02:20 - 06/10/2019
ئەنارشیزم چیەو لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت؟
#بەشی_یەكەم
ئەنارشی یان ئەنارشیزم یا بە جۆرێ تر ئەنتی دەسەڵات بە زمانی ئینگلیزی Anarchism لە فەلسەفەی سیاسیا دائەنرێت بەوەی كە دەوڵەت شایستە نیە و گرنگیەكی ئەوتۆی نیە مایەی زەرەرە بۆ كۆمەڵگا، لە بەرانبەرا بانگەشە بۆ كۆمەڵگایەكی بێ دەوڵەت ئەكەن، وە دژ ئەوەستنەوە لە بەرانبەر دەخالەتكردنی دەوڵەت بۆ ڕەفتاری تاكە كەسی .
ئەنارشیزەكان بیر و بۆچونیان یەك نیە و یەك ڕاش نین لە سەری ،وە هەر یەكەیان پێوەرێكی تایبەت بە خۆی هەیە ,بنەمای سەرەكی The oxford companion philosophy ئەڵێ یەك پێناسە نیە بۆ هەڵوێستی ئەنارشیەكان، وە شوێنی نێوانیان جیایە، وە ئەوترێت لە باشترین حاڵەتا خاڵی هاوبەشی ئەنارشیزمەكان بریتیە لە چەپێكی توندڕەو .
جۆرەكانی ئەنارشیزم :
چەند جۆر ئەنارشیزم هەیە هەروەك وتمان هەمویان هاوڕا نین، چەند جۆرێكی سەرەكیان وەك ئەنارشیزمی سۆسیالیستی، ئەنارشیزمی كۆمەڵ، ئەنارشیزمی تاك كە ئەمانە پێچەوانەی هەموو تیۆرەكان باوەڕیان بە كەرتی تایبەت وە ئابوری بازاڕی ئازاد هەیە، كەمینەیەك لە قوتابخانە فیكریەكانی ئەنارشیزمەكان پاڵ پشتی ئەنارشیزمی تاك ئەكەن بۆ كۆمەڵ بە گشتی .
ئەنارشیزمی تاك كە ئەمانە پێچەوانەی هەموو تیۆرەكان باوەڕیان بە كەرتی تایبەت وە ئابوری بازاڕی ئازاد هەیە
هەندێكیان باوەڕیان وایە كە ( ئەندیڤیدوالیست ) زیاتر لە ئەنارشیزمەكان سۆسیالیزمە وە رەنگە ئەنارشیزمەكانیش مێژونوسی ئەنارشیزمەكان Daniel Guerin زیاتر سۆسیالیزمی بن بە پێی ئەوەی كە تاك گەران، بە هەر حاڵ و بە شێوەیەكی گشتی مرۆڤ ناتوانێت لە بەرانبەر ئایدیای ئەنارشیزمەكان هاوڕا بێت .
ئەوان بە گشتی روانینیان بۆ فەلسەفەی دەوڵەتداریی جیاوازە، وە ئەوان مێژویەكی پەرش و بڵاویان هەیە لە بەكارهێنانی توند و تیژی و هەڵچونەكان، وە باوەڕیان وایە پێویستە كۆمەڵگا هەندێ باج هەیە بیدات لە بەرانبەر گەشتن بە ئامانجەكانی ,كە پێی دەڵێن ( برۆباجاندای كار ) یان بانگەشەی كار، كە تاكە فاكتەرە بۆ دەستبەسەرا گرتنی دەسەڵات بۆ ئەوەی كۆمەڵگایەكی ئەنارشیزمی دروست بكەیت، بەڵام ئەم بیر و بۆچونە لە لایەن ئەنارشیزمە ئارامەكان بەرپەرچ ئەدرێتەوە و برۆباجاندای كار قەبوڵ ناكەن .
زۆر جار ئەمانە وا پێناسە ئەكرێن كە داخوازی كۆمەڵگایەكی بێسەر و بن ئەكەن، راستیەكەی لەوەدایە ئەوان دژی دەسەڵاتی هەرەمین كە پێیان وایە دادوەری تیا نیە، لە بەرانبەر ئەوا بانگەشەی كۆمەڵگا ئەكەن كە دەسەڵات نابێت بەرمەبنای ستونی بێت و پێویستە لە جێی ئەوا رێكخراوە خۆبەخشەكان جێ بگرنەوە، بەڵام بە پیی كات و تێپەڕبونی مێژوو ئەم بزوتنەوەیە وەك پێگەیەكی كۆمەڵایەتی ماوەتەوە .
