین لە : 
- پارتی كۆمەڵایەتی دیموكراتی 
- پارتی كاری سۆسیالیست 
- پارتی لیبراڵەكان 
لە گەڵ هەندێ حیزبی تر كە نوێنەرایەتیان لە پەرلەماندا نیە . 
یەكێتی ئەوروپا : جەبەل تاریق لە ساڵی (1973 ) ‌وە ئەندامە لە یەكێـتی ئەوروپا، ئەوەش بە پێی رێكەوتنێك بوە لەلایەن بەریتانیاوە دانراوەو تەنها لەدوو خاڵدا جیا كراوەتەوە ئەوانیش ( سیاسەتی  هاوبەشی  كشتوكاڵ) و (گومرگی یەكگرتوو). 
ئابوری :
سوپای بەریتانی بۆ كاتێكی زۆر داینەمۆی ئابوری جەبەل تاریق بوە ، لە ساڵی ( 1984 )   (60%  )  داهاتی نیشتیمانی پێكهێناوە ، بەڵام لەم بیست ساڵەی دواییدا بۆ  (7% ) دابەزیوە، ئەوەش لە بەر چالاككردنی هەندێك جومگەی تر لەوانەش: 
ـ لە چاپدانی كتێب و یاریەكان لە هەرێمەكەدا بە ڕێژەیەكی زۆر كە سودمەند بون لە سیستمی باج و سیستمی دادوەری كە هۆكار بون بۆ ئەم جۆرە بەهەمهێنانە . 
ـ رۆڵی كەرتی گەشتیاریی هەرێمەكە، زۆرێك لە گەشتیارانی ئیسپانیا و بەریتانیا بۆ لای خۆی رائەكێشێت، بە تایبەت بۆ بینینی تاشە بەردەكان . 
ـ ناوەندێكە بۆ بازاڕكردن ، چونكە باج ناخرێتە سەر كاڵاكان ، هەر بۆیە زۆرێك لە كۆمپانیاكان لەو ئاسانكاریە سود مەن ئەبن . 
بە پێی
 ئامارەكانی ساڵی ( 2007 و 2008 ) داهاتی نیشتیمانی (804) ملیۆن جونەیهی ئەستەرلینی بووە . 
زمانی هەرێمی جەبەل تاریق :
زمانی ئینگلیزی زمانی فەرمی هەرێمەكەیە كە لەلایەن حكومەتەوە فەرمییەو بە كار دێت و لەناوقوتابخانەكانیش دا هەمان زمان دەخوێندرێت ، زۆربەی زۆری خەلكی  دوو جۆر زمان بە كار دێن ، زمانی ئیسپانی بەكار دێنن لە بەر ئەوەی كە نزیكن لێیانەوە ، لە گەڵ ئەوەشدا هەرێمەكە تێكەڵەیەكە لە خەڵكی ناوچەكە كە بریتین لە : 
ئەمازیخی و عەرەبی كە نزیكن لە مەغریبەوە، وە هندی و سەندی كە سەر بە هیندی و پاكستانین ، وە هەنێ لە خەڵكی یەهودی زمانی عەرەبی بەكاردێنن ، وە خێزانی ماڵتایش زمانی ماڵتی بە كاردێنن ، وە هەروەها بە شێوەیەكی بەرفراوان زمانی پورتوغالیش بە كار دێنن. 
بە شێوەی گشتی خەڵكی هەرێمەكە زمانێكی تێكەڵە لە ئەندەلوسی ئیسپانی و ئینگلیزی بەریتانی ، وە لە گەڵ هەندێ وشەی ماڵتی و پورتوغالی و ئیتالی ، بۆیە خەڵكی هەرێمەكە بە خۆیان ئەڵێن ( الیانیتوس )

ئاینی هەرێمەكە : 
بەپێی ئاماری ساڵی ( 2012 ) نزیكەی (72% ) لە دانیشتوانی جەبەل تاریق لە كاسۆلیكەكانی رۆمانن ،  وە لە (7. 7%)  لە خێڵەكانی مەسیحین ، وە لە (1 . 7% ) سەر بە هیچ ئاینێك نین ، وە لە ( 6.3% ) موسوڵمانن ، وە لە ( 4 . 2% ) سەربەئاینەكانی هیندۆسین ، وە هەروەها (763 ) كەس هەن پەیڕەوی دینی بەهائین .
ـ  هەموو ئەو زانیاری و ئامار و رابردوەی باسمانكرد خۆی بۆخۆی جێگای سەرنج و تێبینیە و ئەكرێت ببێتە مایەی سود بۆ خوێنەران، بەڵام ئەوەی لای من گرنگە ئەوەیە كە ئەم هەرێمە لە نێوان ئەو دوو زلهێزەدا ئەو جیۆگرافیكە گرنگەی هەیەتی ، سەرباری ئەو جەنگانەی كە لەوێ‌ رویانداوە كەچی مەسەلەی ئاشتی مەسەلەیەكی گرنگە و خەڵكەكە بە ئاشتی ئەژین و ئەوەی پێویست بێت بۆ خۆشبەختی خۆیان ئەوەیان هەڵبژاردوە ، هەر بۆیە مانەوە لە ژێر ركێفی بەریتانیایان هەڵدەبژێرن. 

 ـ   موسوڵمانەكان نزیكەی حەوت سەد ساڵ حوكمی ناوچەكەیان كردووە ، لە گەڵ ئەوەشدا دەبینین كە رێژەی موسوڵمان ( 3. 6% ) ە ، وە وە لە سەدا حەفتایان كاسۆلیكن . 
ـ مەسەلەی فرەیی مەسەلەیەكی زۆر گرنگە فرەیی ئاین و فرەیی نەژاد و فرەیی نەتەوە و ئایدیایی جیاواز ، وە لە نێوان ئەو هەموو فرەییەدا تونیویانە هاوسەنگی بپارێزن و ژیانی ئاسایی بە رێبكەن .