ومێژووی ئەنارشیزم :
ولیام گۆدیۆن یەكەم كەس بوو كە تیۆری ئەنارشیزمی داڕشت، سەرباری ئەوەی خۆی لە كارە پێشكەوتوو خوازانەكەی لە كارەكانی بەكار نەئەهێنا، یەكەم دەركەوتەی مێژویی ئەم چەمكە لە سەدەی شەشی پێش زایین بوو، ئەوەش لە نێوان كارەكانی فەیلەسوف (لاوزی) وە پاشان لە كارەكانی (جوانغ زی وباوكو) پێی وا بوو (دزی بچوك لە زیندانەو وە چەتەو ڕێگریش بوونەتە دەسەڵاتدار)، جۆرج لوشارتیە ئەڵێ یەكەم داڕێژەری ئەنارشیزمی حەزرەتی مەسیحە، وە یەكەم كۆمەڵگای ئەنارشیزمی خوێندكارەكانی حەزرەتی مەسیح بوە، وە پرۆتستانتی توند ڕەوی مەسیحی ( جیرارد وینستانلی ) و هاوڕاكانی لەسەدەی حەڤدەهەم هەندێ پێوەریان بۆ ئەنارشیزم داناو بۆ یەكەمجار ئەم چەمكە چوە ناو زمانی ئینگلیزی وەك چەمكێكی رق ئامێز دژی نەیارەكانیان .
يەكەم داڕێژەری ئەنارشیزمی حەزرەتی مەسیحە، وە یەكەم كۆمەڵگای ئەنارشیزمی خوێندكارەكانی حەزرەتی مەسیح بوە
هاوكات فەرەنسیەكان دەورانی شۆڕش وەك چەمكێكی ئەرێنی بەكاریان ئەهێنا وەك بە كارهێنانی وشەی توڕەكان تا وای لێهات چەمكەكە گۆڕا بۆ رزگاریخواز، لەڕاستیدا تەم و مژاویەك هەیە لە بەكارهێنانی وشەی رزگاریخوازیی لە سەدەی نۆزدەهەمدا كە لە فەرەنسا بەكارئەهات ،وە لە ئایدیای سیكۆلاریزمی نوێ و دینی ڕۆشنگەردا بە تایبەت كەسێكی وەك رۆسۆ دەربارەی ناوەندی بەهای ئازادی ئەم چەمكە گەشەی كردوە ،وە هەندێ پێیان وایە ئەوان لە كارەكانیا راستەوحۆ ئەو گوزارشتەیان بەكار نەئەهێنا، وە یەكەم كەس ناوی خۆی وەك پەیڕەوكارێكی ئەنارشیزم دانا ( بیر جۆزێف برۆدۆن) بوو ئەو سیاسی و فەیلەسوفێكی فەرەنسی بوو كە هەندێ كەس وەك جیاوازیەكی فكری بە دامەزرێنەری تیۆری ئەنارشیزمی نوێ دائەنێن .
نێو نەتەوەیی بونی یەكەم :
میخائیل باكونین كە باوەڕی بە ئەنارشیزمی كۆمەڵ هەبوو پێچەوانەی ئامانجە ماركسیەكان لە دیكتاتۆریەتی چینی كاركەر لە بەرژەوەندی شۆڕشی جیهانی دەجوڵایەوە، وە لە ریزی فیدراڵیستەكانی نێو دەوڵەتی وەستا، ئەوەش پێش ئەوەی كە ماركسیەكان دەریكەن، لە ئەوروپاش لە شۆڕشەكانی ساڵی 1848 كاردانەوەیەكی توند رویدا، بە جۆرێك خۆپیشاندانی گەورەو بچوكیان ئەنجامدا كە ئەوان هەستان بە راپەڕینی نەتەوەیی ،پاش ئەوەی كە هەموو هەوڵەكان بە شكست كۆتایی هات، لە پێناو ئەوەی یاخی بون رونەدات هەندێ كۆمەڵی لیبرالی و نەتەوەیی و ماركسی و ئەنارشیزمی پارێزگار دروست بوو .
لە ساڵی 1864 كۆمەڵێ كرێكارانی نێو دەوڵەتی دروسبون كە كاریگەریان لە سەر چەندین شۆڕشی جیا جیا هەبوو، لە ئاستێكا ماركس خودی خۆی بوە ئەندام لەو بزوتنەوە كرێكاریەدا و وە بوو بە ئەندام لە ئەنجومەنی باڵا، هەرچەندە كەسێكی وەك برۆدۆن پێچەوانەی ماركس بوو لە هەندێ بیر و رای لەو ئەنجومەنا . وە لە ساڵی 1872 ركابەرەكان گەشتنە لوتكەی كۆتایی جیاوازیەكان لە نێوان تیمەكان لە كۆنگرەی لاهای ،بە جۆرێك باكۆنین و جیمس غیوم دەركران لە ئەنجومەنەكاو وە بارەگای سەرەكی گوازرایەوە نیۆیورك ،لە بەرانبەر ئەوا لە كۆنگرەی سانت ایمیە گرنگیان بە ئەنارشیزمی شۆڕشگێڕانە دا .
شۆڕشی روسیا:
ئەنارشیزمەكانی روسیا لە شۆڕشی ئۆكتۆبەردا بەشدار بوون وە لە سەرەتادا هاوكاری زۆری بەلشەفیەكانیان كرد لە گرتنە دەستی دەسەڵات، بەڵام بەلشەفیەكان بەزویی هەڵگەڕانەوە لە ئەنارشیزمەكان و ئۆپۆزیسیۆنە چەپەكان ،ئەوەش بوە هۆی هەڵگیرسانی خۆپیشاندانەكانی كرونشتادت لە ساڵی 1921 هەربۆیە ئەنارشیزمەكانیان زیندانی كردو ناچاریانكردن پەیوەندی بكەن بە بەلشەفیە سەركەوتوەكان، لە ئۆكرانیاش لە جەنگی ئەهلیدا بەشداریان كرد دژی سپی پێستەكان و بەلشەفیەكان ،لە ئەمریكاش ئەنارشیزمەكان دور خرانەوە .
زۆرێك لە كرێكاران و چالاكەوانە ئەنارشیزمەكان پێیان وایە كە سەكەوتنی بەلشەفیەكان نمونەیەكی ناهەموار بوو
سەركەوتنی بەلشەفیەكانی لە روی نێو دەوڵتیەوە روسیا زەرەرێكی زۆری دا لە ئەنارشیزمەكان ،زۆرێك لە كرێكاران و چالاكەوانە ئەنارشیزمەكان پێیان وایە كە سەكەوتنی بەلشەفیەكان نمونەیەكی ناهەموار بوو، كە لە كۆتاییا بوە هۆی گەشەی شوعیەكان لەسەر حسابی ئەنارشیزمەكان .
هەر بۆیە دەبینین لە بیستەكان و سیەكاندا ئانارشیزمەكان كێشەكانیان لە گەڵ دەوڵەتا بوە هۆی رۆحێكی بەرگری دژی فاشیزمی نێو دەوڵەتی لە ئەوروپا، سەرەتا لە ئیتالیا دەستی پێكرد و وە توانیان رۆڵێكی گەورە ببینن، لەفەرەنساش ئەنارشیزمەكان توانیان ئەنجامی باش بە دەست بهێنن، لە ئیسپانیاش توانیا بەرەیەكی یەكگرتوو دروست بكەن .
قوتابخانە فیكریەكانی ئەنارشیزمەكان :
ئاڵوگۆڕیەكان : -
دائەنرێت بە یەكێك لە قوتابخانە فیكریەكانی ئەنارشیزمەكان كە راستەوخۆ لە گەڵ ناوی بیر جوزیف برودون ناوی ئەم قوتابخانە دێت كە دائەنرێت بە یەكەم كەس ناوی ئەنارشیزمی بۆ خۆی بە باش زانیوە ،ئەوەش لە نوسینی موڵكیەت چیە؟ برۆدۆن هەستا بە دانانی بنەما بۆ تیۆری ئابوری لە سەر بناغەی تیۆری بەها لەكاردا، كە پێی وا بوو بەهای شمەك لە سەر رادەی بە خەرجدانی مرۆڤ دائەنرێت لە سەر بەرهەمهێنانی شمەك، هەربۆیە تەنها و تەنها كار رەكیزەی گرنگ یەكلاكەرەوەیە لە دیاری كردنی بەهای شمەكە .
چالاكەوانە شوعیەكان خۆیان بە ئەنارشیزمی شوعی داناوە
ئاڵوگۆڕیەكان زۆربەیان باوەڕیان وابوو كە بازاڕ بە بێ دەست تێوەردانی دەوڵەت روو لە گەشە ئەكات، چونكە كۆمپانیاكان زەرەر ئەدەن لە یەكتر لەسەر دەستی هێزی كار وە هەمان كات كرێكاریش دەكەونە كێبەركێ لەسەر كۆمپانیاكان، ئەگەر دەوڵەت پارێزگاریی قۆرخكاری لەسەر بازاڕ نەهێڵێت ئەو كاتە كرێكار بەشێوەی سروشتی كارەكانی جێبەجێ ئەكات و بەهای ئیشەكەی خۆی دەست ئەكەوێت بە بێ ئەوەی خاوەن كار هیچ كورت هینانێك لە بەرژوەندیا ببێت، بەڵام ئەگەر كرێكار كەمی بەرهەمهێنانی بوو دەبێتە هۆی كەمی داهاتی .
بیردۆزەكەی برۆدۆن كاریگەری زۆری خستە ئەنارشیزمەكانی ئەمریكا تاكڕەوەكان بە تایبەت لە گەل ئەزمونەكانی وارین و تۆكەر كەكارەكانی برۆدۆنیان وەرگێڕایە سەر زمانی ئینگلیزی، زۆرێك لە توێژەرا پێیان وایە برۆدۆن خاڵی هاوسەنگە لە نێوان تاك و فەزای گشتیدا .
ئەنارشیزمی كۆمەڵە :
قوتابخانەیەكە زیاتر لە سەر دیدی میخائیل باكونین گەشەی كردوە ،پێچەوانەی ئاڵوگۆڕیەكان نەیاری هەر موڵكیەكی تایبەتن بۆ هۆكارەكانی بەرهەمهێنان ،پێچەوانەی ئەوە پێیان وایە ئەبێت لە سەر بنەمای كۆمەڵ بێت، وە پێویستە كرێكار كرێكەی لەسەر ئەو كاتە بێت كە كاری تێدا ئەكات، بۆچونی كارەكە دابەش كردنی بەرهەمهینانە هەروەك ئەوەی لە ئایدیای شوعیەكاندا هەیە، لە سەرەتاكانی 1880 زۆربەی بزوتنەوە ئەنارشیزمەكانی ئەوروپا گرنگیان بە دابەشكردن بە پێی پێداویستی نەك بە پێی كار، بزوتنەوە سەرەتاكانی ئیسپانیا مەیلیان لە سەر ئەنارشیزمی كۆمەڵ بوو لە كاتێكا ئەم قوتابخانەیە بەرگری لە قەرەبوی كار ئەكاتەوە .
ئەنارشیزمی شیوعی :
جوزیف دیجاك دائەنرێت بە یەكێك لە شوعیە ئانارشیەكان وە یەكەم كەسە كە خۆی پێناسە ئەكات بە چەپی لیبرال ،هاوكات ئەنارشیزمە شوعیەكان كە زۆر گرنگ بون وەك كروبوتكین ،غولدمان ،بیركمان ،مالاتیسا زۆرێك لەمانە و چالاكەوانە شوعیەكان خۆیان بە ئەنارشیزمی شوعی داناوە .
پێویستە سیستمی قۆرخكاری چینایەتی بۆ هۆكارەكانی بەرهەم هێنان لاببرێت
كتێبی ئیسحاق بۆینت لە ساڵی 1932 بڵاوكراوەتەوە كە بزوتنەوە ئیسپانیەكان گرنگیان پێئەدا وەك دەستورێك بۆ كۆمەڵگا لێیان ئەروانی، ئاناشیزمە شوعیەكان ئامانجیان كۆمەڵگایەك بوو لە هارمۆنی بونی هەموو شەریحەكانی كۆمەڵگا بە جۆرێك دابەشكردنی بەرهەم بە پێی پێداویستی كەسی بێت بۆ هەموو كەسێك، بە جۆرێك هەموو كەس بتوانێت توانا و هێزی گەشە پێبدات و پارێزگاریشی لێبكات .
ئەنارشیزمی نیقابی :
سەرەتاكانی سەدەی بیست ئەنارشیزمی نیقابی یان هاوكاری بە خۆوە بینی، ئەوەش وەك بزوتنەوەیەكی سەربەخۆ جیا لەقوتابخانە فیكریەكانی پێشوی ئەنارشیزم، بیری ئەم قوتابخانەیە جەخت ئەكاتەوە لە سەر ئەوەی كە كۆڵ ریكخراوەكان فاكتەرێكی باشن بۆ گۆڕانكاری لە كۆمەڵایەتی شۆڕشدا،وە ئەوەی حكومەت و سەرمایەداریی بە خەرجی ئەدات لە كۆمەڵگای نوێدا مەحكومن لە لاەین كۆمەڵگاوە .
ئەم قەتابخانە تیشك ئەخاتە سەر ئەوەی كە پێویستە سیستمی قۆرخكاری چینایەتی بۆ هۆكارەكانی بەرهەم هێنان لاببرێت،بە پاساوی ئەوەی ئەو موڵكداریە هۆكارە بۆ گەشەی چینایەتی كۆمەڵ ،سێ بنەما لایان گرنگن هاوكاری كرێكاران و كردەی راستەوخۆ و ئیدارەی خۆیەتی لە لاەیەن كرێكارانەوە .
ئەنارشیزمی تاك :
ئاراستەیەكی فەلسەفی ئەنارشیزمیە پێداگیری ئەكات لەسەر یەكسانی ئازادی و موڵكداری تاك ، زۆربەی بیرو راكانی لیبرالی كلاسیكیان وەرگرتوە، ئەم قوتابخانە پێیان وایە كە بیركردنەوەی تاك و گرنگیە تایبەتیەكانی نابێت كەس دیاری بكات چ كۆمەڵگا و چ دەسەڵاتی گشتی .